Sharhlovchining teran nigohi

Jadid bobolar haqida so'z ketganda, avvalo, ularning jurnalistlik faoliyati ko'z o'ngimizda namoyon bo'laveradi. Birgina Mahmudxo'ja Behbudiy bobomiz qancha gazeta-jurnallarga asos solgan edi. Ma'rifatparvar bobolar o'z davrida dunyoning taraqqiyparvar davlatlari sari intilganlar. Yoshlarni dunyoviy ilmlar va xorijiy tillarni ham puxta egallashga chorlaganlari haqida takror-takror eslaymiz, ulardan andoza olishga intilamiz.

Bugun ham zamondoshlarimiz orasida ana shunday ezgu niyatlar bilan yashayotgan, ibrat ko'rsatib ishlayotgan fidoyilar kam emas. Ularni ehtirom ila: bugunning jadidlari, deya e'tirof etsak arziydi. Ana shunday fidoyi hamkasblarimizdan biri — siyosiy sharhlovchi Sharofiddin To'laganovdir.

Jurnalistikada siyosiy sharhlovchilarning o'rni alohida bo'lishi kerak. Bir paytlar televidenieda namoyish etiladigan “Olamda nima gap?”, “Xalqaro hayot” kabi ko'rsatuvlarni qiziqish bilan kuzatardik, zavq bilan tomosha qilardik. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ancha yillar bu mavzu sustlashib qolgani ham bor gap. So'nggi yillarda Sharofiddin To'laganov ana shu ulkan bo'shliqni o'ziga xos mahorat bilan to'ldirayotgani ming-minglab muxlislarda katta qiziqish uyg'otmoqda.

Ochig'i, bir paytlar xalqaro mavzudagi ko'rsatuvlar birmuncha sun'iy ravishda tayyorlanardi. Ya'ni, ko'rsatuv ijodkorlari turli davlatlar hayotiga oid ma'lumotlarni qaysidir kanallar orqali olib, sharhlaganlar (o'zlari o'sha davlatlarga borib ko'rmagan). Ular o'sha voqea-hodisalarni xuddi o'z ko'zlari bilan ko'rgandek mahorat ila sharhlashlariga maftun bo'lib ko'raverganmiz.

Sharofiddin To'laganov esa dunyo kezar ekan, avvalo, jurnalist sifatida zamonaviy texnologiyalardan samarali foydalangan holda to'g'ridan-to'g'ri efir orqali barchani o'ziga “safardosh” qiladi. So'nggi yillarda Turkiya, AQSh, Saudiya Arabistoni, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog'iston, Chexiya, Xitoy kabi qator mamlakatlardan to'g'ridan-to'g'ri efirlar orqali namoyish etgan turkum lavhalari yurtdoshlarimizni ana shu davlatlarga oshno etib qo'ydi desak, xato bo'lmaydi.

Odamlar qalbiga yo'l topish, xorijliklar bilan tillashish mahorati kuchli Sharofiddin To'laganovda. U mamlakatimizda faoliyat ko'rsatayotgan qator xorij davlatlari elchixonalari bilan muntazam aloqada. Bu do'stona aloqalarning barchasi nigohi o'tkir siyosiy sharhlovchi uchun o'ziga xos mahorat maktabiga aylanib bormoqda. Shu tariqa u kurrai zamin uzra yuz beradigan voqealarni hozirjavoblik bilan o'rganadi.

E'tibor bersangiz, dunyoning qay burchida biror muhim voqea-hodisa yuz bersa, ko'p sonli axborot shaydolari, albatta, Sharofiddin To'laganovga yuzlanadilar. Shunga yarasha mahoratli siyosiy sharhlovchi o'z so'zini baralla aytaveradi.

Hamisha ijodiy izlanishda bo'lgan Sharofiddin do'stimizning yana bir noyob mavzusi: bu — vaqti-vaqti bilan e'tiborga molik kunlar haqida bo'ladi. Biz borgan sari dunyoni teran nigoh ila o'rganayotgan ekanmiz, deyarli har bir kun biror soha xodimlariga baxshida etilganini anglab yetayapmiz. Uning “Bu sirli dunyo” deb nomlangan to'plamida dunyo uzra nishonlanadigan kunlar haqida batartib ma'lumotlar beriladi. Jumladan, jurnalistika sohasiga oid qiziq ma'lumotlarni o'zgacha ishtiyoq bilan mutolaa qilasiz. Deylik, “13 fevral — Jahon radio kuni” sarlavhali maqolasi va “7 may — Radio kuni” maqolasida har yili ikki marotaba radio kuni nishonlanishini bilib olamiz. Unda Ikkinchi jahon urushi davrida radioga qanchalik quloq tutishganiga alohida e'tibor qaratiladi. Ya'ni, “odamlar “G'alaba” so'zini eshitish uchun radio tinglagan”ligiga urg'u berilgan. Muallif qayd etishicha, radioda “Urush boshlandi” degan sovuq xabardan “G'alaba” degan quvonchli xabar yangraguncha 1418 kun davomida radiodan minglab ham quvonchli, ham qayg'uli xabarlar tarqatilgan.

To'plamdan o'rin olgan “Nega 4 aprelda xalqaro Internet kuni nishonlanadi?” sarlavhali maqolada esa avvaliga bu kunni nishonlash borasida turli sanalar taklif etilgani, ammo birortasi ommalashmagani aytiladi. Shu tariqa 1999 yilda Internet homiysi nomzodlari uchun tanlov e'lon qilingan. Bir nechta nomzod orasidan tarixda birinchi 20 jildlik “Etymologiae” (“Etimologiya”) ensik­lopediyasi muallifi Isidor Sevilskiy tanlab olingan. Shu tariqa u tug'ilgan sana xalqaro Internet kuni sifatida keng nishonlanadigan bo'lgan. O'zbekistonda Internet kuni 29 aprel desak, yanglishmagan bo'lamiz. Chunki 1995 yilning aynan shu sanasida “uz” domeniga asos solingan edi.

Muallifning “Aynan yozuv orqali ongli insoniyat tarixi boshlangan” sarlavhali maqolasida 1995 yilning 15 noyabr kuni YuNESKO Bosh konferensiyasi 28-sessiyasida (№3. 18) rezolyutsiya qabul qilingani qalamga olinadi. Unga ko'ra, ma'rifiy va madaniy an'analarni rivojlantirish maqsadida 1996 yildan bosh­lab har yili 23 aprelda “Jahon kitob va mualliflik huquqlari kuni” (World Book and Copyright Day) nishonlanadi. O'sha yili bolalar va o'smirlar adabiyoti targ'iboti bilan shug'ullanganlarni mukofotlash maqsadida YuNESKO mukofoti ham ta'sis etiladi. Chunki kitob ilmni keng tarqatish va bilimni saqlab qolishning birdan-bir manbaidir.

2001 yildan boshlab yaxshi bir an'ana paydo bo'lgan. Ya'ni, har yili qaysidir shahar “Jahon kitoblari poytaxti” maqomiga ega bo'ladi. Bunday shahar, albatta, YuNESKO ta'sis etgan maxsus qo'mita tomonidan tanlanadi.

“Bu sirli dunyo” kitobidan “3 may — Jahon matbuot erkinligi kuni” sarlavhali tahliliy maqola ham o'rin olgan. Unda qayd etilishicha, “Davrimiz xaqli ravishda Axborot asri deb nomlanadi. Jahon yagona axborot maydoniga aylanib bo'ldi”.

Muallif ajib qochirimlar, hazil-muto­yibalardan ham mahorat bilan foydalanadi. Uning yozishicha: “Finlarda “deraza oynasini jurnalistlar sindiradi, uni hukumat qayta o'rnatadi” degan gap bor ekan. Istardikki, hamkasblarimiz mana shu oynani — to'g'rirog'i, insonlarning ko'ngil oynasini sindirmasinlar. Ko'ngil oynasini qayta tuzatish hech kimning qo'lidan kelmaydi. Aytish joizki, ko'zni kattaroq ochib, yon-atrofimizda bo'layotgan voqea-hodisalarni teranroq anglasak, ayni muddao bo'lar edi. Biz bugun qanday shiddat bilan o'zgarayotgan va rivoj topayotgan, ilgari uchramagan, yechimi o'ta og'ir va murakkab bo'lgan turli muammolarni tug'dirayotgan XXI asrda yashayotganimizni hech esimizdan chiqarmasligimizni istardim”, deya yakunlanadi maqola.

Muallif “27 iyun — Matbuot va OAV xodimlari kuni” sarlavhali maqolasida shunday yozadi:

“Bugun biz tez sur'atlar bilan o'zgarib borayotgan, insoniyat hozirga qadar boshidan kechirgan davrlardan tubdan farq qiladigan o'ta shiddatli va murakkab bir zamonda yashayapmiz. Hozirgi paytda yer yuzining qaysi chekkasida qandaydir voqea yuz bermasin, odamzod bu haqda dunyoning boshqa chekkasida turgan bo'lishiga qaramay, zudlik bilan xabar topishi hech kimga sir emas. Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig'iz, shu qadar tezkorki, endi ilgarigidek, bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo'q, deya beparvo qarab bo'lmaydi. Hayotimizning biror-bir sohasini axborotsiz tasavvur qilib bo'lmaydi”.

To'plamdan o'rin olgan “8 sentyabr — Xalqaro jurnalistlar birdamligi kuni” sarlavhali maqolada bo'lsa quyidagi ma'lumotlar keltiriladi:

“Bugungi kunda jurnalistika jahondagi eng xavfli kasblardan biri bo'lib qolmoqda. Jurnalistlar dunyoning deyarli barcha burchaklarida tahdidlarga duch kelmoqda. 1958 yili Xalqaro jurnalistlar tashkilotining Buxarestda bo'lib o'tgan To'rtinchi kongressi qaroriga ko'ra har yili Xalqaro jurnalistlar birdamligi kuni (International Day of Journalists’ Solidarity) nishonlanadi. Kongress ishtirokchilarining fikricha, shu kuni dunyo mamlakatlari jurnalistlari jahonga o'zlarining birdamliklarini, ayniqsa, o'z huquqlarini birgalikda himoya qila olishlarini namoyon etishlari kerak edi. Keyinchalik BMTning navbatdagi konferensiyasida ham “8 sentyabr — Xalqaro jurnalistlar birdamlik kuni” deya e'lon qilindi. Shu tariqa 8 sentyabr jurnalistlarning navbatdagi kasb bayrami emas, balki o'zlarining yakdilliklari va birdamliklarini namoyon qila oladigan kun sifatida tarixga kirdi”. Unda ta'kidlanishicha, “Savodxonlik insonning shaxs etib shakllanishida eng muhim omil ekani hech kimga sir emas. Savodli inson hayotda o'z o'rnini topib ketishi aniq. Savodxonlik nafaqat huquq, balki majburiyat ekanini aslo unutish kerak emas. Har yili 8 sentyabrda Xalqaro savodxonlik kuni nishonlanadi. Bu bayram YuNESKO tomonidan 1966 yilda joriy etilgan”. Shu tariqa Xalqaro savodxonlik kunini endigina harf taniyotganlardan tortib, o'quvchi va talabalarga ta'lim berayotgan ustozlargacha nishonlashi o'ziga xos an'anaga aylanib bormoqda.

Kitobdan o'rin olgan “21 noyabr — Jahon televidenie kuni” deb nomlangan maqolada ta'kidlanishicha, BMT Bosh Assambleyasining rezolyutsiyasiga binoan har yili 21 noyabr — “Jahon televidenie kuni” (World Television Day) sifatida nishonlanadi. Har yili “Jahon televidenie kuni”ni nishonlash tinchlik va taraqqiyotning keng quloch yozishida “Oynai jahon”ning roliga e'tibor qaratishdan iborat. Eslatib o'tamiz, televizorning vatani deya O'zbekiston poytaxti — Toshkent e'tirof etiladi. Chindan ham dunyoda ilk bor televidenie 1928 yilda aynan Toshkentda ixtiro qilingan! Ya'ni, hozirgi Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti fizika fakulteti ixtirochi-tadqiqotchilari Boris Pavlovich Grabovskiy va Ivan Filippovich Belyanskiylar elektron-nur yordamida harakatdagi tasvirni bir joydan ikkinchi joyga uzatadigan va qabul qiladigan “radiotelefot”ni kashf etganlar. Tajriba sifatida qo'llanilgan ilk televizion uskuna o'sha paytda “Telefot” deb nomlangan.

Kitobni mutolaa qilish asnosida “28 dekabr — Xalqaro kino kuni” ekanligini ham bilib olamiz. Shu sarlavha ostida yoritilgan maqolada bayon etilishicha, “Kino ko'chma ma'noda ham, to'g'ri ma'noda ham hayot. Kino insonga ham salbiy, ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Olimlarning fikricha, filmlar odamlarga o'z muammolarini bir zum bo'lsa-da unutishga xizmat qilib, kayfiyatini ko'taradi. Buning uchun film qaysi janrda bo'lishining farqi yo'q”. Bu mavzuda ham muallif mulohazalari o'quvchilar dunyoqarashini ma'nan boyitishga xizmat qiladi.

Ochig'i, O'zMU jurnalistika fakultetida tahsil olayotgan talabalarni shunday yetuk ustozlar darajasida jurnalist-kadr qilib kamolga yetkazish maqsadida qator ijodiy mahorat maktablari tashkil etilgan. Ular orasida “Sharofiddin To'laganov ijodiy mahorat maktabi” alohida o'rin tutadi.

Bo'lg'usi jurnalistlar ustozning hayot yo'liga ham katta qiziqish bilan qaraydilar. Ma'lumki, qahramonimiz 1964 yilda Qozog'istonning Chimkent (hozirgi Turkiston) viloyatida tug'ilgan. 1989 yilda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti (hozirgi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti)ni o'rta maktab tarix va jamiyatshunoslik o'qituvchisi mutaxassisligi bo'yicha tamomlagan.

Azaldan jurnalistikaga qiziqqan yigit o'z faoliyatini O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O'zbekiston” radiosining “Ijtimoiy hayot” bosh muharririyatida muharrir sifatida boshladi. “Ilm — aql chirog'i”, “Mustaqillik va dunyoqarash” kabi eshittirishlarga muharrirlik qildi. 1996-98 yillarda “Xalqaro hayot” bosh muharririyatida siyo­siy sharhlovchi lavozimida faoliyat yuritdi. “Dunyo”, “Xalqaro kundalik”, “XXI asr bo'sag'asida” kabi eshittirishlari radiotinglovchilarda katta qiziqish uyg'otdi. 1998-2002 yillarda “Axborot” bosh muharririyati bosh muharriri o'rinbosari, 2002-2003 yillarda esa “Ijtimoiy-siyosiy eshittirishlar” bosh muharririyati bosh muharriri lavozimlarida samarali ishladi. Ayni paytda O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston 24” teleradiokanali” davlat unitar korxonasi bo'lim mudiri vazifasida samarali faoliyat ko'rsatmoqda. Shu bilan bir qatorda, Sharofiddin To'laganov ijtimoiy tarmoqlarda hamisha faol. Uning turli gazetalarda yoritilayotgan dolzarb mavzudagi publitsistik maqolalari, mushohadalarga boy esselari muxlislari e'tiboridan chetda qolmaydi.

U bosh-qosh bo'lgan tahririyatlarda, avvalo, ijodiy muhit kuchayadi. Zamon talab­lariga yarasha eshittirishlar saviyasi oshirildi. To'g'ridan-to'g'ri efirga uzatiladigan “Evrilish” eshittirishini tayyorlab, unga bosh­lovchilik qildi. Bu eshittirish ko'p sonli tinglovchilar e'tiborini tortdi. “Axborot” informatsion va “Oqshom to'lqinlarida” axborot-musiqiy eshittirishlariga Sharofiddin To'laganov muharrirlik qilgan yillarni ko'plab muxlislari entikib eslaydilar. Uning “Gazetalar sharhi”dagi chiqishlari ham o'ziga xos edi. 1998-2006 yillarda havo to'lqinlariga uzatilgan “Sharhlovchi minbari” eshittirishidagi sharhlari tinglovchilarga doim manzur bo'lardi. Bu turkum eshittirishlarda mamlakatimiz milliy taraqqiyot yo'li va strategiyasi, davlatimiz siyosatining ustuvor yo'nalishlari o'ziga xos tarzda aks etardi. Uning shunday dolzarb mavzudagi turkum eshittirishlari 2006 yilda “Oltin qalam” I xalqaro tanlovining bosh milliy mukofotiga bejizga munosib ko'rilgan emas-da.

Radio sohasida katta bilim va tajribaga ega hamkasbimiz “Axborot” informatsion eshittirishlari takomillashuviga, badiiy-g'oya­viy saviyasining oshirishga munosib hissa qo'shmoqda. U “Xalqaro ma'lumotlar” guruhiga rahbarlik qilar ekan, tinglovchilarda qiziqish uyg'otadigan, eng muhimi, davlatimiz siyosatini samarali targ'ib qiladigan jozibali, sermazmun radioeshittirishlar tayyorlashga bel bog'layveradi.

Shu bilan bir qatorda  “Xalq so'zi”, “O'zbekiston ovozi”, “Hurriyat”, “Darakchi” kabi gazetalar, “O'zA”, “tnews.uz” saytlari bilan ijodiy hamkorlik qilib kelmoqda. Bu nashrlarda, minbarlarda uning dolzarb masalalarga bag'ishlangan tahliliy maqola va sharhlari katta qiziqish uyg'otadi.

Qirqta roman o'qigan inson qirq birinchisini o'zi yozadi, degan hikmat bejiz aytilmagan. Qo'lidan kitob tushmaydigan ijodkor, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi Sharofiddin To'laganovning so'nggi yillarda “Turbat tarixi”, “Turbat yo'lidagi qaydlar”, “Bu sirli dunyo”, “Turkiya mening nigohimda” deb nomlangan kitoblari adabiyot ixlosmandlari tomonidan iliq kutib olindi. Mazkur kitoblarni qunt bilan o'qigan yosh qalamkashlar kelgusida undan-da sermazmunroq maqola va asarlar yozishlariga umid qilsa bo'ladi. Bu — “Sharofiddin To'laganov ijodiy mahorat maktabi” tinglovchilariga aytadigan so'zimizdir.

Shu kunlarda oltmishinchi bahorining oltin ostonasida turgan zabardast ijodkor va izlanuvchan sharhlovchining orzulari bir olam. Bu orzular hali qog'ozga tushib ulgurmagan ko'pdan-ko'p mavzularidir. Ijodning ana shu nurli cho'qqisida unga omadlar tilaymiz.

To'lqin EShBEK,

filologiya fanlari nomzodi, dotsent.