Munchoqdek kitob zavqi

Shaxsiyat va she'r

Har kishiga Yaratgan bir tabiat bergan. Kimdir hazilga moyilroq, boshqa birov — o'ta jiddiy. Ba'zi kimsalarga so'zlarning ma'nosi ko'proq qiziq, boshqalarga — shakliy jihati ham.

O'zbekiston xalq shoiri Sirojiddin Sayyidni ilk bor ko'rgan kishi “o'ta jiddiy rahbar ekan” deb o'ylashi mumkin. Uncha-munchaga kulavermasligi bu fikrni yana ham quvvatlaydi. Holbuki, zohirda har qancha jiddiy ko'rinmasin, uning fe'lida hazilga moyillik ham kuchli, u so'zlarning shakliga ham befarq emas.

Yaqinda Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universitetida “Boburnoma”ning italyan tilidagi nashri taqdimoti bo'lib o'tdi. Unda shu kitobni chiqargan jahonga mashhur nashriyot uyining direktori Sandro Tetti ham ishtirok etdi. Sochlari bo'liq, tikka-tikka; juda o'stirib yurar ekan. Sirojiddin Sayyid ham so'zga chiqib, oxirida: “Ammo-lekin mehmonimizning sochlariga havasim keldi”, dedi. Butun zalda bir ajib kayfiyat paydo bo'ldi. Chunki, shoirimizning sochlari to'kilgan-da. Tabiatida hazilga moyillik bor odam o'zini ham ayamas ekan-da…

Ana shu ikki xususiyat, ya'ni hazilga moyillik va so'zlarning shakliy jihatlari, ohangdoshligiga kuchli qiziqish, ulardan mahorat bilan foydalanish bu shoir ijodida ham tez-tez namoyon bo'lib turadi. Biroq, uning “So'zmunchoq” nomli kitobchasi tamoman shunday hazilomuz va lisoniy go'zalliklar asosiga qurilgan she'rlardan tashkil topgan, desam, ishonavering.

“Kichkina” demang bizni

Munchoqdekkina “So'zmunchoq” kitobchasini qayta-qayta o'qidim. Lekin koptokni ta'riflashdan ko'ra munchoqni ta'riflash qiyinroq ekanini endi bildim.

Kitobchada birorta katta she'r yo'q. Eng katta she'r — “Ko'ngil”. U 19 qator. Ammo, uning birinchi qatori 1, ikkinchi qatori 3, qolgan satrlari 2 so'zdangina iborat. Jami 39 tagina so'z, xolos. Bitta 12, bitta 11, bitta 8, ikkita 6 misrali, o'ttiz uchta 2 misrali she'r ham bor. Qolgan bari to'rtlik. Ular jami 64 ta.

Axir ko'p asrlik mumtoz she'riyatimizda fard yoki ruboiy kabi kichik she'rlar ham bor-ku.

“Kostyumingiz” demay, ko'ylagingiz cho'ntagiga ham sig'ib ketaveradigan bu jajji kitobchadan jami 114 she'r o'rin olgan. “Muallifdan” deb bitilgan so'zboshi ham hajman shu she'rchalarga mos ixchamgina. Unda shoir bu bitiklarining yaralish tarixini kitobxondan sir tutmaydi.

So'z yasash ishtiyoqi

Tilni xalq yaratgan. Qalam ahli yangi-yangi so'zlar qo'llayveradi. Xalq tarafidan qabul bo'lganlari yashab qoladi ham.

“YouTube”da so'z yasalishi (lotincha “derivatsiya”) bo'yicha yirik mutaxassis bo'lgan bir rus professorining chiqishini ko'rib qoldim. “Har qanday tilda so'z yasalishining tappa-tayyor qoliplari bo'ladi. Shunga asoslanib, yangi-yangi so'zlar yasayverish kerak. Til shu tariqa boyib boradi”,  dedi u.

“So'zmunchoq” muallifi bu to'plamga kirgan aksar she'rlarida shu yo'lni mahkam tutgan. Ko'plab yangi so'zlar ixtiro qilgan. Mayli-da. Bu ham bir ijodkorlik emasmi? Shoir ko'nglida hamma vaqt so'z yasash ishtiyoqi jo'sh urib turishi lozim.

Ehhe, Navoiy bobomiz qancha yangi so'z yasadi ekan? Buni qaysidir bir fidoyi tadqiqotchi uning ijodini o'zidan oldingi adabiy manbalarga qiyosan maxsus o'rganib, aniqlab berishi zarur.

Gap faqat “so'zmunchoq” kalimasi ustida ketmayotganini payqagan bo'lsangiz kerak. To'plamdagi she'rlarda uchraydigan “zarlagach” (B. 21), “tushxabar” (B. 36) kabi so'zlar ham shunday yasalgan.

Tilimizda “gazeta” degan so'z bor, lekin “gaz-gaz eta” qo'shma so'zi shoirning ixtirosi:

Butun dunyo kundalikdir,

Voqealar — gazeta.

Biz gazeta chiqargaymiz —

Dunyoni gaz-gaz eta (“Gazetachilik”. B. 50).

 

Bir qarashda yengilgina, hazilnamo she'rga o'xshaydi. Ammo, bu yerda zimdan gazetalarda hayotning achchiq-achchiq haqiqatlari, turmushning yechimini kutayotgan dolzarb muammolari ko'tarilishi zarurligi ta'kidlanmayaptimi?

Ilgirlik

“Muallifdan” deb berilgan, she'rlarning o'zidek ixcham so'zboshida: “Turli vaqtda, turli holat va kayfiyatda ko'ngilga kelgan-u, shu alfozda ba'zilari badiha tarzida qoralab qo'yilgan, ayrimlari yoddan ham chiqib ketgan, har xil daftar va daftarchalar, qog'oz va qog'oz bo'laklari aro parishon kunlarim va tunlarim misol sochilib yotgan bu so'zmunchoqlarni bir joyga jamlab-chamalab qarasam, dardchil va g'aroyib manzara hosil bo'ldi” (B. 5).

Ana shu dardchillik o'qiganlarga yuqadi.

So'zboshining yana bir nozik joyi bor. “…Turkumdagi ko'p hikmatnamo gaplar va maqollarni volidam aytganlar. Xudoyim umrlarini uzaytirsin”, — deydi shoir (B. 7-8). Beixtiyor O'zbekiston xalq yozuvchisi Ne'mat Aminovning otalaridan qolgan naqllar asosida yaratgan “Bir asr hikoyati” degan ajoyib kitoblari yodga tushadi.

Lekin shoir-yozuvchilarning “otamning gapi” yoki “onamning gapi” deganiga ko'p ham ishonavermang. Chunki, ehtimol, o'sha ota yoki onaning gapi hali xomashyo, ya'ni adabiy materialdir, xolos. Siz o'qigan asarda esa otasi yoki onasi yonida mohir qalam sohibi bo'lgan o'g'il turibdi-da. Axir otasi yo onasidan dono gaplar eshitib ulg'aygan odam kammi bu olamda? Ammo, ularni ilg'ab, qog'ozga tushirib, ommaga aytish uchun bilgirlikning o'zi kamlik qiladi, ilgir ham bo'lish kerak.

Tajnisiylik

Agar kimdir: “Bu she'rchalarda qaysi badiiy san'at eng ko'p qo'llangan?” deb so'rasa, hech ikkilanmasdan: “Tajnis”, deb aytishga to'g'ri keladi. Chunki, tajnisiylik to'plamning boshidan-oxirigacha sizga “sherikchilik” qiladi.

Mana, qarang, “Adabiyot” to'rtligidagi “abadiy yod” va “adabiyot” so'zlari o'rtasidagi ohangdoshlik shoirga bir muhim hayotiy haqiqatni aytish imkonini bergan:

Inson bu dunyoda abadiy yoddir,

Goho oboddir-u, goho barboddir.

Goho xasdan ham past, goh tog'day baland,

Shularning barchasi Adabiyotdir (B. 9).

 

She'rlar orasida “qayd qil, qayd, adir” — “qaydadir” (B. 13), “shtab aylab” — “shitob aylab” (B. 14), “tandir” — “tan — tandir” (B. 20), “buldirchin” — “buldir chin” (B. 52) kabi tajnislar bisyor.

Tuyuq ruhi

Navoiy bor-yo'g'i 13 tagina tuyuq bitgan. Ular “Xazoyin ul-maoniy”ning “Badoe' ul-vasat” devoniga kiritilgan. Tuyuq, bilasiz, shakldosh so'zlarni qofiyaga olish orqali bitiladi. Bu janr namunasini yaratish uchun tildagi mavjud shakldosh so'zlar — omonimlarga suyanishning o'zi kamlik qiladi. Sun'iy ravishda bo'lsa ham, bir necha so'z ishtirokida bo'lsa ham, tajnis hosil qilish shart. Masalan, ulug' bobomiz “yo labdurur”ga “yolabdurur”ni, “yoqilur”ga “yo qilur”ni, “gulgunasiz”ga “gulguna siz”ni, “bu tun”ga “butun”ni, “o't chaqilg'usi”ga “o'tcha qilg'usi”ni qofiya qilganlar.

Shuni ham eslatib o'taylikki, tuyuq faqat turkiy she'riyatda mavjud janr. Chunki, turkiy tilning tajnis yaratish imkoniyati juda keng. Zabonimizning ayni shu jihati Sirojiddin Sayyidga ayricha ilhom bag'ishlagan.

Shoir an'anaviy tuyuq yozmagan. Chunki, bu janrning muhim talablaridan biri — uning faqat ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya'ni “foilotun foilotun foilun” (yoki foilon) vaznida bitilishi shartligi. Lekin bu to'plamdagi asarlarning aksari tuyuqnamo she'rlar.

Garchi janrning mumtoz she'riyatimizdagi vazniy talabiga javob bermasa ham, kitobchaga tuyuqni yodga soladigan bir nechta tajnisiy to'rtlik kiritilgan:

 

Bolalik chog'larga qaytgil, qayt, adir,

U moviy damlarni qayd qil, qayd, adir.

Qaytmas onlarimga meni qaytargil,

Bolalik qaydadir, yoshlik qaydadir? (“Sog'inch”, B. 13).

 

Qator mijgonlaring xatida surma,

Mana, surma senga, ko'zingga sur, ma.

Ko'zu qoshlaringga yondosh yashayin,

Meni mijgonlaring qatidan surma (“Surma”, B. 21).

 

Avval yazuv, keyin yozuv, yaziqdir,

Yaziq bo'lib olam kezgach — yazikdir.

“Yazik” desa, ular tilin ko'rsatur,

Bizda esa manglaydagi yoziqdir (“Til va yozuv”, B. 22).

 

Bor joming olib, Jomboyga bor,

bor, Jomiga borgil,

Jomboy bila Jom nomida bir jom bor,

bor, Jomiga borgil.

Jomboy bila Jom jomlari ham

jomi dilingni

To'ldirmasa, bor joming olib bor,

“Borjomi”ga borgil (“Jom” va “Borjom”, B. 27).

 

Har satringga dil o'tidan ol mayoq,

Ul mayoqni Vaqt sendan olmayoq (“Yosh shoirga”, B. 28).

 

Ohu ko'zlar yig'ilsalar —

ohuzor bo'lgay,

Oshiqlarning yuragida

ohu zor bo'lgay (B. 43).

 

Ko'ngil ko'ngilga mushtariy,

obunadir,

Bu qandayin obunadir,

o, bu nadir? (“Mavsum”, B. 48).

Kitobchadan bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin.

Tardi aks

Musulmon Sharqi mumtoz adabiyotshunosligida “tardi aks” degan badiiy san'at bor. Bunda kamida ikki o'rinda so'zlar yo ifodalarning joyini o'zaro almashtirib ishlatish orqali badiiy go'zallik barpo qilinadi. Shu tariqa o'quvchiga tab'iy (estetik) zavq ulashiladi.

Hozirgi o'zbek she'riyatida bu badiiy vositaga unchalar e'tibor berilmay qo'ygan. Bo'lsa ham, juda kam ishlatiladi. Lekin tahlil etilayotgan to'plamda mazkur san'atning go'zal namunalarini uchratamiz:

 

Davru zamon yuraklarga

O'z naqshini solgaydir —

Biz tarixda qolmasak ham,

Tarix bizda qolgaydir (“Davr”, B. 32).

Bu yerda “biz” va “tarix” so'zlarining o'rin almashishi tardi aksni yuzaga chiqargan.

 

Qoshi yosi yodga kelsa,

Osiyosi esga tushar.

Osiyosi yodga kelsa,

Qoshi yosi esga tushar (“Osiyobonu”, B. 50).

Bu yerda “qoshi yosi” bilan “Osiyosi” o'zaro joy almashtirilgan holda ishlatilgan.

 

Inson faqat bir bor tushar nazarga,

Tushsa, faqat bir bor nazardan tushar (“Inson”, B. 17).

To'rtlikning bu so'nggi ikki satridagi “tushar nazarga” bilan “nazardan tushar” so'zlariga qurilgan tardi aks dono bir hikmatni bayon etishga xizmat qilgan.

She'r o'quvchiga ma'no-mazmunni tab'iy (estetik) zavq bag'ishlaydigan darajada yetkazishi zarur. Badiiy san'atlar shunga xizmat qiladi.

O'zmunchoq

Mitti so'zboshisi oxirida shoir kamtarlik bilan: “Xullas, ko'zmunchoqlarim so'zmunchoqqa aylandi. Maqtangulik joyim yo'q. Bularni men “she'r” deb aytolmayman. Lekin, yillarki, jismu jonimda qadalib, madda boylab yotgan, kipriklarni xuddi tikonlarday, zirapchalar misol yurak-yuraklarimdan zirqiratib sug'urib olganlarim, har qalay, rost bo'lsa kerak”, deb yozadi (B. 8).

Agar “rost bo'lsa”, demak, bu jajji she'rlar ko'zmunchoq ham, so'zmunchoq ham emas — O'ZMUNChOQ!

“Izlanish” she'rida bunga ishora ham bordek:

Qidir doim. Izlayvergin.

Harakat qil. Axtaraver.

Bu dunyoda, hech bo'lmasa,

O'z so'zingni topgaysan.

O'z qalbingni kecha-kunduz

Qatlam-qatlam ag'daraver.

Qatlam-qatlam qalb qa'ridan

Sen o'zingni topgaysan (B. 45).

Shunday!

Bu jajji she'rlarda shoirning o'zi — shaxsiyati bo'rtib turibdi.

Sultonmurod OLIM,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.