FOZILMON

Sintob qishlog'i yuz, yuz ellik metr yuksaklikda, ya'ni tik qoya ustida qo'nim top­gan. Orqa tarafi qoyaga tirgak tirab qurilgan. Sinchiklab qarasangiz, arkni yodga soladi. Mahobatli, salobatli tog'lar qurshovidagi, soy bo'ylab ketgan bu qishloqning go'zalligiga, chiroyiga ta'rif yo'q. Ko'ngilda hassos tabiat yaratgan ana shu ma'voni ko'rish mayli tug'ildi. Toshkentdan uch-to'rt tanishlar bilan yo'lga tushdik. Niyatimiz — tog'ning orombaxsh havosidan simirish, go'sha va manzaralaridan zavq olish edi.

“Saptiva” o'nqir-cho'nqir yo'ldan oldinga bosadi. Nurota – Forish yo'lida mashinalar siyrak. Ahyon-ahyonda pritsep ulagan “Kamaz”lar uchraydi. Bunga yo'lning abgorligi sababdir. Yana kim biladi deysiz. Xullas, ana shu katta yo'ldan besh chaqirim ichkariladik. Birdan toshdan yo'nib tiklangan uy tomlari ko'zga tashlandi. Shunda tog'begi uqtira ketdi:

— Soy yoqalab ketgan katta yo'lakdan o'n, o'n besh chaqirimgacha mashina siljiy oladi, xolos. Undan u yog'iga ulov borolmaydi. Faqatgina so'qmoq yo'lgina xush kelibsiz, marhamat deya qarshilaydi. Yo'ldan eshak, xachir yura oladi. Beminnat dastyorlar hech qanday mintaqmay, tixirlik qilmay sizni manzilga yetkazadi. Sintobdan o'n sakkiz chaqirim naridagi Fozilmon ko'li Navoiy shahridan bir yuz sakson, Nurotadan bir yuz yigirma chaqirim olisda, dengiz sathidan bir ming olti yuz qirq to'rt metr yuksaklikda… Ko'lni mahalliy aholi “Sentobko'l” deb ham atashadi. Umuman, Sintob qishlog'iga ko'lni ko'rish ilinjida uzoq yurtlardan, hatto Germaniya, Fransiya, Ispaniya, Italiya, Gollandiya singari mamlakatlardan ham sayyohlar tashrif buyuradi. Ular bir eshakni ellik mingdan bir yuz ellik ming so'mgacha ijaraga oladilar. Sal bo'lmasa aytish yodimdan ko'tarilibdi. Qishloqning so'qmoq intiho topgan joyidan najot maskani – Nurota qo'riqxonasi boshlanadi.

Oq-sariqdan kelgan, yuzlari lo'ppi, uzunchoq, qosh-ko'zlari qop-qora va biroz rangpar kishi e'tiborimni tortdi. Tanishdik. Ismi Safar bo'lib, chorvador ekan. Bilsam, tog' odamlari chuchmal, silliq gaplarni yoqtirmas ekanlar. Chindan ham, tog'liklarning bo'y-basti-yu, o'ktam chehrasi odamga mag'rur, dadil boqadi.

— Mehmon, qadamingizga gul bitsin. Bizning qishloq tili Sadriddin Ayniy tiliga yaqin. Ehtimol, eshitgandirsiz? Rivoyatda aytilishicha, Sintob ahlining yarmi buxorolik, yarmi sintobdan tarqagan emish. Shuning uchun qishloqning etnik qatlami azaldan tojik tilida so'zlashadi. Odamlari menga o'xshash, — dedi Safar og'a.

Dunyo tashvishlari chekingan, menga begonadek edi. Ammo qalbim behad xushnud, shod edi. Xayollarga cho'mdim. Uzoq-uzoqlardagi tog'larga, kengliklarga ko'z yugurtirdim. Ajabtovur holat. Nega endi Sintob yaylovidagi moviy ko'l va Sintob sathi sap-sariq rangda ekan-a? Ular xuddi quyosh nurida jilolanayotgan simobga o'xshaydi.

— Ha mehmon. Xayol daryosiga g'arq bo'lib qoldingiz?

— O'zim, shunchaki. Bu yerlarning tarixi, kechmishi haqida bosh qotirayotgandim.

— Sizni Sintob qishlog'ining tarixi qiziqtirayotirmi? Unda quloq tuting.

Bilganlarimni so'zlayman. Sintobliklarning kelib chiqishi qadim zamonlarda qish­loqqa bostirib kelgan yog'iyning aholini bitta qo'ymay qirib tashlashi bilan bog'liq voqeaga borib taqaladi. Aytishlaricha, qirg'in chog'ida baxtli tasodif tufayli bir mushtipar ayol Hasan va Zuhra ismli egizak farzandlari bilan tirik qoladi. Dushman ularni payqamagan. Yoru qadrdonlaridan ajragan ayol ikki go'dagini olib, qishloqni tark etadi. U so'qmoq yo'lning chetiga kelib to'xtaydi. Bir nafas dam oladi, ko'zyoshini artadi. Taqdiri azal yozig'iga ko'nikadi. So'ngra xuddi shu joyda chayla tikib, umrguzaronlik qila boshlaydi. Tirikchiligi binoyidek o'tib turadi. Ammo bir kuni xilvat go'shada ovchi paydo bo'ladi. Dastlab uni ko'rib ona va bolalari qo'rqib ketadilar. Biroq yigitning yonidagi singlisiga ko'zi tushgan ona ancha tinchlanadi. Tez orada ular til topishib, inoqlashadilar. Bir kuni ayol ovchiga maslahat soladi: “Muhtaram ovchi, hayotda inson yolg'iz, tanho yashashi mumkin emas. Agar gapimga ro'yxushlik bildirsangiz, singlingizni o'g'limga olib beray. Qizimni o'zingizga yostiqdosh qila qoling. Keyingi hayot yo'lingizni u bilan bog'lang”.

Bu jo'yali taklif ovchiga ma'qul keladi. Shu tariqa Sintob qishlog'ida hayot shami porlabdi. Bu ikki oiladan o'nta oila vujudga kelibdi. Ana shu oilalar ko'payib, ildiz otib, keyinchalik urug'larga bo'lingan ekan. Hozirga kelib har bir urug'ning o'z qabristoni bor.

…Atrof qoraya boshladi. Tun zulmati bosgan dunyo birdan qorong'ilikka chulg'andi. Chipor tosh­lar uyumi ko'zga vahimali ko'rindi. Qaerlardadir bo'ri o'qtin-o'qtin g'ingshimoqda. Osmon qa'ridan ketma-ket yulduz uchdi. Shu kuni qishloqda tunab qoldik. Ertasiga ajoyib, xilvat go'shalarni oralab, tabiatni tomosha qilib, odamlar bilan chaqchaqlashib Fozilmon ko'li qaydasan deya yo'lga tushdik. Ostimizda eshak. So'qmoq yo'l bo'ylab tog'begi oldinda ketardi. Unga izma-iz men va hamrohlarim borardik. Tog'begi manglayi oq, qolgan joylari qora otda edi. Tik qoyalar aro ming bir buralib osmonu falakka o'rlagan yolg'izoyoq bu so'qmoq yo'lda har xil jonivorlarning tezaklari bilan birga onda-sonda ot, eshak, xachir taqalari ham uchrab qolardi. Ba'zan kutilmaganda biz yo'lovchilarning oyog'imiz tagidan, bosh oralaridan qarg'asimon zag'cha, tomog'i sariq chumchuq, bigiz tumshuqlar, kakliklar pir-pir uchib, osmonga ko'tarilardi.

“Chuh!” Tog'begi otining jilovini siltadi. Bizni ham qichabroq yurishga undadi. Ostimdagi hangi yo'rg'a edi. To'qimning ayi­­li mahkam tortilgan. Xo'tik yo'lni yaxshi bilar ekan. Shu boisdan xilacho'pni niqtashga hojat qolmadi. Ba'zida oyoqlar munkib-munkib ketadi. Shaharda yurib xom bo'lib qolganimni ilg'adim. Yo'l qaltis, tor, o'ydim-chuqur. Pastlikka qarasang, yuraging orqaga tortib ketadi.

Sintob yaylovi. U Fozilmon tog'lari etagida. O'sha manzilga chiqib borish, u yerdagi ko'lni tomosha etish fikri xayolimni band etgan. Ming yillik yong'oq daraxtlarining yer bag'riga qarab, egilib o'sgan shoxlari, qishloq o'rtasidagi qo'rg'on xarobalari go'yo toshlarda bitilmagan, aytilmagan, buyuk tarix sirlarini qatiga yashirganday. Bir-biridan yuqori, baland devorlar qoraygan qal'aga o'xshab ketadi. O'zimcha bu manzilni “tosh shaharcha”ga taqqosladim. Yuksak tog'lar orasida, orqa tarafi kunchiqarga qarab baland qoyaga tirkab barpo etilgan bu qishloq uylarini ona tabiat yomon ko'zlardan pana etib yaratganday go'yo!

Ustiga-ustak, biz turgan manzilni oldingi tomonidan ham, orqa tarafidan ham tik qoyalar qurshagan. Buni qarang, so'qmoqdan bitta-bittalab yurilar ekan. Yong'oqzor, bodomzor, do'lana va pista daraxtlari soy yoqalab izma-iz ta'qib etib, kuzatib boradi. Beqaror shamol daraxtlar boshini ohista silaganday bo'ladi. Qishloq uylari tugab, soy ham ancha pastda qoldi. Ayni shu yerda Chavaksoy ayqirib Sintobsoyga qo'shiladi. Katta suvlik vujud­­ga keladi. Tik qoyalar bag'irlab ketgan yo'lda odam siyrak. Toqqa o'rmalaganimiz sari so'qmoq besh-oltita yo'nalishga bo'linib ketadi. Buni ko'rib dong qotdik. Biz yaqin tik so'qmoqni tanladik. Har holda tabiatning hayratomuz manzarasini ko'rish istagidan chekinmadik. Burilash chog'ida albatta, cho'qqi qarshi oladi. Ehtiyot bo'linmasa, ag'darilib ketish hech gap emas. Shu boisdan sezgirlik va hushyorlikni yo'qotmadik. Nihoyat, balandga ko'tarilib boruvchi o'n besh chaqirimlik Sintob so'qmog'i yaylovga tutashgan joyga yetib bordik. O'ziyam bu yerga kelguncha naq qirqta tog' va qirqta jarlikdan o'tgandek edik. Quvonchimiz cheksiz edi. Tekis, bepoyon yaylov uzra salqin shabboda yuzga ufurdi. Ko'm-ko'k maysalar bilan qoplangan kengliklarda son-sanoqsiz qo'y-qo'zi, echki-uloq, sigirlar poda-poda bo'lib o'tlab yuribdi. Tag'in tekislik bo'ylab picha yurdik. Ko'l Fozilmon tog'i, deb ataluvchi cho'qqi pastida ekan. Ko'l yuzidagi suv o'tlari… Ular bir qaraganda kulrang to'lqinlarni eslatadi. Suvi tiniq, roshiga kelib urilib, ajib manzarani hosil etadi. Yam-yashil o'tlar, qaddi-basti tik, adl, to'da-to'da qamishlar katta suvlikning qoq o'rtasidan “mana men”, deya qad kerib turibdi. Gurkiragan bayroqdek hilpirab, tovush chiqaradi. Shundoqqina moviy ko'lning sharq tomoniga yurdik. Va o'sha yog'ini sekin aylanib o'tdik. Shundoqqina ko'lga suv quyadigan buloqcha ustidan chiqib qolibmiz. Suvi chuchuk, muzdek. Tishni zirillatadi. Ko'lga suv yomg'ir va qor, buloqlardan yig'iladi. Uzunligi uch yuz metr, eni ellik metrcha… Chuqurligi bir yarim metrga yetadi.

Atrofga razm soldim. Hov ana baland tog' cho'qqisidan otlar uyuri suvlagani tushib kelayapti. Ayg'ir ortidan o'n chog'licha biya ergashgan. Toychalar shataloq otib, to'polon ko'taradi. Shu mahal ayg'ir uzun qilib kishnadi. Bu uning o'zicha to'dani ortda qolmasdan intizomga amal qil deb ogohlantirgani bo'lsa kerak. Ularning yollari tillo rangda. Quyosh nurida tovlanadi. Osmonda bulutlar lashkari kezinadi. Goh u yoqqa, goh bu yoqqa qarab suzadi. Falak toqida burgut qanot silkitmoqda. Osmon podshosini ko'rgan qushlar o'zini pana-pastqamga uradi. Yerda yumronqoziq qoziqdek tik turibdi.

Ko'l ichkarisiga kirgan yilqilar uyuri suvlagach, cho'zib kishnadilar. So'ngra o'zlarini sovuq suvga otdilar. Tanlari yayradi. Bu hol o'n besh daqiqagacha takrorlandi. Otlar yollaridagi suvlarni silkitdilar-da, g'olib askarlardek boshlarini mag'rur ko'tarib yaylovlar tomon yo'rtib ketdilar. Shu ketishda, Fozilmon ko'lidan suvlagan yilqilar uyuri Oqtoqqa borib tunar ekanlar.

Tog' boshidagi bu g'aroyib tekis yaylovda uyurlar serob, bisyor bo'lsa kerakki, begona eshak, xachir va yilqini ko'ribmi; hidini sezibmi yoxud dirillashini eshitibmi, o'qtin-o'qtin kishnashadilar. O'nlab botmon joyni egallagan qoramtir ko'lga quyosh shu'lasi boricha yoyilgandek edi. Qurbaqalar tinmay vaqillashardi. Ba'zan yaqin, ba'zan uzoqdan chiyabo'ri, tulki, shoqol, qashqirlar ulirdilar. Garchand kunduz bo'lsa-da, bu yuksaklikdan Sintob, Moj­rum, O'xum, uning o'ng tomonidagi son-sanoqsiz Forish qishloqlari aniq-tiniq ko'rinardi. Moviy ko'l jamol ochadi. Unda ko'plab o'rdak, g'oz va oqqushlar, shirmohi baliqlar emin-erkin suzishmoqda.

Yodimga oqtog'lik yilqiboqarlardan eshitgan bir rivoyat tushdi. Yilqilar o'zlari tunaydigan Oqtog'ni xush ko'radilar. Nega deganda, bu ko'z ilg'amas yuksaklik, xilvat go'sha ularga tinch, xotirjam, osoyishta, halovatli hordiqni tortiq etadi. Faqatgina kun yoyilib, quyosh zarrin nurlarini sochgandagina Sintob yaylovida hozir bo'ladilar. Suvga qongach tag'in Oqtog'ga ravona bo'ladilar. Aytgancha, Oqtog' ustida ham xuddi shunday yaylov bor bo'yicha yastanib yotadi. Bir qaraganda, Nurota tog' tizmalarining bir chekkasidagi tizma tog'ning ikkinchi bir tarafdagisi bilan bog'lanishiga sira ishonging kelmaydi. Ammo bu rivoyat zamirida haqiqat uchqunlari borday. Qolaversa, yilqilar uyuri uchun kengliklar jonning huzuri. Negaki, ular adoqsiz, intihosiz kenglik­larda o'tlashni, ozodlikni, erkinlik ruhini yoqtirib keladilar. Yilqilar tog' qo'riqchilari hamdirlar. Tag'in bir gap. Bu yaylovlardagi otlar uyuri Hazrat Alining duldulidan tarqagan emish go'yo! Shuning uchun ularga zotli ot deb qaraladi. Bunga ishonmay bo'lmaydi.

Novvotrang qoyalar, mag'rur cho'qqilar. Ular orasiga xoldek yarashib tushgan cheksiz, intihosiz yaylov. Yaylov o'rtasidagi bepoyon, moviy tusli ko'l. Go'zal tabiatli oshyon. Osmonu falakda bir-birini quvib, huzurbaxsh onlarni his etayotgan bahaybat qarchig'aylar… Mahobatli tog' uchidagi Fozilmon ko'liga uzoq tikilib qoldim. Yong'oq soyasi mag'ribga qiyaladi. Atrofda bir shaklda o'sib yotgan, zog'asa, irg'iy, zaranglar orasidan goh ko'tarilib, goh g'oyib bo'lib soy chopadi. Barglari yirik-yirik shakarak, uchi g'o'zanikiga o'xshash, ammo tikonli g'o'zabosh, mayda-mayda, nafis yaproqli chakanda, yalpizni eslatuvchi kiyik o'tlarga damba-dam duch kelaverdik. Siyrak tumanlar oqishtob tov­lanadi. Ohaktoshli qoyalar, ular uzra uchib yurgan burgutlar bu joylarni batamom o'ziniki qilib olgandi. Oh, munday suyuk manzaralarni tushingdayam ko'rish mahol! Besh qulochcha yuksaklikdan tushayotgan oppoq sharshara! Shu ovloq, munis joyga zap yarashgan. Ochig'i, bunday ko'rkam, bunday bahavo joylar tabiatda unchalik ham ko'p uchramaydi.

Yuksakdagi qorga chulg'angan cho'qqida lola bargagiday shu'la sochilib turardi. Bu – quyosh nurlari edi. Yaqinday ko'ringan, aslida hech qanday tirik jon yeta olmaydigan ufq aylanasida go'yo nur daryosi vujudga kelgandi. Qoramtir osmonga tushib chiqqan tumonat yulduzlar aniq-tiniq ko'rina boshladi. Darvoqe, cheksiz va intihosiz yaylovlar o'rtasidagi ko'l qo'nim topgan manzil kichik Fozilmon tog'i deb ataladi. Katta Fozilmonni “Hayotboshi” yoxud oddiygina “Fozilmon” deb ataydilar. Fozilmon ko'li yuqorida aytilganidek, dengiz sathidan bir ming olti yuz ellik metr balandlikda vujudga kelgan. Ko'lga faqatgina bittagina chashma suv quyadi. Qishda suv yuzi qalin muz bilan qoplanadi. Unda cho'milish tavsiya etilmaydi. Sathida osmon aksini (ayniqsa, yulduzlarning juda noyob holatini) kuzatish mumkin.

Lojuvard tog' tepasidagi afsonaviy tekisliklarni ko'zdan kechirdik. Sirli kenglik­larni va shoshqin soylarni kezib, Beshbarmoq cho'qqisiga chiqdik. Bu qaltis, go'zal oshyondan tizma tog'lar etagidan boshlanib, qozoq ovullariga qadar tutashib ketgan sahro osmon yanglig' tubsiz va zangor ko'rinadi. Bu shaffof joydan zavq olib, Sintob qishlog'iga ena bosh­ladik…

Ulug'bek JUMAYEV,

jurnalist.