Chorvoq cho'llab qolmaydi…mi?

Chorvoq suv ombori va Bo'zsuv bo'yidagi o'ylar

Toshkent shahriga fayz kiritib limmo-lim oqayotgan Anhor suvlariga boqib, ham zavqlanaman, ham xavotirga tushaman. Bu ajib manzaradan nechun zavqlanishimizni izohlashga hojat yo'q. Biroq so'nggi paytlarda Chorvoq suv omborida qancha suv qoldi ekan, degan o'y tinchlik bermay qo'ydi.

Poytaxtimiz va Toshkent viloyatini obihayot bilan ta'minlab turgan Chorvoq suv omborida suv zaxirasi keskin kamayib ketayotganiga befarq qarab bo'lmaydi. Bo'stonliq tog'larini 30-40 yillar ilgari hatto yoz oylarida ham odam bo'yi, tom bo'yi qor va muz qatlamlari qoplab yotardi. So'nggi o'n yilliklar mobaynida yolchitib qor yog'madi, afsuski, tog'lar ham deyarli ship-shiydam bo'lib qoldi.

Xudo ko'rsatmasin, suv zaxiramiz kamayib qolsa, holimiz ne kechadi?

Ma'lumotlarga ko'ra, Chorvoq suv ombori — Chirchiq daryosining boshlanish qismida qurilgan (1963-1970) gidrotexnika inshooti. Qishloq xo'jaligini bir me'yorda suv bilan ta'minlash, tosh­qinlarning oldini olish va gidrotexnika maqsadlarida barpo etilgan. Daryo suvini mavsumiy tartibga soladi. Suv ombori Chotqol va Ugom tog'lari orasiga qurilgan. Tosh-tuproqli to'g'oni uzunligi 768 metr, balandligi 168 metr, yuqori qismining eni 12 metr. To'g'onda Chorvoq GESni suv bilan ta'minlash uchun uzunligi 800 metr va diametri 11 metr bo'lgan 2 ta tunnel bor. Chorvoq suv omborining to'la sig'imi 2006 million kub metr, shundan foydali suv hajmi 1580 million kub metr, suv yuzasi sathi 40,1 kvadrat km, eni ayrim joylarda 10 km, uzunligi 19 km, maksimal chuqurligi 131 metr, o'rtacha chuqurligi 55 metr. Suv omboriga Piskom, Ko'ksuv, Chotqol daryolari quyiladi.

Suv oqimi ko'payib, xatarli darajaga yetganda, suvni chiqarib yuboradigan shaxtali (1200 kub m/s) va 2 ta pog'onali (450 kub m/s va 500 kub m/s) suv tashlagichlar bilan jihozlangan.

Chorvoq suv ombori Chirchiq-Bo'zsuv suv-energetika traktini bir me'yorda suv bilan ta'minlaydi. Uning barpo etilishi asnosida suv kam bo'lgan yillari Toshkent vohasidagi va Qozog'is­ton Respublikasi Janubiy Qozog'iston viloyatidagi 355 ming gektardan ortiq yerni barqaror suv bilan ta'minlash (shundan yangi o'zlashtirilgan yerlar 150 ming gektar), Chirchiq daryosining yuqori oqimida ro'y beradigan suv toshqinlariga barham berish imkoniyatlari yaratildi.

2000 yil boshlaridan Chorvoq suv ombori sohillarida xalqaro andozalarga mos bo'lgan yirik dam olish majmualari barpo etildi.

Yana bir muhim ma'lumot internet tarmog'ida atroflicha yoritilgan. Ya'ni, Bo'zsuv inshooti 1932 yilda ishga tushirilgan. Shunda sutkasiga 3,8 ming kub metr quvvatda suv yetkazib bergan. Keyinchalik inshoot quvvati oshirib borilgan. Ayni kunda bu inshoot orqali qo'shimcha ravishda talabga qarab bir sutkada 10 ming kub metrdan 30 ming kub metrgacha ichimlik suvi yetkazib berilmoqda.

Poytaxt aholisining asosiy qismini “Qodiriya” bosh suv inshooti ichimlik suvi bilan ta'minlaydi. Ushbu inshoot 1969 yilda sutkasiga 225 ming kub metr ichimlik suvi yetkazib berish quvvati asnosida ishga tushirilgan.

Qayd etilishicha, “Bo'zsuv” inshooti bir sutkada o'rtacha 1 million 700 ming kub metr atrofida suvni tozalab, poytaxtimizning 6 ta tumaniga uzatib bermoqda. Bulardan tashqari, Qib­ray, Qorasuv, Janubiy yerosti suvi inshootlari ham talabga qarab qo'shimcha ravishda suv yetkazib beradi. Hozirda poytaxt aholisiga mavsumga qarab bir sutkada 1 million 800 ming kubdan 2 million 300 ming kub metrgacha ichimlik suvi yetkazib berilmoqda. Bundan tashqari, Toshkent shahridan chiqqan oqova suvlari (kanalizatsiya) 3 ta inshoot — “Bo'zsuv”, “Salar” hamda “Bektemir” oqova suv inshootlarida tozalanib, tabiatga qaytarilmoqda. Bu tozalangan oqova suvlaridan qishloq xo'jaligida foydalanilmoqda.

Mavjud ichimlik hamda oqova suv inshootlarining bir nechtasi so'nggi yillarda xalqaro moliya tashkilotlarining kreditlari hisobidan rekonstruksiya qilindi.

Ayni kunda suv ta'minoti tizimini raqamlashtirishga e'tibor qaratilmoqda. Xususan, suv tarmoqlari gidrodinamikasi, ya'ni bosimini nazorat qilish avtomatlashtirildi. Buning uchun Koreyaning “K-water” kompaniyasi bilan amalga oshirilgan qator loyihalar doirasida Chilonzor tumani suv taqsimlash bo'limida suv tarmoqlarini onlayn nazorat qilish dispetcherlik markazi tashkil etildi.

Bu yerda poytaxt bo'ylab tortilgan tarmoqlardagi suv bosimi doimiy nazorat qilib boriladi. Buning uchun qariyb 700 ga yaqin nuqtadan bosim haqidagi ma'lumotlar markazga onlayn tarzda uzatiladi.

Suv va ko'rsatilgan oqova suv xizmatlari uchun to'lovlar hamda u bilan bog'liq billing ma'lumotlar bazasida iste'molchilar o'zlariga tegish­li bo'lgan qismini kuzatib borish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Buning uchun https://cabinet.uzsuv.uz/ shaxsiy kabinet platformasi yaratildi.

Ta'kidlanishicha, bugungi kunda ichimlik suvi sifatini yanada yaxshilash, raqamlashtirish bilan bog'liq loyihalar davom ettirilmoqda. Buning uchun xorijiy kompaniyalar bilan yaqin hamkorlik aloqalari yo'lga qo'yilmoqda.

Hayotimizni suvsiz tasavvur qila olmaymiz. Ma'lumotlarga ko'ra, Yer yuzasining 70 foizidan ko'proq qismi suv bilan qoplangan bo'lsa, uning bor-yo'g'i 3 foizigina chuchuk (ichimlik) suv hisoblanar ekan. Inson tanasining ham 3/2 qismi, ya'ni 60-70 foizi suvdan iborat. Suv nafaqat insoniyat, balki butun hayvonot va o'simliklarning ham tiriklik manbaidir. Suvni isrof qilish kechirilmas gunoh va o'nglanmas yo'qotish hisoblanadi.

So'nggi yillarda butun mamlakatimizda suv­ni tejash va undan oqilona foydalanish borasida qator loyihalar joriy qilinmoqda. Shu bilan birga yurtimiz bo'ylab “Yashil makon” yaratish harakati keng tus olmoqda. Bu, aslida, qadim qad­riyatlarni qaytadan hayotga joriy etishdir, albatta.

Har bir harakatning aksi ham bo'ladi. Shu jumladan, cho'lquvarlikning ham. Sobiq sho'ro davrida Mirzacho'l va Yozyovon dashtlarini o'zlashtirish, Katta Farg'ona kanali va Farhod kanallarini qazib, qaqrab yotgan yerlarga suv chiqarilishi, Tollimarjon, Kampirravot, Chorvoq, Qayroqqum suv omborlari qurilishi hazrat Navoiyning “Xamsa” asarida tasvirlangan Farhodning jasoratini real voqelikda takrorlashning o'zi bo'lib chiqdi. Ikkinchi ming yillikning timsoli tabiatdagi dasht yerlarni ekinzor vohalarga aylantirish bo'lsa, uchinchi ming yillikka kelib buning aksi ko'zga tashlanmoqda.

Har qanday bo'hron, avvalo, insonlar ongida yuz beradi va buning natijasi tashqi olamda aks eta boshlaydi. O'tgan asrda xalqimiz mentalitetida bog'bonlik, mirishkorlik old o'ringa chiqqan bo'lsa, uchinchi ming yillikka kelib, asosan, iste'molchilik ruhiyati birinchi o'ringa chiqa boshladi. Natijasi esa tezda ko'zga tashlandi — ilgari bu hududlarga yot bo'lgan qum va chang bo'ronlari, quyunlar yildan-yilga muntazam tak­rorlanadigan tabiat hodisasiga aylanmoqda. Bular nafaqat yurtimizda, balki, butun sayyoramizda o'z aksini ko'rsatmoqda. Tabiatni, suv zaxiralarini asrash dolzarb muammoga aylandi. Tejab-tomchilatib sug'orish texnologiyalari ishlab chiqilmoqda.

Toma-toma ko'l bo'lur, deganlaridek, har tomchi suvning qadriga yetish, uni aslo isrof qilmaslik fursati yetdi.

Ijtimoiy tarmoqlarda bir ajib videolavha tarqalgan edi. Unda ko'zi ko'r va bir qo'li yo'q ikki xitoylik adirlarda uch ming tup daraxt ko'chati ekib, kattagina bog' yaratishgani tasvirlangan. Videorolik ommalashib ketdi. Ko'r va nogiron ikki azamatning jasorati butun Xitoyda olib borilayotgan “Yashil makon” harakatidan bir shingil ekan. Bog'-rog'lar ko'paygan joyda suv zaxiralari ham paydo bo'laveradi, toza havo (kislorod) ko'payadi.

Tahlilchilar fikricha, xitoyliklar har yili hech bo'lmaganda o'ntadan turli daraxt nihollari ekishlari va parvarishlashlari shart ekan. Natijasi ham ko'zga yaqqol tashlanmoqda. Adirlarda ko'm-ko'k o'rmonlar, to'qaylar paydo bo'lmoqda. Bunday daraxtu butalarning ildizlari tuproq yemirilishining oldini olmoqda, soyalarida qor yig'ilishi va sekinlik bilan erigancha yerga singishi, bir yillik va ko'p yillik maysalarning unishiga zamin yaratmoqda. Shu asnoda havoning kislorodga to'yinishi, muqim va ko'chmanchi qushlar, mayda va yirik hayvonlarga boshpana bo'lishi diqqatga sazovor. Xitoy devori ziyoratbop qadamjo sifatida dunyoning yetti mo''jizalari qatoridan joy olgan bo'lsa, Yashil Xitoy devori inson qo'li bilan yaratilgan tabiat mo''jizasiga aylanib bormoqda. Ochig'i, xitoyliklar, koreys va yaponlarning mehnatkashligiga havas qilsa arziydi. Aslida, qadimda o'zbeklar ham mehnatsevarligi asnosida dong taratgani sir emas. Buyuk ajdodlarimizning ana shu fazilatini izchil davom ettirib, kelgusi avlodlarimizni ham mehnatsevarlikka o'rgatishimiz ham farz, ham qarzdir.

Suvni tejash va e'zozlash bobida jahon tajribasini o'rganib borish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, Saudiya Arabistoni ham qumli sahrolarni “yashil makon”ga aylantirish lo­yihalarini joriy etmoqda. Sahrolarda qum ko'chishini to'sish uchun sun'iy xurmozorlar barpo qilinmoqda. Bu daraxtlar tomchilatib sug'orish texnologiyasi asosida parvarish qilinar ekan. Qizig'i shundaki, Saudiya Arabistonida birorta oqar daryo yo'q. Yerosti suvlariga ham boy emas. Dengizning sho'r suvini qayta ishlab, chuchuk suv hosil qilishga harakatlar qilinmoqda. Ular tabiiy quyosh va shamol energiyalaridan ko'proq foydalanish loyihasini amalga oshirmoqdalar.

Qoraqalpog'istonda ham keyingi yillarda yangi-yangi saksovulzorlar, bog'-rog'lar yaratish harakatlari izchil davom etmoqda. So'nggi o'ttiz yil mobaynida ochilib qolgan sho'rxok zamin yashil libosini kiya boshladi. Saksovullar juda sekin o'sishiga qaramay, ancha-muncha bo'y ko'rsatayotgani umid uyg'otadi. Orol bo'yida saksovulzorlar yaratishga yaponiyalik mutaxassislar va volontyorlar qo'shilayotgani, bu ishlar uchun 150 million dollarlik mablag' ajratganlari haqidagi xushxabar barchamizga xushnudlik baxsh etishi tayin, albatta. Balki, kelgusida Orol dengizini suvga to'ldirish loyihalari ham ishlab chiqilib, yurtimiz hayotida tub burilishlar davri boshlanar!

Yoshlik paytlarimizda keng paxta maydonlari va yo'llar chetiga jiyda va imoratbop daraxtlar ko'p ekilardi. Ular tagida ancha-muncha qorlar to'p­lanib qolishi asnosida dehqonchiligimiz rivojiga, ona-tabiatni asrashga barakali hissa qo'shilishini ko'p kuzatganmiz.

Isrof, uvol, tejamkorlik haqida muqaddas kitoblarda, hadislarda o'qisak, amri ma'ruflarda tinglasak, jismu jonimiz bilan qo'shilamiz. Ammo bunday savobli ishlarga hukumat yoki tegishli idoralar undaganida, tejamkorlikka oid qoidalar joriy qilganida, inson haq-huquqlari haqidagi moddalar esimizga tushib qoladi: “Men erkin shaxsman, nimani qancha ishlatishda erkinman, bu huquqimni cheklashga urinmanglar!” qabilidagi iddaolar paydo bo'ladi. Ro'zg'orda elektr energiya, suvdan foydalanishda aholi jon boshiga belgilangan limitlar oxir-oqibatda tabiiy zaxiralarni tejash niyatida joriy qilinadi. Uyimizga yetib kelayotgan gaz, elektr quvvati, suvning olinish joyi tabiatga borib taqaladi. Ularni kimyoviy ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishmaydi. Yotib yeganga esa tog' chidamaydi… Dunyo­­da shunday davlatlar borki, aholisi qoq tog'-tosh ustida yoki qip-qizil sahrolarda yashaydi. Ichadigan suvidan to yonilg'isigacha xorijdan olib kelishadi. Ko'pincha buyam bo'lmay qolsa, boriga baraka, degancha qanoat qilib kun kechiraveradi. Ular, albatta, bizning yurtimizga qanchalik havas bilan qarashini izohlashga hojat yo'q.

O'tgan o'ttiz yil ichida Orol muammosi yuzaga kelishi ortidan Markaziy Osiyo hududida suv taqchilligi paydo bo'ldi. Bu holat, ayniqsa, poytaxtimiz sharqidagi Chotqol tizmalarida yaqqol namoyon bo'lmoqda. Asriy muzliklari, qorli qalpoqlari ko'zni yashnatadigan Chotqol tizmalarida iqlim o'zgarib ketdi. Avvalgidek qor yog'may qo'ydi. Tap-taqir tog'lar bag'ridan chiqadigan buloqlari ham qurib bormoqda. Shu tariqa Chorvoq suv omborida suv zaxirasi keskin kamayib borayotgani g'oyat tashvishli holdir. Shunga qaramay, suv omboridan chiqayotgan bir necha kanallar, xususan, Bo'zsuvda kech kuz va qish oylarida suvlar limmo-lim qilib oqizilayotganiga befarq qarab bo'ladimi? “Borida qadrlamay, yo'qotganda yig'laymiz”, “Oldingdan oqqan suvning qadri yo'q” kabi hikmatlar zamirida ulkan ma'no mujassam. Ham ma'naviyat, ham moddiyat olami uchun ahamiyatli bo'lmish ushbu ogohlantirishlar suv zaxiralarini asrab-avaylashga ham qaratilganini endi-endi anglayapmiz.

Bu bilan ertaga suvni butunlay to'xtatib qo'yish kerak, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. Fikrimiz va taklifimiz shuki, shunday pallada Bo'zsuvda kun-u tun limmo-lim oqayotgan suvlarni biroz kamaytirib, Chorvoq suv omboridagi obihayotimizni tejashga harakat qilsak, qandoq bo'larkin?

Bu borada, avvalo, soha mutaxassislari hamda keng jamoatchilikning ham fikrlari o'rganilib, oqilona qarorga kelinsa, nur ustiga a'lo nur bo'lur edi.

To'lqin EShBEK,

O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi.