Mahmudxo'ja BEHBUDIY. “TURKISTON TARIXI” KERAK
Bugun jadidlar tarixi, ularning ezgu amallari va g'oyalarini o'rganishga davlat siyosati darajasida har qachongidan-da ko'proq e'tibor qaratilayotgani har bir yurtdoshimizni behad quvontirmoqda, desak adashmagan bo'lamiz. Zero, jadidlarning har bir harakati, har aytgan so'zi bugun yurtimizda amalga oshirilayotgan keng ko'lamdagi islohotlarga hamohang bo'lib, xalqni ma'rifat orqali yuksaltirishga, yurtimizni dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari qatoriga qo'shishga qaratilgan edi. Jadidlarning g'oyaviy darg'alaridan biri Mahmudxo'ja Behbudiyning bundan 110 yil ilgari yozilib, “Oyina” jurnalida bosilgan maqolasida bugun ham har bir o'zbek ziyolisini o'ylantiradigan masalalar o'rtaga tashlangan. Shu bois milliy taraqqiyotimizning tamal toshi qo'yilgan moziy sahifalariga yuzlanmoq faqat xayrli bo'lishiga ishonamiz.
Tarix ko'p ahamiyatli va foydali bir narsadur. Tarixning foydalaridan ba'zisi ushbudurki, bir millatning na tariqada, qaysi yo'l ila taraqqiy etganin o'qib, ibrat olmoq yoki bir millatning na sabablardan tanazzul etib, oxiri munqariz bo'lub ketganin o'qub mundan ham istifoda etmak mumkindur. Shuning uchun bizning o'z shevamizda Turkistonda o'tgan bobolarimizning maishiy, siyosiy ahvolig'a doir “Turkiston tarixi” bor bo'lgonda, oni ko'z oldimizda qo'yub, burung'i qahramon bobolarimizning na yo'l ila taraqqiy va madaniyat davrig'a kirub va nima sababdan oxiri munqariz bo'lub ketganlarini o'qub, bilub, xeyli ibrat olar eduk. O'shandoq hozirgi holimizni bobolarimiz davridagi hollarg'a bir daraja muqoyasa etmak ila barobar o'z-o'zimizdan bir infioli daruniy* his edub, yuzlarimiz qizarar edi. Holo, biz turkistoniylar marhum bobolarimiz ahvoli ham Turkiston voqeoti tarixiyasidan butun g'ofil va bexabardurmiz. Chunki hanuz Turkiston tarixi haqinda yangi tadqiqot ila yozilgon, tartibli va istifodali mukammal bir asar vujudg'a kelgan yo'q. To'g'risi, munday tarix yozuvchi kishi turk o'g'lonlaridan hanuz maydong'a chiqg'on yo'qki, bu esa turk bolalarining noxalaf bo'lub, chin o'qul emasliklarig'a dalildur. Bu so'zlardan tarixsizligimiz anglashilmasun. Bizning tariximiz bor.
Burung'i asrlarda Turkiston va turklar voqeoti va ahvoli haqinda turkiy, forsiy va arabiy tillarda necha kitoblar yozilgandirku, u kitoblardan rus va boshqa yovrupoyilar istifoda etgan va etmakdadurlar. Lekin u muxtalif** tillarda yozilgan. Tarixiy asarlardan biz turkistoniylar istifoda etub, yangi muhokama va tadqiqot ila o'z shevamizda muntazam bir asar vujudg'a kelturganimiz yo'q. Balki bizlar andog' tarixiy kitoblardan aksariyat ila xabarsiz bo'lub, ba'zisidan xabardor bo'lsak ham, alarning tab' va nashrig'a ahamiyat bermaymiz. Chunki bizning xalqlar andog' kitoblardan ko'ra xurofotlik qissa, hikoya va oshiqona g'azal kitoblarig'a ziyoda rag'batlik bo'lganidan moddiy foydasini ko'zlab, shunday afsona va aslsiz kitoblarni tab' va nashr etmakdamiz. Shuning uchun kundan-kun muhim tarixiy kitoblarimiz ko'zdan tushub, esdan chiqub ketmakdadurki, muning aybu gunohi Turkistondagi manfaatparast kitobchilar bo'yniga tushsa kerak. Chunki bu so'ng yillarda kitobchilar tarafidan turli xurofotlik kitob va risolalar nashr bo'linub turganligi maydonda va barchag'a ma'lumdur. Agarda muhtaram noshir va kitobchilarimiz mundan so'ng axloq buzguvchi oshiqona g'azallar va sof e'tiqodlarni zaharlandiruvchi xurofotlik afsona kitoblar o'rnig'a mo''tabar tarixiy, axloqiy va adabiy risola va kitoblar nashr etmoqg'a tashabbus etsalar, shoyad bu xayrli ishlari avvalgi gunohlarining yuzini yopar.
“Sadoiy Turkiston” jaridasig'a “Milliy tariximizni kim yozar?” mazmunida bir savol ko'rulgon edi. Bizning fikrimizcha, munday bir tarix yozmoqlik nihoyatda qiyin bir ish bo'lub, hozirda muning ifosi bizlarning qo'limizdan kelmayturg'onga o'xshaydur. Shuning uchun bu xizmatni Turkiston tarixi ila oshino bo'la boshlagan yosh muarriximiz muhtaram Ahmad Zaki Validiy afandining qalamidan umid etmakdamiz.
“Oyina” jurnali, 1914 yil, 38-son.
* Infioli daruniy – ichki hayajon.
** Muxtalif – xilma-xil, boshqa.