Matbuot bong urmoqda, lekin… (yoxud rahbarlar gazeta   o'qiyaptimi?)

Fransuz yozuvchisi Deni Didroning “Odamlar kitob o'qishdan to'xtasalar, fikrlashdan ham to'xtaydilar” degan oqilona fik­rini ko'pchiligimiz gazeta-jurnallar sahifalarida o'qigan bo'lsak, ko'pchiligimiz kitobxonlikka bag'ishlangan suhbatlarda bot-bot eshitganmiz. Hayot haqiqati barq urib turgan bu hikmatning mohiyatini yanada teranroq anglaydigan bo'lsak, kitobku kitob, hatto biron-bir gazeta yoki jurnalni muntazam mutolaa qilmaydigan odamning fikrlashi-yu, dunyoqarashi haminqadar ekanligini tasavvur qilishimiz qiyin bo'lmaydi. Demak, kim ko'p o'qisa, ko'p biladi. Ko'p o'qigan odamning fikr yuritishi, muomala madaniyati, yurish-turishidan tortib, mehnat faoliyatigacha, lo'nda qilib aytganda ma'naviyati bilan o'zgalardan ajralib turadi. Bunday odam oilada ham, jamoada ham boshqalarga ibrat bo'ladi. Agar, u rahbar bo'lsa, boshqarishni ham, ish yuritishni ham ko'pchilikning manfaatiga, ishning sifat va samaradorligiga qaratadi.

Afsuski, oramizda shunday odamlar borki, ular gazeta-jurnal yoki kitob o'qishdan yiroq bo'lsalar-da, hamma joyda o'zlarini o'ta bilag'on qilib ko'rsatishga tirishadilar, birovga so'z bermaydilar. Bahsda darrov qizishib, janjallashishdan ham toymaydilar. Bunday “daholar” deyarli hamma sohada bor. Ular “aytganim aytgan…” deganday, to'g'ri bo'lsa-bo'lmasa, faqat o'zlarinikini ma'qullaydilar. O'zgalarning fikrini eshitish, qadr­lash, haqiqatni tan olishdan or qiladilar. Shunday odamlar orasida katta-kichik rahbarlik lavozimida ishlayotganlar ham yo'q emas.

Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev boshchiligida olib borilayotgan xalqchil islohotlarning bittasi — jamiyatda so'z va matbuot erkinligini ta'minlash ekan, qachonki davlat rahbari o'z chiqishlarida, suhbatlarida matbuot va OAV vakillarini qo'llab-quvvatlab joylardagi muammolarni, kamchilik­larni xolis yoritib, asos­­li tanqid qilishga da'vat etar ekan, ba'zi rahbarlarning ana shu munosabatga beparvolik, loqaydlik bilan “javob qaytarayotgani”ni oqlab bo'ladimi?

Zero, ish kunini kundalik nashrlar bilan tanishib chiqishdan boshlaydigan rahbar gazetalarni xo'jako'rsinga o'qimaydi, ijtimoiy-siyosiy hayotdan, yangiligu o'zgarishlardan voqif bo'ladi, ma'naviy ozuqa oladi. Ma'qul bo'lgan taklifu tashabbuslarni jamoasida tat­biq etadi. Bunday rahbar izlanuvchan, birinchilar qatorida bo'lishga intiluvchan bo'ladi. Bilim insonni tar­biyalashini, yuksaklarga ko'­tarishini, qadr-qimmatli, obro'-e'tiborli qilishini bilgan rahbar atrofidagilarni ham o'qishga undaydi. Talabga javob beradigan shart-sharoit yaratib beradi. Kutubxonani davriy nashrlar, badiiy va boshqa zarur adabiyotlar bilan ta'minlab qo'yadi.

Bu shubhasizki, jamoada samimiylik, poklik, adolat, izzat-hurmat, mehr-oqibat singari tuyg'ularni qaror toptirishda muhim ahamiyatga ega. Buni xayoliga keltirmaydigan yoki istamaydigan rahbar esa zamoni o'tgan do'q-po'pisa bilan o'zini ko'rsatmoqchi bo'ladi. O'rganishni, odamlar qalbiga yo'l topib ishlashni, ularni tashabbuskorligu tadbirkorlik sari chorlashni, hayoti va shart-sharoiti bilan qiziqishni, qadr-qimmatini yuksak tutishni, har qanday pastkashlikdan baland turishni, bir so'z bilan aytganda o'zidan yaxshi nom qoldirishni hatto tushida ham ko'rmaydigan, o'zim bo'lay degan man-man kimsa tez orada kalavasining uchini yo'qotib qo'yadi. Rahbarlikka munosib emasligi oshkor bo'lib, el oldida uyalib qoladi. Agar vij­doni bo'lsa, darhol etagini yig'ib oladi. Vijdoniga o't tushgan bo'lsa, yo zarning, yo zo'rning soyasida sudralib yuraveradi. U rahbarlik qilayotgan jamoada esa parokandalik, o'zibo'larchilik, ishonchsizlik, tanish-bilishchilik, yulg'ichlik singari illatlar ildiz ota boshlaydi.

Ne ajabki, turli idoralarda mutolaadan uzoq bo'lgan ancha-muncha rahbarlarni ko'rayapmiz. Ular bayram dasturxonlari va boshqa daromadli ishlar uchun qancha mablag' kerak bo'lsa, shuncha sarflashga tayyor. Bundan nimadir tomsa kerak-da! Lekin kitob xarid qilish va davriy nashrlarga obuna bo'lishga kelganda, ming bir bahona ro'kach qilinadi. Izlagan Makkani topibdi deganlaridek, hatto obunadan manfaatdor bo'layotgan rahbarlar ham yo'q emas. Bu alohida dolzarb   mavzu. Vaqti-soati kelganda nasib etsa, aytadiganimizni aytamiz, albatta.

Xo'sh, bugun rahbar bo'lib ishlayotganlarning necha foizi gazeta–jurnal o'qiyapti? Nimalarni o'qiyapti? Nashrlarning qaysi biri ma'qul-u, qaysi biridan qoniqmayapti? Qanday takliflari bor? Bunday savollar bilan qaysi bir vazirlik yoki qaysi bir hokimlikka murojaat qilmang, ishonavering, oladigan javobingiz siz kutgandan yuz chandon ziyoda bo'lishi aniq. Aslida-chi? Aslida boshqacharoq. Keling, yaxshisi bu savolga javobni ayrim sohalarning rahbarlari bizdan eshitsinlar!

Xabaringiz bor, shu yilning fevral oyida Turkiyada ro'y bergan yer silkinishlarida necha yuzlab ko'p qavatli uylar vayronaga aylanib, bir necha ming kishi hayotdan ko'z yumdi. Bundan butun dunyo ahli sarosimaga tushdi. Keyinroq yer bilan bitta bo'lgan ko'p qavatli uylar sifatsiz, buning ustiga zilzilabardosh qilib qurilmaganligi haqida xabarlar tarqaldi. Bu gap bizning ham yuragimizga g'ulg'ula solmay qolmadi. Nega? Chunki, bizning mamlakatimizda bunyod etilayotgan ko'p qavatli turarjoy binolarining hammasini ham qurilish-me'morchilik talablariga to'la javob beradi deb ayta olamizmi? Shu bois ijtimoiy tarmoqlarda bong urilib, bu boradagi kamchiliklar to'g'risida ancha-muncha tanqidiy fikr­lar aytildi. Keyin nima bo'ldi? Hech nima?! Chunki biron-bir rahbar va mutaxassis lom-mim demadi. Go'yoki poytaxtimiz Toshkentda ham, undan tashqaridagi shahar va qishloqlarimizda ham bunyod etilgan ko'p qavatli uylarda zarracha nuqson yo'qdek. Go'yoki shu kecha-kunduzda ko'p qavatli turarjoy binolari bir necha asr tiq etmay xizmat qiladigandek. Ammo soha mutasaddilari o'ylaganchalik yopig'lik qozon yopig'ligicha qolmadi.

“Hurriyat” gazetasining 2023 yil 1 mart sonidagi “Boylar ham yig'laydimi? yoxud qurilish-me'morchilik sohasida bizni o'ylantirayotgan ayrim muammolar xususida” nomli maqolada mavjud bo'lgan jiddiy kamchiliklar qatorida 50-60 yillik ko'p qavatli turarjoy binolarining birinchi qavat xonadonlari sotib olinib, ularning ichki qismi butunlay buzib tashlanib, dorixona, oshxona, kafe va do'konlarga moslashtirilayotganligi, bu esa binoning umumiy holatiga jiddiy zarar yetkazishi mumkinligi aytilib, aloqador vazirlik va idoralar hukmiga havola qilingan edi. Buni qarangki, qurilish-me'morchilik sohasining kazo-kazolari u yoqda tursin, hatto sohaga tegishli bo'lgan nazorat idoralarining biron-bir rahbari “miq” etmadi-ya. Muloyimgina qilib, 4121 nusxada chop etilgan bu gazeta qurilish mutasaddisiga yetib bormagan bo'lsa kerak, desak to'g'ri bo'larmikan?.. Yo'q, bo'lmaydi! Bunday deyishga vijdonimiz yo'l bermaydi. Chunki, katta bir sohani boshqarayotgan Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligining bir nusxa “Hurriyat”dek nufuzli gazetaga obuna bo'lishga qurbi yetmaganligi, shu bois o'ziga bevosita aloqador bo'lgan tanqidiy maqoladan bexabar qolganligi kimga zarar?! Jurnalistgami? “Hurriyat”gami? Vazirlikkami? Yo'q! Hammamizga! Chunki sifatsiz qurilgan yoki moslashtirilgan ko'p qavatli uylarda biron koru-hol ro'y bersa, eng avvalo, zararni o'sha uydagi odamlar ko'radilar. Biz esa tomoshabin bo'lib turolmaymizku. Hech bo'lmasa zarar ko'rgan bechoralarga achinamizku, axir! Vazirlik rahbarlari maqolani atroflicha o'rganib chiqib, ana shular haqida chuqurroq mulohaza yuritganlarida turgan gapki, qator taklif va talablar ilgari surilgan, xullas, ko'p narsa oydinlashgan bo'lur edi. Aks holda qurilish ishlari bo'yicha vazir o'rinbosarining hamkasbimiz Islom Asilbekov maqolasidagi (“Hurriyat”, 2023 yil 24 may, “Uylarimiz haqida o'ylarimiz”) “Men o'ttiz olti million aholi uchun “garantiya” bera olmayman” degan mantiqqa zid javobi ko'pchilikni jiddiy o'ylantirib qo'ymas edi. Vazir o'rinbosarining javobi shu bo'lsa, qurilish-me'morchilik sohasining boshqa rahbarlaridan nima kutish mumkin?! Yo tavba, qurilayotgan ayrim ko'p qavatli uylarning sifatsizligidan tortib, qator-qator boshqa muammolarigacha jurnalistlarimiz kuyib-pishib bong urganda, soha mutasaddilari og'ziga talqon solib, ko'zini ko'r, qulog'ini kar qilib o'tirganiga nima deysiz? Bundan sohaning egasi yo'q ekanda degan xulosa chiqmaydimi?!..

Ming afsus ila aytish kerakki, bugun turli vazirlik va idoralarda, hokimliklarda, respub­lika darajasidagi banklar, universitet va ins­titutlar, qo'yingki, katta-kichik boshqa tashkilotlarda oylik maoshi fan doktorinikidan kam bo'lmagan, ha, balki har qanday professordan ko'ra ancha yuqori maosh oladigan “axborot xizmati”, “matbuot xizmati” deb ataluvchi xodimlar nima karomat ko'rsatyapti? Ochig'i, ularning aksariyati na tuzukroq yozuv-chizuvni eplashadi, na matbuotdan xabari bor!

Demak, bugun tashkilotlardagi “axborot xizmati” vakillarining hammalari ham o'zlariga biriktirilgan vazifani uddalay olishyapti deb bo'lmaydi. Shunchaki, rahbarining “yugurdagi”ga, zarur bo'lganda haqiqiy ahvoldan bong uradigan, xolis axborot taqdim qiladigan matbuot vakili emas, balki nima bo'lganda ham o'lib-tirilib rahbarini himoya qiladigan, yuz bergan vaziyatni xaspo'shlaydigan ma'naviy mardikorga aylanishgan desak xato bo'lmasa kerak. To'g'ri, axborot xizmati yoki matbuot xizmatida ishlayotganlarning barchasi shunday ahvolda demoqchi emasmiz. Ular orasida imkon qadar xolis mehnat qilayotganlari ham topiladi.

Endi yana aytmoqchi bo'lgan mulohazamizning asosiy mavzusiga qaytsak. Allohga shukrlar bo'lsinkim, yozga ham yetib keldik. Biroq bu yilgi qishda ko'rgan azoblarimiz hali yodimizdan chiqqani yo'q. Chiqmaydi ham. Ko'p qavatli uylarda issiqlik quvvati butun qish bo'yi muammo bo'ldi. Tizimda ojizlik mavjudligi yaqqol ko'rindi. Gazning pasayib ketishi asosiy sabab qilib ko'rsatildi. Aslida-chi? Masala poytaxtning Mirobod tumanida o'rganib chiqilgach, “Jamiyat” gazetasining 2023 yil 26 yanvar sonida “Loqaydlik balosi” nomli tanqidiy-tahliliy maqola e'lon qilindi. Oradan besh oy o'tib borayotganiga qaramay, sohaning biron-bir rahbaridan na telefon orqali, na yozma javob olinmabdi. Demak, bu soha rahbarlari ham gazeta o'qishni allaqachon yig'ishtirib qo'ygan shekilli. Ammo ular bu bilan suvdan quruq chiqa olmaydilar. O'zlariga o'zlari muammo tug'diradilar, ish orttiradilar. Ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlarga qaraganda tizim mutaxassislari shu kecha-kunduzda joylarda issiq suvni uzib qo'yib, hali u yerni, hali bu yerni yamash bilan ovora. Yil davomida tugamaydigan bu ish bilan tizim joyiga tusharmikan? Asosiy muammo – xonadon va tashkilotlarga issiqlik yetkazib berish hal bo'larmikan? Ha, bu sohani endigina ko'rayotganimiz yo'q. Bugungi sa'y­-harakat bilan yana eski tos-u, eski hammomga qarab qolishimiz hech gap emas. Chunki, ana-mana deguncha yana qish kelib qoladi. Bu yilgidek sovuq bo'lsa, nima qilamiz? Bu masalada soha rahbarlari aniq va ishonchli gap aytadigan vaqt kelmadimikan?! Erta bir kun yana “bor otang­­ga, bor onang­­ga” bo'lib, o'z yog'imizga o'zimiz qovrilib o'tirmaymizmi?!

“Jamiyat” haftanomasining 2023 yil 19 yanvar sonida Toshkent shahar hokimligi tomonidan poytaxt dehqon bozorlarida tashkil etilgan “Arzonlashtirilgan qishloq xo'jalik mahsulotlari” yarmarkasi peshtaxtalarida sabzi-piyozdan tortib kartoshkagacha xo'jako'rsinga toza va chiroyli terib qo'yilgani, xaridorga esa pastdan aralash-quralash qilib tortib berilayotgani, saralab qo'yilganining narxi olib-sotarlarnikidan farq qilmasligi, shu bois bahosi yozib qo'yilmagani, bu qing'ir ishni bozor ma'muriyati ko'rib ko'rmaganlikka olayotganligi tanqid ostiga olingan edi. Mana olti oydirki, dehqon bozorlari rahbarlari ham, ularning tepasida turganlar ham jim. Har bir dehqon bozori hududida matbuot nashrlari kioskasi ishlab turgan bo'lsa-da, o'zini xo'jayinman deb gerdayib yurganlar unga qayrilib ham qaramaydilar. Gazeta o'qimagandan keyin unga qayrilib qarash zarur kelibdimi? Bozor ma'muriyatining pul sanashdan ortmasligini yaxshi bilgan hokimiyatdagilarchi? Ularning ham gazeta o'qishga vaqtlari yo'qmikan? “Jamiyat”dagi maqolani o'qiganlarida sabr-toqat bilan olti oy sukut saqlab o'tirarmidilar? Ammo hokimiyat rahbarlarini dehqon bozorlaridagi ko'zbo'yamachilikdan mutlaqo bexabar deb bo'lmaydi. Ular har zamon- har zamon nufuzli komissiya bo'lib, bozor aylanadilar. Biroq jiddiy “kamchilik” topa olmaydilar. Chunki, bozor toza-ozoda. Savdo-sotiq ishlari risoladagidek. Xaridorlar arzon narxda sifatli mahsulot sotib olayotganlaridan mamnun. Bozor ishchi-xizmatchilari peshtaxtalar oralab gir aylanib turgan, hatto, bularning hammasini butun mamlakatga namoyish etish uchun televidenie xodimlari tasvirga olayotgan bo'ladi. Bor mahorat ishga solinib, tashkil etilgan bu “tomosha” nari borsa bir soat davom etadi. Keyin bu “bayram” o'rnini yana “rang ko'r, hol so'r” egallaydi. Agar, tekshiruvchilar bozor ma'muriyatini ogoh etmay, bashang kiyinmay, shov-shuvsiz oddiy xaridor sifatida ish tutganlarida sohada allaqachon insof ham, vijdon ham, halollik ham qaddini baland tutib, yarq etib turgan bo'lur edi. Buning uchun eng avvalo, nafs degan baloni jilovlash kerak! Kimlarning nafsini tiyish shartligini “nufuzli komissiya” yaxshi biladi. Bu ish qilinmas ekan, bizning orzuimiz orzuligicha qolaveradi.

Xuddi shu gazetaning 2023 yil 8 mart sonida e'lon qilingan “Donaga sotilmaydigan kiyimlar yoxud ularning ko'zga ko'rinmas egalari” nomli maqolada Chilonzor savdo majmuasidagi qator do'konlar xotin-qizlar kiyimlarini ko'tarasiga olib-sotarlarga arzon narxda berayotganligi, ular bu kiyimlarni o'zlarining telegramm kanallarida maqtab, 110-130 ming so'mlik qizlar kiyim-kechagini 250-280 ming so'mdan pullayotganligi, buning ustiga soliqqa tortilmaganligi haqida fikr yuritilgan edi. Bu kiyimni xarid qilmoqchi bo'lgan kishi uni ko'rib-bilib olish imkoniga ega emas. Sotuvchi qabul qilib olgan buyurtmasi ustiga 30 ming so'm yo'l haqini ham qo'shib, mahsulotni xaridorga yetkazib berishdan boshqa hech nimaga kafolat bermaydi. Eng muhimi, kiyim xaridorga to'g'ri kelish-kelmasligi-yu, nuqsoni bor-yo'qligi ham uni qiziqtirmaydi. Shu bois pulni oldindan plastik kartasiga ko'chirib berishni talab qiladi. Puliga kuyib qolganlar ham yo'q emas ekan. Shu kiyimlar do'konning o'zida sotilganida yuzlab, balki minglab opa-singillarimizu qizlarimiz kiyim izlab sarson-sargardon bo'larmidi?!.. Puliga kuyib, boshini qaysi devorga urishni bilmay o'tirarmidi? Nahotki, bu sohani ham xalqning g'amini yeydigan, mushkulini oson qilishni o'ylaydigan rahbarlari bo'lmasa? Soliqchilarchi? Ular bundan bexabarmikan? Afsuski, bexabar bo'lsalar kerak deyishga til bormaydi. Lekin bu hali hammasi emas. Bunday misollar ta'lim, tibbiyot, madaniyat, san'at va boshqa sohalarda ham g'ij-g'ij. “Jamiyat” gazetasida ana shu sohalardagi kamchiliklaru muammolarga bag'ishlangan oxirgi paytlarda e'lon qilingan o'ndan ortiq maqola bilan tanishar ekansiz, ularning birontasiga ham rahbarman degan zotning munosabati bildirilmaganligi tashvishga soladi.   Demak, rahbarlarimizning hammasini ham gazeta o'qiyapti deb aytolmaymiz. Tilga olingan sohalar rahbarlari gazeta o'qiganlarida o'zlari haqidagi tanqidiy maqolani jamoada muhokama qilib, aytilgan kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko'rgan va albatta gazetaga javob xati yo'llagan bo'lardilar. Matbuotni “to'rtinchi hokimiyat” sifatida qadrlaydigan o'qimishli rahbar shunday yo'l tutadi. Chunki, u tanqid g'arazli maqsadda emas, balki o'sha sohani qusurlardan tozalash, eng muhimi, davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilish uchun yozilishini yaxshi biladi. Afsuski, bunday rahbarlar tobora kamayib bormoqda. Gazeta o'qimaydigan, suyanchiqlariga ishonib tanqidga parvo qilmaydigan, jurnalistlarga past nazar bilan qaraydigan, hatto alamiga chiday olmay tahdid qilishgacha boradigan rahbaru rahbarchalar buzoqning yugurgani somonxonagacha ekanligini unutmasliklari kerak! Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ayt­gan “halollik vaksinasi” bugun bo'lmasa, ertaga ularni ham topib borishiga shubha yo'q.

Nuriddin OChILOV,

O'zbekiston Jurnalistlar

uyushmasi a'zosi