“Vatan tandan ichkariroqda, naq yurakning o'zida bo'ladi!”

Muallif haqida:

Bayram ALI – 1991 yil Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumaniga qarashli Chim qishlog'ida tug'ilgan. Asarlari rus, ingliz, tojik tillariga tarjima qilingan. “Bolangman Dunyo”, “Kuz yomg'irlari” kabi nasriy kitoblar muallifi.

Matbuot va ta'lim sohalarida ishlagan. Ayni paytda “Sharq yulduzi” jurnalining nasr bo'limi muharriri.

“Ilk bora” so'zi badiiy-kitobiy so'zga o'xshaydi. Ammo gruzin adibi Nodar Dumbadzening “Hellados” hikoyasi mening bolalik dunyoyimni ag'dar-to'ntar qilib yuborgan, ilk bora ulkan insoniy iztirob bilan yuzma-yuz qilgan, desam mubolag'a qilmagan bo'laman. Asarning atigi ikki yoki uch joyidagina “Vatan” so'zi ishlatiladi. Yana kim tomonidan deng? Hali dunyoni tanimagan, oq-qorani ajratolmaydigan yosh o'spirinlar tomonidan. To'g'ri, urush haqidagi asarlardagi kabi, hikoyada hech kim qonli janglarga bormaydi. Jonni jabborga berib, kindik qoni to'kilgan zamin haqida uzundan-uzoq ma'ruzalar irod qilmaydi. Shunga qaramay, ushbu mo''jaz asar yurt va unga sadoqat haqida, Ona tuproqqa daxldorlik xususida muhtasham gapni ayta oladi. Ko'ksingizda Vatan tuyg'usining uyg'onishiga, bu boradagi ichki kechinmalaringizni samimiy tahlil qilishingizga imkon yaratadi. Muxtasar qilib aytganda, sizga Vatanni qanday samimiyat bilan sevish, ardoqlash haqida bildirmaygina saboq berib qo'yadi…

Xo'sh, bor-yo'g'i o'spirinlarning mushtlashuvi, dahanaki jangidan iborat bo'lgan, Vatan so'zi deyarli ishlatilmaydigan ushbu hikoya vatanparvarlik aks etgan bo'lak asarlardan nimasi bilan afzal? Qaysi jihatlari bilan bizga saboq berishi, vatanparvarlikka oid kechinmalarimizni taftish qilishi mumkin? Yuqoridagi savollarga javob topish uchun, keling, hikoyani bir boshidan, sinchiklab tahlil qilamiz.

Hikoya haqida hikoya yoxud birinchi taassurot

Nodar Vladimirovich Dumbadze 1928 yilda Gruziyaning poytaxti Tbilisi shahrida dunyoga kelgan. Yozuvchining ko'pgina asarlarida Ikkinchi jahon urushi yillaridagi gruzin qish­loqlarining mashaqqatli hayot manzaralari yorqin aks ettiriladi. Nodar Dumbadzening asarlarida odamiylik, oqibat, vijdon va fidoyilik kabi tushunchalar birinchi o'rinda turadi. Uning ayni shu kabi xislatlar tarannum etilgan “Abadiyat qonuni” asari esa, nafaqat Gruziyada, balki ko'pgina boshqa davlatlarda ham eng ko'p o'qiladigan asarlardan biridir. Adibning “Abadiyat qonuni” romanidan tashqari o'nlab hikoyalari, “Ko'karacha” qissasi, “Oq bayroqlar” singari romani mohir tarjimon, rahmatli Nizom Komil tomonidan o'zbek tiliga ham tarjima qilinib, kitobxonlarimizga taqdim qilingan. “Hellados” hikoyasi ham tarjimon mahorati tufayli muallifning o'zbek kitobxonlari mulkiga aylangan, jaydari til bilan aytganda, elimizning “o'ziniki” bo'lib ketgan asarlari sirasidan.

Men mazkur hikoyani birinchi marta akamning adabiyot darsligidan o'qib qolganman.  U paytlar ancha yosh bo'lganim uchun, asarda qandayin tuyg'u haqida gap ketayotganini, ikki murg'ak o'spirin aslida nimani talashib bunday murosasiz mushtlashganini idrok qila olmaganman. Bilganim: qiliqlari o'zimning ayrim o'rtoqlarimni eslatib yuboradigan ikkita bolaning bir-biriga bo'lgan qarama-qarshiligi va ular ikkisining nihoyatda yaxshiligi edi. Men ularning har ikkovini birday yaxshi ko'rardim: Jamolni ham, mushtumzo'r Yangulini ham. Bolalar o'rtasidagi mushtlashuv jarayonini o'qiyotganimda Jamolning yutib chiqishini istar va ayni paytda xuddi shu g'amxo'rlik bilan, Yangulining yutqazishini sira xohlamas edim. Kemaga minib jo'nab ketayotgan Yanguli Jamolning yoniga kelib, eshagini olib qolishni bolalarcha dilgirlik bilan so'raganida vujudim titrab ketgan bo'lsa, asar nihoya­sida Kelasuri daryosidan topib olingan jasad haqida o'qir ekanman, barmog'imni tishlab  ho'ng-ho'ng yig'laganim kechagiday yodimda turibdi…

Albatta, bolalikdagi do'stimga aylangan bu asarni keyinchalik ham takror-takror o'qidim. Bugun esa undan olgan taassurotlarim va asardan o'zim uchun kashf qilgan ayrim haqiqatlarni siz bilan o'rtoqlashaman.

Adovatning tug'ilishi

Asar qishloq bolalariga mushtumzo'r Yanguli “hukmronlik” qiladigan Chalbash daryosi bo'­yidagi Venetsian ko'chasiga Jamolning kelishi bilan boshlanadi. Jamol Yanguli bilgan bosh­­qa bolalarga o'xshamasdi. U irodali, ayni damda o'ziga hukm o'tkazishlariga yo'l qo'ymaydigan darajada mag'rur bola edi. U birinchi marta o'zining shunday xislatlari bilan Yangulini qiziqtirib qo'yadi, qolaversa, o'ziga nisbatan adovat uyg'otadi.

Yangulining Jamol bilan mushtlashuvga kirishish oldidan aytgan mana bu so'zlariga e'tibor bering:

“— Bolalar! Men, Yanguli Aleksandridi, sizlar saylagan sardor, sizlarga, Venetsian ko'chasining hur farzandlariga murojaat qilaman! Ro'parangizda tbilisilik rangpar laqma bilan uning jiyani — vatan va qabila xoini, mishiqi Koka turibdi. Mana bu rangpar kelgindi bizning mehmondo'stligimiz va muruvvatimizdan bahramand bo'lish o'rniga — xudo siylagan yerimizni, dengizimizni, jamiki daryolarimiz, oltin va kumushlarimiz, o'tloqlarimizni o'ziniki qilib olmoqchi…”

Anglaganingizdek, hali bolalik dunyosini tark etmagan bezori o'spirin o'zi ulg'aygan Venetsian ko'chasini butun boshli Vatan deb bilardi. U o'z “vataniga” faqat o'zi hukmron bo'lishni istar, “vatanida” paydo bo'lgan begona bolaning dadilligi g'ashini keltirayotgandi. Shu bilan birga, yashirib nima qilamiz, cho'chitayotgandi ham. U o'z “vataniga” kun kelib o'zga bir bolaning “ega chiqishidan” cho'chiyotgandi. Ha, o'quvchida dastlab savodsiz va tarbiyasiz, bezorisifat taassurot qoldiradigan Yanguli o'zi-­o'zicha go'yoki Vatan himoyasiga kirishgan bahodir, yetakchi edi! (Go'yoki bosqinchilarga qarshi bosh ko'targan qo'rboshilarimiz misol). Bu esa har ikki bolaning murg'ak tasavvurida, qalbida o'ziga xos ajib g'alayonlarni boshlab qo'yadi…

Sulh. So'nggi ilinj

Yanguli uchun kutilmaganda “kelgindi” Jamol anchayin abjir chiqib qoladi. Bu tabiiy ravishda ikki o'rtadagi adovatning yanada kuchayishiga olib keladi. Jamol hadeganda bo'yin egavermas, orada Yanguli uning o'zidan ko'ra kuchliroq, ancha o'zg'irroq ekanini his eta boshlaydi. Ammo buni tan olish, o'zgalarga bildirish Yanguliga Venetsian ko'chasini – yurtini boy berishning o'zginasi emasmi? Keling, ikki yigitchani oddiy yigit emas, yurti manfaatini ko'zlaydigan katta siyosatdon deya tasavvur qilaylik. Shunda ular nima qilgan bo'lardi? Sulh haqida o'ylab ko'rishgan bo'larmidi? Yanguli ham xuddi shunday qiladi! Sulhning misli ko'rilmagan, o'ta g'aroyib turini o'ylab topadi!

“Doim urishaveramizmi? – deydi bo'sh kelishni istamay. – Kel, ertadan boshlab so'kishamiz! Kim yutsa, o'sha g'olib!”

Bu o'zining ojizligini his eta boshlagan bolakayning nainki sulhi, balki “vataniga” egalikni saqlab qolish uchun qo'llagan eng so'nggi umidi, ilinji edi…

“U seni yengdi, Jamol!..”

Yangulining yuqoridagi taklifidan keyin bolalar bir muddat dahanaki jang olib boradilar. Mazkur voqealar adib tomonidan bolalikning beg'ubor olamiga berilgan bo'yog'i, go'zal topilmasi, albatta. Shu tufayli ham asarda qo'llanilayotgan quyidagi muomala uchun nobop­roq hisoblanuvchi so'zlar o'quvchiga haqoratbop so'z emas, aksincha, ruhni erkalovchi, shirin hislarga chulg'ovchi, bolalikning beqiyos kechinmalarini esga tushiruvchi sehrli iboralarga aylanadi.

“— Jamol — eshakmiya!

— Yanguli — ko'katfurush grek!

— Tbilisilik mishiqi!

— Eshakboqar!

— To'ng'iz!

— Chirigan bodring!”

Ammo gap faqat shundagina, ya'ni dahanaki olishuvning o'quvchiga bolalik chog'larini esga tushirib, totli xotiralarga oshno qilishidagina emas-da. Bu yerda boshqa bir gap, fik­rimcha, adibning boshqa bir maqsadi ham bor. Asarni o'qigan o'quvchi eslasa, Jamolning haqoratli so'zlari tugab qoladi. “Onasiga o't!” – deb maslahat beradi uning xolavachchasi Koka. Jamol onani aralashtirib bo'lmasligini aytib bosh tortsa, Koka tag'in uni qistaydi: “Sheni deda vatire, degin! Uyat joyi yo'q buni!”. Jamol Kokaning maslahatiga amal qilgandan keyin, Yanguli ham uni onasiga til tekkizib haqorat qiladi… Shu kundan boshlab ularning haqorat repertuarida tanho shu so'kishgina qolgan, Jamol Yangulini qachon ko'rmasin, gruzinchalab “Sheni deda vatire!” desa, Yanguli grekchalab “Imana su ine prostikasa ineka, Jamol!” – deya javob qaytarardi. Biroq bir kuni…

“…Koka ikkalamiz maktabdan qaytardik. Temiryo'l kesib o'tiladigan joyda, odatdagidek, Yanguli o'rtoqlari bilan ivirsib o'tirardi. Meni ko'rdi-yu shartta o'rnidan turib, istiqbolimga yura boshladi.

— Yanguli, sheni deda vatire! — deya o'zg'irlik qildim men.

U to'xtab, ma'yus nigoh bilan uzoq tikilib turdi.

— Sheni deda vatire, Yanguli! — deb takrorladim yana.

Yanguli boshini egdi, keyin burilib, asta… uyi tomon keta boshladi. Men dong qotib qoldim.

— Ko'rdingmi quyon bo'lganini?! Endi xo'ja­yinlik qilolmaydi! — dedim Kokaga.

— Yo'q, endi boshlandi! — Koka miyig'ida kulib qo'ydi.

— Qanaqasiga?

— Shunaqasiga-da. U seni yengdi, Jamol!

— Nega so'kinmadi, bo'lmasa!

— Kecha oyingni surishtirgan edi: kim, qaerda… Men nima deyin… Shunaqa, shunaqa… haligi… Yo'q… u o'lgan, dedim. Shuning uchun ham so'kmadi-da seni…”

Endi o'zingiz ayting, shu qisqa parchaning o'zidayoq bola misolida insonga xos bo'lgan eng baland tuyg'ular jo'ngina qilib ko'rsatib berilmayaptimi? Yanguli yuragida shakllanayotgan bag'rikenglikning, haqiqiy millatparvarlikning kurtaklari ko'zga tashlanmayaptimi?..

Ko'krakdagi naqsh va yurakdagi muhabbat

Hikoya haqidagi fikrlarimni muxtasar qilish, qolaversa, asosiy gapga o'tish uchun asarning oxirrog'iga ko'chaman.

O'quvchi hikoyaning nihoyasiga yaqinlashar ekan, unga Suxumida yashayotgan greklarning o'z yurtiga, Elladaga qaytishi kerakligi bayon qilinadi. O'z-o'zidan ma'lumki, Yanguli ham millatdoshlari bilan yurtiga qaytib ketishi lozim. O'z yurtiga qaytish imkoni yaratilganini Suxumida yashayotgan butun grek xalqi katta xursandchilik bilan qarshi olishadi, ammo… ammo ushbu xabar Yanguliga haqiqiy judolik, haqiqiy musibat bo'lib tatiydi. Chunki bu judolik Yanguli uchun ko'plab qimmatli tuyg'ulardan — bolalikdan, muhabbatdan va … va yana Vatandan ayro tushmoq edi. Muallif (o'z ta'biri bilan aytganda, “na bir-biriga g'anim, na yaqin do'st” bo'la olmagan) ikki o'spirinning xayrlashish oldi qilgan suhbatini yozar ekan, nazarimda, asaridagi, yo'q-yo'q, nainki asaridagi, balki real hayotdagi Vatan va Vatanga daxldorlik hissi haqida eng go'zal so'zni, eng katta haqiqatni ayta olgan.

“— Nega birga ketmoqchimassan? — deb so'radim astoydil taajjublanib.

Yangulidan ancha vaqtgacha sado chiqmadi.

— Qandoq tushuntirsamikin… — deya gap boshladi u nihoyat. — Onam yo'q, hatto eslolmayman ham. Otam uzzukun tomorqada yoki tirikchilik tashvishida… Men ko'chada, Venetsian ko'chasida katta bo'ldim… Shu o'lkada tug'ildim, unib-o'sdim… Mening vatanim, mening Elladam bu — Suxumi, ko'cha, Chalbash; bu — Koka, Petya, Kurlika, Fema, Qora dengiz, ko'prik… — u bir yutinib olib, davom etdi: — Bu… Bu — Mida… qolaversa, sen…

…A'zoyi badanim jimirlashib ketdi. Bunaqa so'zlarni umrimda birinchi marta eshitayotgan edim.

— Bu nima, bo'lmasa? — men Yangulining ko'kragini ochib, baland ovozda o'qidim: — “Hellados”.

— Bu — naqsh, Jamol. Vatan tandan ichkariroqda, naq yurakning o'zida bo'ladi! — Yanguli qo'lini ko'ksiga qo'ydi.”

Darhaqiqat, Yangulining qalbida ota-bobosi yashagan Gretsiya emas, o'zi tug'ilib o'sgan Suxumi Vatan timsolida edi. Oqibatda u o'zini bu vatani uchun, Jamoldan qizg'anib ayovsiz mushtlashgan Suxumisi uchun qurbon qildi. Garchi muallif tomonidan Yangulining kemadan sak­ragani yoki greklar mingan kemaning halokatga uchragani oydinlashtirilmay, mavhumroq tarzda qoldirilgan esa-da, o'quvchi sifatida men negadir yuragi tubida yashayotgan Vatanidan ayrilishni istamagan Yangulining o'zini suvga otganiga, o'z yurti uchun jonini ham ayab o'tirmaganiga qattiq ishonaman. Va Yangulidagi bu fidoyilik, urush asoratlari haqidagi boshqa bir qancha asarlardan farqli o'laroq naqadar haqqoniy, naqadar samimiy ifoda top­ganini ta'kidlagim keladi. Axir o'zining kichikkina vatani – Venetsian ko'chasiga beqiyos mehr bilan yashagan, jon tomirini u bilan tutash bilgan Yanguli, tasavvurimda bunaqangi qurbonlikka shubhasiz qodir edi…

Asar haqidagi ushbu xulosalarim bilan balki Nodar Dumbadze o'z hikoyasi orqali insonlarga aytmoqchi bo'lgan gaplarning o'ndan birini ham ayta olmagandirman. Lekin asarning mag'zini oz-moz chaqib yetgan davrlarimdan boshlab, to hanuzga qadar kitoblarda, ayrim tengdoshlarim tomonidan Vatanga bag'ish­lab yozilgan baqiroq she'rlarda yoki hayotning o'zida har qanday soxta vatanparvarlikka duch kelsam, Yangulining Jamolga qarata aytgan olovli so'zlari quloqlarim ostida yangraganday tuyiladi: “Bu – naqsh, Jamol! Vatan tandan ichkariroqda, naq yurakning o'zida bo'ladi!”

Bayram ALI,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi, yozuvchi.