UY-MUZEYLARNING “BEGONA”SI YO'Q!
Davlatimiz rahbari ma'naviyat va ma'rifat sohasiga qanchalar e'tibor qaratayotgan, g'amxo'rlik ko'rsatayotgan bir pallada, ochig'i, ayrim soha mutassaddilari o'zlaridan bilib hech tashabbus, jonkuyarlik qilmasligi kuydiradi, o'yga soladi.
Keyingi yillarda Prezidentimiz tashabbusi bilan o'zbekning ulug' adibi Abdulla Qodiriy uy-muzeyi tashkil qilindi. Bundan qancha g'ururlansak arziydi. Ammo bugun uy-muzeylar borasida yig'ilib qolgan ayrim muammolar ham yo'q emas. Aslida nafaqat yurtdoshlarimiz, yoshlarimiz uchun, balki xorijdan keladigan ming-minglab sayyohlar, mehmonlar uchun ham ulug' zotlar yashab ijod qilgan qadamjolarga e'tibor yanada kuchaytirilsa, bu faqat ezgulikka xizmat qiladi.
Quyidagi mulohazalarimiz aynan shu haqda.
Avvalo, poytaxtimiz Toshkentda nechta uy-muzey bor? Respublikamizda-chi? Ular kimlarning uy-muzeylari? Davlat tasarrufiga olingan bu uy-muzeylarning zimmasiga qanday vazifalar yuklatilgan? Ularning ma'naviy-ma'rifiy, adabiy-ilmiy, boringki, ijtimoiy hayotimizda tutgan o'rni qanday? Ajdodlarimiz merosini o'rganishda, xalqimizni va ayniqsa, yoshlarimizni tariximizga, adabiyot va san'atimizga hurmat va muhabbat, milliy qadriyatlarimiz, urf-odat va an'analarimizga sadoqat ruhida elparvaru yurtparvar insonlar qilib tarbiyalashda uy-muzeylar qanday ahamiyat kasb etmoqda? Nega ommaviy axborot vositalari uy-muzeylar faoliyati haqida deyarli og'iz ochmaydilar? Nega bu muzeylarga go'yoki “oldingdan oqqan suvning qadri yo'q” qabilida qarab kelyapmiz?
Xizmat yuzasidan har gal O'zbekiston xalq yozuvchisi, atoqli adib Abdulla Qahhor uy-muzeyiga yo'l olganimda, xayolimda ana shunday savollar charx ura boshlar, men esa mutaxassislar javobi bilan cheklanib qolmasligim kerak degan fikrda to'xtab, bu qutlug' dargoh ishi bilan chuqurroq tanishishga, savollarimga to'la javob olishga harakat qilardim.
Avvaldan aytib qo'yay, kamina muzeyshunos mutaxassis emasman, jurnalistman. Ammo ikki yil davomida bir necha uy-muzeylarda bo'lib, ularning ishi, shart-sharoiti bilan tanishib, rahbar va xodimlari bilan muloqotda bo'lib, bitgan ushbu maqolamda bayon etilgan muammolar, taklif va istaklarni “Hurriyat” gazetasi orqali mutasaddilarga yetkazishni lozim topdim. Shu bois o'zbek va tojik adabiyotining yirik namoyandasi, akademik yozuvchi Sadriddin Ayniy uy-muzeyiga o'xshab, “nomi bor-u, o'zi yo'q” bo'lmasligi uchun, achchiq bo'lsa-da, ochiq gapirishga to'g'ri keladi.
Ma'lum bo'lishicha, uy-muzeylar yaqin-yaqinga qadar Madaniyat vazirligiga qaragan ekan. Vazirlikdagilar kerak bo'lganda topshiriq berib, kerak bo'lganda hisobot so'rashdan nari o'tmagan. Shu sababli uy-muzeylarning qanday muammolari borligi va nima yordam kerakligi xususida lom-mim deyilmagan. Vazirlik lavozimlarini egallab o'tirgan rahbarlarning hammasi ham esa bir-ikki soat vaqt ajratib, uy-muzeylarni o'z ko'zlari bilan ko'rib, tashvish va quvonchlari bilan qiziqib ko'rishgan deb aytish qiyin. Aksincha, katta-kichik yig'inlarda ham bu masala chetlab o'tilgan. Bu esa uy-muzeylarning o'z yog'iga o'zi qovurilib o'tirishiga olib kelgan. Muzey muammosi-yu kam-ko'stini hal etish, zarur narsalarni sotib olish yoki nimanidir ta'mirlashga byudjetdan mablag' ajratish ko'zda tutilmagani uchun direktor o'z yonidan sarflashga majbur bo'larkan. Boshqa bir uy-muzeyning ekspozitsiya zallarida bittadan kichkina lampochka qizarib turganligi, ikkinchisida ilmiy xodim o'rnida talaba ishlayotgani, uchinchisida kuzatuvchi yetishmasligi, yana birida barcha ish mutaxassis bo'lmagan yosh xodim zimmasiga yuklatilganligi fikrimning dalilidir.
Taqdir taqozosi bilan uy-muzeylar Turizm va madaniy meros vazirligi tasarrufiga o'tkazilganida, ko'pchilik endi o'zgarish bo'lsa kerak, deb o'ylagan ekan. Afsuski, vazirlik maqomi o'zgarib, uy-muzeylar yana kimning etagini ushlashni bilmay, kunning kulib boqishini kutishibdi. Nihoyat, g'o'radan halvo pishib, uy-muzeylarga ega topilibdi. Yangi tashkil etilgan Madaniy meros agentligini “otam ham siz, onam ham siz” deydigan bo'lishibdi. Qolgan gap agentlikda. Begonalik qilmay, uy-muzeylarni bag'riga olsa, olam guliston. Buni vaqt ko'rsatadi, albatta.
Abdulla Qahhor uy-muzeyida ham bir qarashda hamma narsa risoladagidek. Ikki qavatli uydan iborat mo''jazgina hovli shinam, toza-ozoda. Bahordan kech kuzgacha atirgul va rayhonlar ko'zingizni yashnatadi. Qulochlarini to'rt tomonga yozgan katta xurmo daraxti qiyg'os gullab, hovliga o'zgacha bir chiroy baxsh etganligidan dilingiz yayraydi. Meni iliq kutib olgan muzey direktori Sanobarxon Matlubova maqsadimni bilgach, avval xodimlari bilan tanishtirdi, so'ng muzeyni tomosha qildirib, meni adib hayoti va ijodiga yanayam qiziqtirib qo'ydi. Shu-shu bir oyog'im ishda bo'lsa, bir oyog'im muzeyda bo'ldi. Oylar o'tishi bilan men mehmondan – mezbonga aylandim. Direktor va xodimlarning samimiy, xushmuomala, kamtar va ishchanligini ko'rib, yoshlardan iborat bu ahil jamoaga havasim kelar, muloqotlarimizdan xursand bo'lar edim. Lekin ikki yil davomida na direktordan, na xodimlardan biron-bir shikoyat yoki nolish eshitmadim. Nazarimda, ular yetar-etmaslik haqida so'z ochishdan uyalar, bunday fikr xayollariga ham kelmas edi chog'i. Ammo muzey binosi bunyod etilgandan buyon mehr bilan ta'mirlanmaganligini devorlarining darz ketib, qorayib qolganligi, pol va jihozlarining rangi o'chib, ayrim joylari lopillab turganligidan bilish qiyin emas edi. Buning ustiga, xizmat ko'rsatish vositalari ham allaqachon burchini o'tab bo'lgandi. Yana shuni ham bildimki, ko'zda tutilmagan xarajatlarning bari direktorning bo'ynida ekan. Iltimos, maoshi katta bo'lsa kerak-da, deb o'ylamang! Ilmiy xodimning oyligi salkam ikki million so'm bo'lganda, undan bir pog'ona baland turadigan direktorning oladigan maoshi ot bilan tuya bo'larmidi? Nazoratchi qancha maosh olishini aytmasam ham bo'ladi. Arzimagan maoshga noilojlikdan ishlayotgan xodim maoshi ko'proq ish topilib qolgan kuniyoq bo'shab ketarkan. Nahotki uy-muzeylarning bunday muammolarini qulog'ining paxtasini olib qo'yib eshitadigan biron-bir oliyjanob odam topilmayotgan bo'lsa, degan xayolga borib, o'ylanib qoldim.
Vazirlik rahbarlari o'zlariga qarashli bo'lgan uy-muzeylardan bir yilda bir marta xabar olmasa, “hali uni qil, hali buni qil”dan nariga o'tmagan bo'lsa, hokimiyat kattalari o'z hududidagi muzeyga qadam bosmasa (hokim va uning muovinlari o'z tumanida uy-muzeylar borligini bilarmikan?), muzey direktori boshini qaysi devorga ursin?! Kimdan umid qilsin? Yon qo'shni bo'lgan mahalladanmi?! Muammosini hal etish uchun qaysi boyvachchaga yalinib-yolvorsin? Eshitishimga qaraganda, muzeyni ta'mirlash va bir donagina kompyuterga ega bo'lish uchun kazo-kazolar nomiga iltimos xati yozilib, taqillatilmagan eshik qolmabdi. Mening o'zim adib uy-muzeyini ta'mirlatish uchun ikki yil yugurib, nihoyat niyatimga yetganimda, direktorga oson emasligini aniq-tiniq tasavvur qildim. Arzimagan o'n dona qalam-u o'n dona oddiy ruchkani ham birja orqali (ularni ko'rib, tanlab olish imkoni yo'q, buyog'i berganning betiga qarama ekan) xarid qilib olish shart bo'lgandan keyin boshqasini gapirmoqqa na hojat?
Yaxshiyamki, poytaxtda yigirma-o'ttizta emas, bor-yo'g'i o'n bitta uy-muzey bor ekan. Shu o'n bir uy-muzeyni ko'rsa ko'rgulik qilib, ichki turizm yo'l xaritasiga kiritilsa, zarar bo'ladimi? Nahotki uy-muzeylar xuddi o'gayga o'xshab qolganligi na tegishli vazirlikdagi, na tuman hokimiyatidagi rahbarlarning xayoliga kelmayotgan bo'lsa? Axir uy-muzeylar ham ilm, ma'naviyat va ma'rifat maskanlari-ku! Nega ularni ko'rib ko'rmaganlikka, bilib bilmaganlikka olamiz? Bundan kimga foyda-yu, kimga zarar? Yoki ular “madaniy meros”ning qolipiga sig'maydimi? Balki uy-muzeylarni madaniy meros ro'yxatiga kiritish uchun hukumat qarori kerakdir? Balki “og'rimagan boshimni og'ritib nima qilaman?” degan janoblarga uy-muzey tarixning bir parchasi, qadriyat, ma'naviyat va ma'rifat o'chog'i, ilmiy maskan ekanligini, yoshlarimizni o'z xalqining mashhur kishilari hayoti va el-yurt ravnaqi yo'lidagi ibratli ishlari bilan yaqindan tanishtirishda tariximiz va qadriyatlarimizning ma'lum bir qirralarini yodga solib turguvchi qutlug' bir dargoh ekanligini yotig'i bilan tushuntirmoq kerakdir?!
O'zbek milliy musiqa san'ati allomasi, akademik Yunus Rajabiy bilan buyuk adib Abdulla Qahhor uy-muzeylari shaharning qoq belida (Yakkasaroy tumaniga qarashli) yonma-yon joylashgan. Bu ikki qadrdon do'stning biri milliy musiqamiz san'ati, biri milliy hikoyachiligimiz dovrug'ini dunyoga doston qilgan ulug' insonlar edi. Ularning muzeylaridagi kishini hayratga soluvchi ashyolar vositasida bosib o'tgan hayot yo'llari, yaratgan betakror asarlari haqida maroqli hikoyalar tinglash yoshlarimizning milliy musiqamiz va adabiyotimizga bo'lgan qiziqish va mehrini oshirishga, keng dunyoqarashli bo'lishlariga xizmat qilmaydimi?! O'zining o'tmishiga, adabiyot va san'atiga hurmat va muhabbat bilan qarashga undamaydimi?! Oldiga qo'ygan maqsadiga yetish uchun izlanishga, yangilikka intilishga, yaratishga da'vat etmaydimi?! Menimcha, masalaga shu nuqtai nazardan qaralsa, maqsadga muvofiq bo'lur edi.
Abdulla Qahhor uy-muzeyi haqida gap ketganda, eng avvalo, shuni aytish kerakki, adibning rafiqasi — taniqli tarjimon Kibriyo Qahhorova (adib vafotidan keyin) ayol boshi bilan yelib-yugurib, boshini yuz bir eshikka urib, ne-ne mashaqqatlar bilan o'ttiz besh yil muqaddam uyini muzeyga aylantirgan ekan. Yaxshiyamki, bu muzeyning Sanobarxondek tinib-tinchimas, fidoyi va jonkuyar direktori bor ekanki, u va fidoyi insonlarning tashabbuslari-yu sa'y-harakatlari bilan Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Jizzax davlat pedagogika universiteti, Toshkent shahridagi Turon kutubxonasi bilan Abdulla Qahhor nomli mahallada, shuningdek, uning o'zi yashagan qutlug' xonadonda yozuvchi va shoirlar, adabiyotshunos olimlaru jamoatchilik vakillari ishtirokida adib tavalludining 115 yilligiga bag'ishlangan ma'naviy-ma'rifiy, adabiy-ilmiy tadbirlar o'tkazilib, Abdulla Qahhor umri boqiy asarlari bilan millionlab kitobxonlarning qalbida yashab kelayotgani, hikoyalari, qissa va romanlari, sahna asarlari-yu, bugun ham dolzarb hisoblangan maqolalari ijod ahli uchun bundan keyin ham namuna maktabi bo'lib qolishi, yoshlarni mehnatsevar, haqgo'y, adolatparvar, adabiyotga mehr-muhabbatli qilib kamol toptirishda alohida o'rin tutishi faxru iftixor ila bot-bot e'tirof etildi. Bu adolatparvar yozuvchi — Abdulla Qahhor hamisha biz bilan ekanligini, zamon nafasi ufurib turgan qator-qator asarlari sevib o'qilayotganligini anglatmaydimi?!
Ko'pchilik uy-muzeylarda ilmiy xodimlar borligini bilmasa kerak. To'g'ri, ular bekorchi emas. Ishlari boshlaridan oshib-toshib yotganligini ham ko'rdim. Biroq “bola yig'lamasa…” deganlaridek, men keyingi yillarda respublika gazetalarida uy-muzeylar ilmiy xodimlarining (taqdir taqozosi bilan ko'rmay qolgan bo'lsam, uzr) u yoki bu mavzuga bag'ishlangan maqolasini o'qiganim yo'q (balki, ilmiy xodim nomi bor-u, o'zi yo'qdir). Vaholanki, uy-muzey va uning arxividagi xazinani ilmiy xodimdan yaxshi biladigan kishi bo'lmasligi kerak. Ilmiy tadqiqot institutlari va oliy o'quv yurtlaridan kelganlar “ishim bitguncha, eshagim suvdan o'tguncha” qabilida ish bitirib ketaveradilar. Ammo ko'zga ko'rinib turgan yangilik yoki muammo haqida uy-muzey ilmiy xodimi bilan hamkorlikda maqola yozib, matbuotda e'lon qilishni ep ko'rmaydilar, shekilli (ehtimol, buning ular uchun qizig'i yo'qdir). Yana bir gap. Uy-muzey arxivi materiallaridan samarali foydalangan tadqiqotchilarning xorijdagi qaysi bir ilmiy jurnalda (dissertatsiya sharti uchun) chiqqan maqolasidan bizga nechog'li foyda? Xabarga o'xshagan o'sha ilmiy maqolaning fanimiz ravnaqiga yoki biron-bir sohaning o'sishiga ahamiyati bormikan? Bo'lsa, nega uning ilm-fandagi yoki ishlab chiqarishdagi samarasi xususida gapirmaymiz? Tadqiqotchi o'sha ilmiy maqolasiga sarflaydigan pulini o'zida qoldirib, ilmiy ijod mahsulini o'zimizdagi soha jurnallarida e'lon qilgani ma'qul emasmi?! Umuman, dissertatsiya himoyasi uchun xorijiy ilmiy nashrlarda maqola e'lon qilishda bugungi kun nuqtai nazaridan yondashadigan vaqt kelmadimi?! Axir iqtisodiyot, texnika, tibbiyot, tarix, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalar bo'yicha yoqlangan necha yuzlab dissertatsiyalar xorij uchun emas, bizning o'zimizga, davlatimiz ravnaqiga kerak-ku! Demak, uy-muzeylar ilmiy xodimlari (ularning ilmiy tadqiqot bilan shug'ullanishi muzeyga kelganlarga tesha tegmagan fikrlarni taqdim etishda, shuningdek, mavjud materiallarni boyitish va targ'ib etishda muhim ahamiyatga ega) faoliyatini aniq maqsadga yo'naltirish, buning uchun ularning shart-sharoitlarini yaxshilash va moddiy manfaatdorligini ilmiy muassasalar tadqiqotchilari darajasiga tenglashtirish masalasi ham borki, uning hal etilishi ilm-fan, adabiyot va san'at, ma'naviyat va ma'rifat rivoji uchun juda-juda zarur. Ikkinchidan, uy-muzey atrofida maktab, oliy o'quv yurti va qator-qator tashkilotlar bo'lsa-da, ularning rahbarlari yonlaridagi ana shu bebaho xazinadan bahramand bo'lib, ma'naviy ozuqa olishni unutib qo'yganga o'xshaydilar. Bu borada tuman hokimligi va uning ma'naviyat va ma'rifat bo'limi bosh-qosh bo'lsa, xayrli bo'lur edi. Yana bir muhim masala. Uy-muzeylar (ayniqsa, ekskursiya o'tuvchilar. Aslida, ular mutaxassis bo'lgani ma'qul) xodimlarining malakasini (bilimdonligini) muntazam oshirib borish lozim. Agar ekskursovod “o'tlab” ketsa (shunaqasi ham bo'lib turadi), bilingki, u bugun bo'lmasa, ertaga uyaltirib qo'yishi hech gap emas. Eng muhimi, uy-muzeylardagi ish o'rinlari soni ham nari-berisi bilan o'ttiz yildan buyon o'zgarmaganga o'xshaydi. Ayrim uy-muzeylarda oliy o'quv yurtini bitirgan muzeyshunos mutaxassisni uchratmaysiz. Ular yetarli bo'lsa-da, maoshi kamligi uchun uy-muzeylarga qayrilib ham boqmas ekanlar. Ish ko'lami tobora ortib borayotgan bir paytda xodimlar soni ham talabga muvofiq bo'lsa, ishning sifat va samaradorligi ortmay qolmaydi. Shuni ham aytish kerakki, uy-muzeylarga sayohat bepul qilib qo'yilgan. Demak, bu ularni davlat tomonidan moliyaviy qo'llab-quvvatlashni taqozo etadi. Bularning bari uy-muzeylarning bundan buyon ham ma'naviy-ma'rifiy hayotimizda faol ishtirok etishlari, izlanishlarni izchil olib borib, muzeyni yanada boyitishlarida yangi-yangi imkoniyatlar eshiklarini ochib berishi shubhasiz. Bu esa uy-muzeylarning tashqi dunyo bilan ilmiy-ijodiy hamkorlik rishtalarini bog'lashlarida ham asqatadi degan umiddamiz. Xullas, ma'naviyat va ma'rifat har birimiz uchun suv va havodek zarurligini, hayotimizda tutgan o'rni beqiyos ekanligini teran anglagan inson borki, uy-muzeyga quchoq ochishdan, uning serqirra faoliyatini yanada yuksaltirish yo'lidagi savob ishdan o'zini chetga tortmasligiga astoydil ishongimiz keladi.
Nuriddin OChILOV,
O'zbekiston Milliy universiteti
jurnalistika fakulteti
o'qituvchisi.