Har millat o'z tili ila faxr etar
Bu sarlavhaning mualliflik huquqi bizga emas, jadid bobolarimizga, to'g'rirog'i, o'sha davr matbuotida yoniq ruhdagi maqolalari bilan faol ishtirok etgan Saidrizo Alizoda bobomizga tegishli. “Oyna” jurnalining 1914 yil 11-sonida bosilgan ushbu maqolada ona tilga befarqlik millatga befarqlik ekani, uning sofligini asrash nechog'liq muhimligi haqida so'z yuritilgan. Bu masala o'tgan asr avvalida naqadar dolzarb hisoblangan bo'lsa, bugun undan ham ko'ra ko'proq e'tiborni taqozo etadi. 2023 yil 22 dekabr kuni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Respublika Ma'naviyat va ma'rifat kengashining kengaytirilgan majlisidagi tarixiy nutqida ma'naviyat va ma'rifatning barcha jabhalari qatorida o'zbek tili, uning davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish, yoshlarni milliy ruhda tarbiyalash zaruratiga alohida diqqat qaratilgani buning isbotidir.
Sir emas, nihoyatda murakkab, ziddiyatli va tahlikali zamonda yashayapmiz. Dunyoda mafkuraviy tahdidlar, o'zga davlatlar mustaqilligiga, boshqa millatlar ozodligiga tajovuz holatlari har qachongidan ham kuchayib borayotir. Milliy ruhiyatni so'ndirishga zimdan harakatlar tobora avj olayotir. Mustamlaka zulmini, erksizlik uqubatini o'z vujudida sinab ko'rgan xalqimiz, tabiiyki, bunday holatlarga befarq qarayolmaydi. Eski zamonni qo'msayotgan kimsalarga esa javobimiz tayin: chuchvarani xom sanabsiz, O'zbekiston o'z mustaqilligini himoya qilishga qodir!
Milliy ruhiyat – millat mavjudligi va taraqqiyotining asosi. Ana shu ruhiyat uni birlashtiruvchi, musibatlardan asrashga qodir tengsiz manbadir. Milliy ruhni saqlagan xalqni hech kim yenga olmaydi. Savol tug'iladi: bizda shu ruh bormi? Bo'lsa, yetarli darajadami? Bunga erisha olyapmizmi? Bu savollarga ikki xil javob berish mumkin: birinchisi, bizda milliy ruh albatta bor va har qanday sinovga dosh bera oladi. Ikkinchisi, ma'lum xavotir ham yo'q emas. Har ikki holatga misollar keltirish mumkin. Eng ahamiyatlisi, bugungi kunda ona tilimiz Davlatimiz rahbari timsolida dunyo minbarlarida yangrayotir. Prezident Shavkat Mirziyoyev har doim BMT minbarida, xalqaro tashkilotlar bilan o'tkaziladigan sammitlarda, dunyo davlatlari liderlari bilan uchrashuvlarda faqat va faqat o'zbek tilida so'zlashmoqda.
“Bo'lar ekan-ku… Jahon minbarlarida olamshumul fikrlarni, ilg'or tashabbuslarni o'zbek tilida ifodalash mumkin ekan-u…” – degan tuyg'u xalqimiz dilida iftixor, tilida shukrona hissini kuchaytiradi, shaksiz.
Xavotir hissiga kelsak, yuqorida zikr etilgan tarixiy yig'ilishda Prezidentimiz bunga alohida urg'u berdi. Yoshlarimiz eng taraqqiy etgan davlatlarning nufuzli universitetlariga o'qishga yuborilayotgani, bu yo'lda mablag' ayalmayotganini ta'kidlagan Yurtboshimiz o'ta bir jiddiy savolni o'rtaga qo'ydi. Yoshlarimiz axborot texnologiyalari, matematika yoki istalgan o'zlari tanlagan sohaning yetuk mutaxassisi bo'lib yetishishiga shubha yo'q. Lekin ular xorijiy davlatda o'qishni bitirgach, yurtimizga o'zbek bo'lib qaytadimi? Haqiqatan, bu – eng muhim, e'tibor qaratmasa bo'lmaydigan masaladir. Har birimiz bu haqda jiddiy o'ylashimiz, yosh avlod qalbida milliy ruhiyatni kuchaytirishga jiddu jahd qilmog'imiz shart va zarur. Lekin odamni tashvishga soladigan yana bir fikr bor: nima uchun toki Prezident e'tibor bermaguncha, jim yuramiz? Axir bu millat oydinlarini o'ylantirishi, uyqusini qochirishi, halovatini o'g'irlashi kerak bo'lgan muhimdan ham muhim masala emasmi? Holbuki, jadidlarimiz ayni shu tuyg'u – millat va milliyat uchun kuyingan, kurashgan, shu muqaddas yo'lda qurbon bo'lgan edi-ku… Nimaga biz loqaydmiz? Nega erkimizga daxl qilmoqchi bo'lsalar ham, yoshlarimizning ongu shuurini zaharlasalar ham etimiz chatnamaydi?!
Toshkent jadidlarining yorqin namoyandalaridan biri To'lagan Tavallo o'z davrida milliyat tuyg'usini o'ylab, ko'nglidan kechgan iztiroblarini mana bunday ifodalagan edi:
Hama o'z boshiga ovvora, millatga nazar qilmas,
Milliyat hislari bizda ko'ring miqdor yo'x,
yo'x, yo'x.
Holbuki, bu satrlar jadidlarimiz Vatan va millat taraqqiysi yo'liga butun salohiyatini, kerak bo'lsa, molini-yu jonini ham bag'ishlayotgan bir zamonda yozilgan edi… Endi-chi, endi loqaydlikni, o'zibo'larchilikni qanday oqlash mumkin?!
Davlatimiz rahbari nutqida ona tilimiz ravnaqi va uni o'qitish masalalariga alohida diqqat qaratilgani barchani quvontirdi. Bizda chet tillari bo'yicha xalqaro sertifikat olgan mutaxassislarga ustama haq to'lanardi. Lekin o'zbek tili bo'yicha bunday imtiyoz bo'lgan emas. “O'zbek tili va adabiyoti” fani o'qituvchilari ham xalqaro sertifikatga ega bo'lgan boshqa fan o'qituvchilaridan kam bo'lmagan qo'shimcha haq bilan ta'minlanishi kerak. Bu, albatta, adolatdan bo'ladi”, — dedi Prezident. Kelgusi o'quv yilidan boshlab milliy sertifikatga ega “O'zbek tili va adabiyoti” fani o'qituvchilari 50 foiz ustama olishi belgilangani ona tili ta'limi sifati oshishiga xizmat qilishi aniq. Bu yerda gap manfaatdorlikdagina emas, milliy tilga ko'rsatilayotgan e'tiborda va rag'batda ekanini ta'kidlash joiz.
Boshqa tillarda ta'lim olgan yurtdoshlarimizning davlat tilini o'rganishga bo'lgan qizqishini kuchaytirish – tilimiz nufuzini oshirishning muhim shartlaridan biri. Ushbu toifadagi yurtdoshlarimiz maxsus sertifikatga ega bo'lsa, o'qish xarajatlari davlat tomonidan qoplab berilishi ona tilimizga bo'lgan e'tiborni yanada kuchaytirishi shubhasiz. Boshqa tillarni o'qitishga ixtisoslashgan maktablarda o'zbek tilining o'qitish soatlari ko'paytirilishi tilimiz ravnaqi yo'lidagi yana bir muhim qadam sifatida baholanishga loyiq.
Fan olimpiadalari yoshlarga katta rag'bat berishi ayon. O'zbek tili bo'yicha xalqaro (!) fan olimpiadalari o'tkazilishi, g'olib va sovrindorlar pul mukofoti bilan taqdirlanishi va o'zbek filologiyasi yo'nalishlariga davlat granti asosida o'qishga qabul qilinishi shu paytgacha ko'rilmagan hol edi. Yurtboshimizning bu boradagi tashabbuslari davlat tilini rivojlantirish konseptual masala darajasiga ko'tarilganidan dalolat beradi.
Xorijiy tillarni bilish nechog'liq muhim ekani ayon. Ma'rifatparvar shoirimiz Avaz O'tar mana bu so'zlarni bejiz yozmagani ham ma'lum:
Har tilni biluv emdi bani Odama jondur,
Til vositai robitai olamiyondur.
G'ayri tilini sa'y qiling bilgali, yoshlar –
Kim, ilmu hunarlar rivoji andin ayondur.
Mamlakatimizda chet tillarini o'qitadigan bir nechta alohida ta'lim muassasalari, aksar universitetlarda maxsus fakultetlar faoliyat yuritadi. Ularni tashkil etishdan ko'zlangan maqsad O'zbekistonni, o'zbekni, uning madaniyati va intellektual salohiyatini butun dunyoda ularning o'z tilida targ'ib etadigan, milliy axloqni va ma'naviyatni namoyon qiladigan yetuk mutaxassislar tayyorlash ekani sir emas. Savol tug'iladi: ular shu vazifani bajara olyaptimi? Qaysi tilni o'rganayotgan bo'lsa, ichki dunyosi-yu ruhiyatini ham, hatto tashqi qiyofasini ham o'sha xalqqa o'xshatishga zo'r berayotgan yoshlarni ko'rganda, to'g'risi, qalbimda og'riq sezaman. Bu toifa o'sha xalq nazdida bunday “kseronusxa”lar xaschalik ham qimmatga ega emasligini, nahotki, bilmasa?! “Asliyat”ning qimmati balandroq ekanini anglash uchun juda ko'p farosat kerakmi? Bu kabi savollar faqat millat oydinlarini emas, butun jamiyatni o'ylantirishi, tashvishga solishi kerak.
So'zimiz avvalida tilga olingan Saidrizo Alizodaning “Har millat o'z tili ila faxr etar” sarlavhali maqolasida bundan bir yuzu o'n yil muqaddam mana bunday so'zlar yozilgan edi: “Ushbu Turkistonimizda qaysi bir rus, yo qaysi bir arman o'z tilini qo'yib bir-birovi ila turkcha so'ylaydur. Ammo bizning so'zlashganimiz vaqtda har bir jumlada bir kalima rus so'zi eshitilur. Masalan: “Mango bir oz pomogat qiling”, “Oni muncha ishtaraf qildilar”, “Falon odamning do'koni pechat qilindi”. Vaholanki, bul so'zlar hammasi musulmoncha ado bo'lina olur. Masalan, pomogat – yordam, ishtaraf – jarima, pechat – muhr… Agarda til va adabiyotimizni muhofaza qilmay, anga ajnabiy lug'at va so'zlarni qo'shabersak, bir oz zamonda til va millatimizni yo'qoturmiz. Millatimizni yo'qotganda, diyonatimiz o'z-o'zi ila albatta yo'qolur”. Koshkiydi, bu so'zlar qachon yozilganini bilmasam… Muallif aytgan muammolar hozirgi paytda ham ayni o'sha davrdagi kabi dolzarb. Milliy ruh, millatga hurmat kuchli bo'lmasa, bunday muammolar yuz ko'rsataverar ekan-da…
Albatta, bu kabi muammolar fikrlaydigan, befarq bo'lmagan har bir odamni o'ylantirishi zarur. Agar butun jamiyat birlashsa, yechilmaydigan masala qolmasligi ayon. Buning uchun jadid bobolarimizning “Tilda, fikrda, ishda birlik” g'oyasiga amal qilmoq zarur.
Nurboy JABBOROV,
filologiya fanlari doktori, professor.