Sobir O'narni eslasam…

(Esse)

1

Eslasam…

Yuragim uvishadi. Ichimda bir narsalar tanbur torlari singari chirt-chirt uzilib  ketayotgandek bo'ladi. Davralarda qirday bo'lib o'tirgan odamning  to'satdan  tuman qoplagan chinor kabi  ko'rinmay qolganiga ishonmayman, hech-hech ishongim kelmaydi.  U go'yoki, ishxonamga bir kirib chiqay, hozir qaytaman, deb Yozuvchilar uyushmasi binosiga kirib ketgan-u, men uning qaytib kelishini kutib turgan odamdek tevarakka   jovdirayman, qidiraman, ko'zlarim tolib ketadi. 

Ammo baribir ishonmayman. Ota-bobosidan amaki-tog'asi-yu, bo'la-bo'lavachchasiga dovur polvon o'tgan, o'zi ham tog'ni ursa tolqon qiladigan  yigitning  mushtdaygina yurak xurujiga  bardosh berolmaganiga ishongim kelmaydi.

Axir, ayting, Ergash Jumanbulbul, Rahmatilla Yusuf o'g'li kabi baxshi-bulbullar yurti  bo'lmish  Qo'shrabot dashtlarida  eshak  minib, ot choptirib, poda ortidan yugurib chiniqqan, Nurota tog'lari bag'ridan sizib chiqayotgan zilol buloqlaru muzdek quduqlar suvini, musaffo havosini simirgan, yuragi ming yillik archalar kabi baquvvat yigitning  bunday  qilib ketib qolishiga  qanday  ishonish mumkin? Ayrim g'iybatchi kaslarning “dedi-dedi”lari-yu, mayda-chuydaliklaridan baland turadigan, hamisha ezgulikka intilgan va ezgulikning tantanasiga ishongan; ota-bobolaridan cheksiz sabr-toqat, chidam, mehnatkashlik degan sifatlarni vujudiga singdirgan; o'z tabiatiga to'g'ri kelmaydigan harakatlarni qilmaydigan, avlod-ajdodi pahlavon o'tgan odamning qandaydir yurak og'rig'iga bo'yin egishi…

…Katta bobosi  Tinibek  polvon bir kuni  enasiga munday deydi: “Qarasam, manavi katta qir Zulmonotaning ustiga qulab tushayotibdi, shartta turib borib uni suyab, qo'zg'algan joyiga o'tqazib qo'ydim”.

Qarang, butun boshli bahaybat qirni  ag'nab tushayotgan joyida  yelkasi bilan tutib qolib, jo­yiga o'tqazib  qo'ygan. (Tushida, albatta).  Fildek qoruvli bo'lgan Otaqul tog'asi turnikda bir qo'li bilan o'n martalab tortingan. Kaftining bir chetiga  bir dona danakni qo'yib ikkinchi qo'li bilan urib bemalol chaqib yeb  o'tirgan. “O'ylab  ko'ring, — deb e'tirof etadi  Sobirning o'zi esdaliklarida. — Kaftga  yong'oqni olib chaqolmaymiz. Endi  yolg'iz danakni qo'lni qo'lga urib chaqishni  tasavvur qilib ko'ravering!” Ahmadjon Meliboyev bir  maqolasida yarim hazil-yarim chin qilib yozganidek, “Yoshlarni adabiyot bo'stoniga olib kirayotgan ustozlarga quruq rahmat deymizmi, ularni hech bo'lmasa bir ko'tarib  qo'yaylik” deb taniqli shoiralarni, ular qatorida talantli qiz-juvonlarning ustozlarini ham dast ko'tarib aylantirib-aylantirib joyiga qo'yadigan bir shohona kuch bor edi Sobir O'narda ham.

Uncha-muncha  to'siqni — to'siq, azobni — azob demaydigan, pisand qilmaydigan  yigitning yurak xurujiga kuchi yetmagani shuning uchun ham kuydiradi-da jonu jahoningni.

To'g'ri, har bir tirik jon — bir sayyora: ichida, oilasida, ro'zg'orida nimalar borligi  faqat o'ziga ayon. Illo, turmush tashvishlari, tirikchilik o'pqoni kimni  o'z domiga tortmaydi, deysiz?  Lekin, oilang farishtasi,  qanoting, suyanching — zavjayi mehriboningdan ajralish… Kelinimiz  Lolaxonimning  vafoti Sobirni naqadar  qattiq qayg'uga solgani ko'z oldimda. Sobir mudhish  yo'qotishdan keyin bir qanotidan ayrilgan burgutday  cho'kdi,  kamgap, xomush yuradigan bo'lib  qoldi. “Ona sog'inchi” essesida: “Tanimning harorati, to'rt farzand o'stirib, birining ham rohatini ko'rmay, dunyosiga qo'l siltab ketgan zavjayi halolim, yostiqdoshim, nafasdoshim, sirdoshim, darddoshim Lola qani? Qani? Qani? Qani?! Dunyo huvillab qoldi-ku!” — deya yuragini tirnab-qonatib fig'on chekkanlari shundan. Shundan, deyman-u, yana ichim kuyadi, ko'ksim tutaydi, jonim idraydi. “Ey, Parvardigori olam! Shunday beozor, shunday  tanti, shunday jo'mard, shunday sodda-bayov ukamning chivinday joniga rahm qilsang, nima qilardi! Yer to'ydimi? Dunyo kengayib qoldimi?! Qarashi, ko'rishi, tilu lahjasi, muomalasi, o'zini tutishlarigacha boshqacha edi-ku uning! Beg'ubor qishloq odamlarini qisqa, lo'nda jumlayu so'zlar bilan yurakdan tasvirlash, o'zi, faqat o'zi ko'rgan, bilgan, kuzatgan narsalarni bejab-bezamay, balandparvoz madhiyabozlik qilmay xolisona yozishdan boshqa “yomonligi” yo'q edi-ku!”

Ulug' ustozimiz Abdulla Oripovning: “Sen beshik emassan, dorsan,  tabiat, Sen ona emassan, jallodsan, dunyo!..” degan hayqiriqlari osmonlarga tegib, aks-sado berayotgandek qalbni ezadi.

Abdulla aka, akajonim-ey! Chin avliyo bo'larkan chin  shoir degan!  Suyukli  iningiz, ardoqli shogirdingiz Sobir O'nar hozir qavatingizdadir?

Jannat so'qmoqlarida birinchi marta yuzma-yuz kelganingizda: “Bu tomonlarga nega oshiqding, mulla Sobir? Hali qiladigan ishlaring mo'l edi-ku?” — deya ukangizni so'roqqa tutgan bo'lsangiz, hayron qolmayman. Siz Sobirni  tug'ishgan iningizdan kam  ko'rmasligingizni ham, undan umidlaringiz  mo'lligini ham, ijodini yuksak tahsinlarga  loyiq ko'rishingizni ham,  qishloq  hayotini, odamlarini — odamlarining jaydari  qiyofalarini tasvirlashda  uning­dek mahoratli adiblar kamyob ekanini  qanchalar ardoqlab, qadrlashingizni ham yaxshi bilardik.

Shoshdi, Sobir ukangiz shoshdi, Abdulla aka, juda shoshdi.  Olmalar chamanday gullagan mahal  qor yoqqandek bo'ldi, Abdulla aka. Siyohi qurimagan  so'zlarni  daftarlarida qoldirib… ketganiga hamon ishongimiz kelmaydi.

Ketdi.

Ketganiga qancha bo'ldi? Bir yilmi?  Bir oymi?  Bir kunmi?

Bilmayman. Bilishdan qo'rqaman.   Bilay, desam, ichim tutday to'kiladi, to'kiliblar ketadi. Kitob titkilab, yozuvchi-shoirlar davrasida yurib, yaxshi-­yomonni ko'rib, sochida qorasi qolmaganlar qatorida turgan va soch oqarishiga sabab bo'lgan bir haqiqatni aytay: turmush tashvishlari — turmush  tashvishlari deymiz-u, lekin odamzodning sochini — odam oqartiradi; odamzodni odam qiynaydi, azoblaydi. Sobir O'nardek dilbar yozuvchini, sofdil ukani, sadoqatli do'stni, kamtarin, kamsuqum, beozor odamni topish oson emas ekan. G'irromlar esa… bir paytlar befarosat-beor “ukaxonda”larning biriga duch kelganda, achchiq ustida, albatta, sakkiz qator she'r bilan o'z-o'zimga dakki  bergan vaqtlar bo'lgan:

Ko'p g'arib itlarni qildim parvarish,

Biri ko'ppak bo'ldi, birovi tozi.

Lekin chiqib qolsa nogoh bir yumush,

Biri  domangir-u, biri norozi.

Yuksak san'at ekan itboqarlik ham,

Rayhon unmas ekan chaqir tikandan.

Goho iztirobdan bo'laman  mulzam,

Afsus, it boqishni bilmas ekanman.

Ha, endi, kimdandir  ranjigan paytlarda, odamman deganning jahli  chiqadi-da. Men, Xudoga shukur,  do'stu qadrdonlar davrasidaman. Dilkash ukalarimning benaziri,   sarvari edi Sobir O'nar. Uning oramizdan ketganiga  qancha  bo'lgan-bo'lmaganidan qat'i nazar,  yo'qligiga ishongim kelmaydi. Boadab kishilar hamisha qavatingda, nafasini  eshitib, his qilib turasan. Sobir O'nar ham, ana, baquvvat qaddini xiyol oldinga tashlab, iymanib, tortinib, miyig'ida iljayib ro'paramda turibdi. “Ustoz-mus­toz” debmas, qishloqchasiga, soddagina qilib, aka, deydi. Aka… deydi-da,  degan joyida to'xtab qoladi;  qo'qqis  qarshisidan  chiqib  qolgan  tubsiz jardan  o'tish yo'lini topolmay qiynalayotgan yo'lovchidek  izlanadi, azoblanadi. Bir nimalar demoqchi bo'ladi. Nimadandir aybdor-u, aytarga qurbi yetmayotgandek; aytsa — ranjitib qo'yadigandek; birovni g'iybat qiladigandek, birovni birovga yomonlab qo'yishdan tiyilayotgandek; irodasizlikmi, oqibatsizlikmi, sadoqatsizlikmi qilib qo'yib, endi o'zini zo'rma-zo'raki oqlashga intilayotgandek…

— Aka Sobir, quvkallaliklar  chaynalishni bilmas edi-ku? – deyman “dardi”ga tushunolmay. — Ke­yingi vaqtlarda sal begonasirab  qoldingiz. Har  uchrashganda bir balolar demoqchi  bo'lasiz-u, demay, chap berib ketasiz?

— Gunoh ko'p-da, aka, ko'p… —  ko'zlarini  opqochadi  u. — Uka bo'lib himoya qilolmadim…

— Kimni himoya qilolmadingiz? Nimadan?   — deyman qiziqishim oshib.

— “Bosh muharrir” degan otim bor edi… —  boshini chetga burib, burnini tortib, chakkasini qashigancha indamay qoladi.

— Sizga, Sobirboy, rahmatli Ochil Tog'ayev domlaning bir gapini eslatmasam bo'lmaydi-yov… — deyman endi  jig'iga tegmasam,  “ochil”masligiga ko'zim yetib. —  “Men sening qishlog'ingga borganman, odamlari juda shum, quv ekan, qishlog'ingni oti  shuning uchun  “Quvkalla” ekan-da”. Domlaning so'zlarimi shu? Qo'ying,  quvkallalik bo'lsangiz ham,  quvlikka yaramaysiz. Quvkallaning ayiqday polvoni, lekin quyonday soddasiz.

Qistovlarim kuchini ko'rsatadi. Sobirjon xuddi birov bo'yniga arqon bog'lab sudraganday, zo'rg'a “dardi”ni yoradi.  Ukamni xijolat loyiga  botirgan “tashvish”ni  eshitib, Azim Suyunchasiga: “Yo, falaksan!, — deyman,  ich-ichimdan toshib kelayotgan kulgini to'xtatishga kuchim yetmay, — odam degan ham shunchalar samimiy bo'ladimi, a?” Hozir mening o'rnimda  rahmatli Said Ahmad aka bo'lganlarida “Odobing jigarimni ezvordi-ku, Sobir bolam!” degan bo'larmidi? Qanchalar maza qilib kulganimni siz tasavvur qilolmaysiz. Nimamish – “mehribon aka”larimizdan birining qistovi bilan kaminani  o'zi  bosh muharrir bo'lgan jurnalning “Tahrir hay'ati”nimi, “Jamoatchilik kengashi”nimi a'zolari  ro'yxatida olib qololmabdi! Bor gap shu. Hay, Sobir-a, Sobirjon ukam-a! Jurnalning  qaysidir kengashiga a'zo bo'lish shunchalar xijolat chekadigan ish  ekanmi? Shunchalar yirik obro', martaba ekanmi? Buning ustiga, voqea sodir bo'lganiga ham besh oydan oshib ketibdi. Besh oydan beri polvon ukam nega mendan chetlashib yuribdi, desam… Ros­tini aytaman, “Yoshlik”ning  har sonini qoldirmay o'qib boraman, biroq  o'sha  kengashlar ro'yxatiga e'tibor  qilmabman.

— Rahmati kalon! — deyman  oq ko'ngil ukamning katta-katta qo'llarini mahkam siqib. — “Bu qonli fojia”ni avvalroq aytganingizda edi, allaqachonlar uchinchi jahon urushini boshlab yuborgan bo'larkanman!

Sobir yana burnini tortib, chakkasini qashib, ko'zining osti bilan  yuzimga sinchkov nazar tashlaydi: gaplarim chin yoki yolg'onligiga ishonch hosil qilmoqchi bo'ladi, aftidan.

— Yo'g'-e, — deydi keyin  yelkasidagi og'ir yukdan qutulgandek yengil tortib. — Chiniminan bexabarmidingiz? Men bo'lsam devonacha xayollarga borib yuribman-a, yuzma-yuz kelishga betim chidamay. Rahmat, aka-e…

— Xushomadniyam mayib qilasiz-da, Sobir aka, — deyman ukamning “ochilgani”dan dilim yorishib. — Bo'pti. Ora ochiq. Gina-kudurat, tavba-tazarruga o'rin yo'q. Endi, marhamat qilib qishlog'ingiz nomini tushuntirib bering menga? — deb gap oqimini boshga o'zanga buraman. — Xo'sh, nima uchun “Quvkalla?” Yoki marhum Ochil Tog'ayev domla aytganiday, shumtakalarning pirlari istiqomat qiladimi qish­log'ingizda?

— E-e, qanaqa shumtaka? Jaydari, fe'li keng dashtliklarmiz. Tarixiga kelsak, tarixi  uzun-da, — gap boshlaydi yengil tortib  ukam. — Maktabda o'qib yurgan paytlarda nega qishlog'imizning nomi “Quvkalla” deb kattalarga ko'p savollar berganmiz. Savolimizga xilma-xil javoblar  olganmiz qariyalardan. Afsona-rivoyatlarning aksariyati  qishlog'imizdagi “Nonber ota” degan masjid-maqbaraga borib taqalgan. Aytishlaricha, chinakam avliyo maqomiga ega bo'lgan Nonber ota. U kishi  bundan 400-500 yillar ilgari yashab o'tgan. Nonber ota Xudodan rizq o'rniga faqat ushoq so'rar ekan. Doimo to'kilgan-sochilgan ushoqlar bilan  kun o'tkazar, Parvardigor egamga shukrona aytib, toat-ibodat qilar ekan. Qahatchilik yillari ushoq topish ham mashaqqatga aylanibdi. Shunday  og'ir kunlarning birida bir qush kelib  uch qir naridagi buloq etagidagi balchiqda  ushoq borligidan xabar beribdi. Nonber ota  qushlarning tiliga tushunar ekan — o'sha joyga jo'nabdi. Yetib borsa, qarg'a, olashaqshaq balchiqni  cho'qib ushoq talashib yotibdi. Nihoyatda  ochiqqan otamiz parrandalarga sherik bo'lib balchiq aralash ushoq terishga tushibdi. Xo'rligi kelib yum-yum yig'labdi. Shunda g'o­yibdan: “Senga valiylik ato etdik. Non karomatini berdik senga”, — degan nido keladi. — “Ey, o'g'lon. Biz sizga non karomatini berdik! — hayqiradi  g'o­yibdagi ovoz. — O'rningizdan turing, elni to'yg'izing!”

Bobomiz  mundoq qarasa to'nining qo'ltig'ida issiq, bilqillagan shirmoyi nonlar to'lib turibdi.

Hayratga tushgan bobomiz  qishloqqa qaytib, ochlarga, muhtojlarga non ulashadi, ulashaveradi. Noni kamaymaydi. Umrbod shunday o'tadi. Ochqaganni, nochorni  ko'rsa non beraveradi. Noni tugamaydiyam, kamaymaydiyam va shu tariqa u kishi “Nonber ota” bo'lib el-ulusda nom — izzat-ikrom qozonadi.

Bir zamon qishloqni yov bosadi. Dushman elda mashhur bo'lgan Nonber otamizni o'ldirmoqchi bo'ladi. Otamiz qirga qarab qochadi. Azlartepa degan joyda dushman quvib yetadi. Bosqinchi qilichi bo'yniga tushadi. Otamiz shu yerda shahid bo'ladilar. Tana joyida qoladi-yu, bosh yumalab hozirgi masjid yonidagi katta tutga qarab “qochaveradi”. “Quv kallani, quv, kalla ketdi, kallani quv!” deya bo'kirishib quvadi kofirlar. Yetti-sakkiz qir oshib oxiri tutga yetadi va birdan yer kalla hajmida  yorilib bosh o'sha o'yiqdan yer qa'riga tushib  ketadi. G'animlar ne qilarini bilmay qoladi. Axir ular  o'z  poshsholariga  otamizning boshini olib borishlari kerak edi-da. Endi nima qilishadi, nimani ko'rsatishadi poshshoi olamga? Hech bo'lmasa, tanani olib boraylik degan xayolda darrov orqaga burilib, tana qolgan qir tomonga ot qo'yadilar. Borib qarashsa,  u yerda na  jasad, na bir dona suyak, na bir tomchi qon bor emish. Xuddi shu  payt tepalikda dahshatli ajdar  paydo bo'lib, dushmanlarning hammasini domiga tortib, yutib yuboradi. Shu tariqa qishloq nomi “Quvkalla” bo'lib ketgan ekan. Ona tomonidan bobom Tinibek Jonibek o'g'lidan ham bir  qancha rivoyatlar eshitganman. Arvohlari shod bo'lsin,  Tinibek bobom juda qumquloq, dono  odam edi. Ko'p dos­tonlarni yoddan aytardi. “Nonber ota” taxallusli avliyo  haqida ham  rivoyatlar  aytib bergan edi Tinibek bobom.

Sobir hikoya qiladi. Men miq etmay  quloq solaman, havasim keladi uning  bilgichligiga. Axir ko'pimizda shunday  fazilat  yo'q-da. Bilavermaymiz-da, o'zimiz yashab turgan qishloq yoki shahrimiz  tarixini. Sobir nafaqat qishlog'i, balki tumani, shu vohada yashab o'tgan ko'plab avliyolar va o'zining shajarasini ham  mukammal biladigan yigit edi. O'zbek urug'larini, jumladan, kelib chiqishi salkam 700 yillik tarixga ega bo'lgan o'zining “Bo'gajinli” qavmi tarixini ham chuqur o'rgangan edi u.  Sobirdan bir-ikki qir naridagi Nakurt qishlog'ida tug'ilib o'sgan atoqli shoirimiz Azim Suyunga o'xshab ketardi uning shu fazilati. Azim Suyun ham   yetti pushtiga doir boboyu bobokalonlarini yoddan bilardi, nomma-nom sanab tashlardi.

— Bu gaplar  og'izdan-og'izga  o'tib, bugunga yetib kelgan, afsonaga o'xshab ketadi. Lekin  behuda emas, — o'sha xotirjam ohangda davom etadi Sobirjon. — Chunki Nonber ota degan avliyo to'g'risida tarixiy  manbalarda ba'zi ma'lumotlar bor, ammo juda oz. Nurotalik tarix bilimdoni  Jo'raqul bobo  Kalonovning shahodat berishicha, ul zotning asli ismi   sharifi Jiyanbek Bahodir bo'lib, yelkasi yer iskamagan polvon odam bo'lgan, Jiyanbek polvon degan nom qozongan, yuqorida tilga olingan voqealar tufayli  Nonber otaga aylanib ketadi.

Asli Nurota tomonlardan bo'lgan Jiyanbek Bahodir biz tomonlarga kelib, ravot qurib yashay boshlaganidan keyin, u kishidan  tarqalgan avlod,  sekin-­asta shu yaqin tevarakdagi  Pichot, Oqtepa, Ko'rsafar, Eshbo'ldi, Norvon, Chorvoqsoy, Ilonli, Yassikechuv qishloqlariga joylashib qoladi.

Nonber ota nomi bilan bog'liq makon uzoq yillar mobaynida e'tibordan chetda, qarovsiz qoldi. Sho'ro zamonidagi dinga ta'qib tufayli  odamlar cho'chidilar bu muborak maskanni obod qilishdan.  Keyingi o'n yillikda chinakam  ziyoratgohga aylantirildi.

“Yo'q, quvkallaliklar  quv ham, shum ham emas, —Sobirning hikoyasi nihoyasiga yetgach takrorlayman ichimda men. — Ehtimol, elchilik, bitta-yarimta shunaqasi bo'lsa-bordir. Ammo qaerda yo'q shumlar, quvlar, ayyorlar, aldamchilar, ikkiyuzlamachi-yu tulkife'llar? Dunyoda qora terga botib ishlayotganlar yoki chala-chulpa qog'oz qoralab bir amallab kunni kech qilayotganlar yo'qmi? Ayniqsa, bugun — hozir, shu yerdadir, chetlardadir og'iz ko'pirtirib vaysayotgan har turli toifalar, tahlilchilar, yozaymi, yozmaymi deya ikkilanib bir qarorga kelolmay yurgan irodasi bo'shlar, tomoshabinlar, birovlar qo'lida qo'g'irchoq bo'layotganlar, birovlarning ko'ziga tik qarab yolg'on gapirayotgan va yolg'on yozayotganlar — hamma-hammasi bor. Lekin, Sobir… Alp qomat Sobir boladay oq ko'ngil, samimiy, beg'ubor, sodda edi. Sodda bo'lmasa, samimiy bo'lmasa, xijolat azobida o'zini shuncha qiynaydimi  kaminaga aloqali  haligi arzimagan voqea uchun. Ko'kayi toza, ichida gidiri yo'q, do'stu qadrdonlarga sadoqatli kishilargagina ravo ko'radi  Xudoyim bunday  zarif insoniy ne'matlarni.

2

Eslasam…

Sobir bilan birinchi  marta uchrashganimizga roppa-rosa 38 yil bo'lsa ham hozirgidek ko'z oldimda turibdi:  qosh-ko'zlari, keng peshonasiga tushib turgan sochlari zulukdek qop-qora, bodomqovoq, qisiq    yoqimli boqib turguvchi bu qoruvli yigitning sodda-samimiyligi,  shoshmay, past ovozda, salmoqlab, o'ylab-o'ylab  gapirishlari o'shandayoq  havasimni  keltirgan.

Shu yerda yana bir sirni ochay: ko'plar  Sobir judayam og'ir, vazmin, hazil-huzulni bilmaydigan odam deb hisoblashadi. Bir qarashda (aslida ham shunday),  hazil-huzulga begonadek  tuyuladi. Lekin joyi kepqolganda biram zo'r hangomalarni topardiki, ham kulib, ham o'yga tolib, maza qilardi eshitganlar. To'g'ri, uni, masalan, ustoz adiblar Said Ahmad yoki O'tkir Hoshimov singari kulgi ustasi deb bo'lmasdi, albatta. Lekin juda beg'ubor, yoqimli, dilga orom beradigan latifalarni  chertib-chertib aytardi-ki, men ham uning ana shu fazilatidan ko'p marta bahramand bo'lganman. Yana bir ibratli jihati – u kimgadir yoqish-yoqmaslik, kimdadir yaxshi-yomon taassurotlar qoldirish yoki hazil bahona kimnidir kalaka qilish, ustidan kulish  yoxud ensasini qotirish uchun emas, o'z ko'nglini yayratish, bir damgina bo'lsa ham  qushday emin-erkin,  chaqchaqlashib o'tirish uchun qilardi latifaxonlikni. Tashvishlari esdan chiqardi, rohatlanardi, huzurlanardi shunday lahzalarda. Unga bundan ortig'i kerak emasdi. Aslidayam shu-da, axir odam bolalari bir-birovini masxara qilsin, bir-birovidan o'ch olsin deb yaratilmagan-ku hazil-huzul deganlari. To'g'rimi? Ammo hamma narsada bo'lgani kabi chegarasi bor buning ham. Chegarani buzsang, haziling zilga, kulging azobga aylanishi mumkin. Said Ahmad bilan O'tkir Hoshimovning hazillari begidir, kishiga yengil kayfiyat bag'ishlardi. Bunday  xushchaqchaq hangomalar keyin-keyin ozayib-ozayib, bugun ancha noyob hodisalar qatoriga kirib qolmoqda. Ishqilib, bora-bora “Qizil kitob”ni “bezab” turmasa bo'ldi… Chegara doirasidan chiqmay, esda qoladigan latifalarni topishda Sobirning  do'sti, kursdoshi  Hoshimjon Mirzaahmedov balo edi-da. Xursandchilik deganlari daryoday oqib kirardi  Hoshimjon  qadam bosgan davralarga. Hoshimjon asli  Namanganning  Chustidan, yanayam aniqrog'i, Chustning Qirg'izistonga tutash G'ovva degan  qishlog'idan edi. U bilan dastlab “Lenin uchquni” (hozirgi “Tong yulduzi”) gazetida, keyin radio va televidenieda  yonma-yon ishladik. Hoshimjon televidenieda bolalar tahririyatining rahbari, o'ttizga yaqin ijodiy-texnik xodimlarga  bosh edi.  Hech kimga qattiq gapirmay, dilini og'ritmay, hammani ishga jalb qilgan  bunday rahbarni  topish qiyin.  Yaxshi do'st,  mehrli  tashkilotchi, ochiq yuzli boshliq edi  Hoshimjon. Ijodkor  xodimlarining hammasi, yana takrorlayman, hammasi birday, chin yurakdan hurmat qilardi, yaxshi ko'rardi. Lekin umri qisqa ekan, “oq qon” degan bir kasallik mahkam yopishib olib, to maqsadiga yetmaguncha sira qo'yvormadi. Sobir boshchiligida bir gala  yozuvchi-shoirlar  G'ovvaga borib, Hoshimjonning uylanish to'yida ham ishtirok etgan edik. Jismi ketgani bilan, ismi ketmaydi ijodkorning, degan gap chin haqiqat  ekan. Hoshimjondan bolalarga atalgan ertaklar, bolalar xarakteridagi ayrim nuqsonlar beg'araz hajv qilingan sho'x-sho'x she'rlar qoldi. Yosh ketdi. Sobir tanishtirgan  edi Hoshimjonni ham.  Do'st uchun joni kuyadigan do'st edi  Sobir. Muhammad Ismoil, Vafo Fayzullo, Komil Jumayev kabi bir qancha teng-to'shlari so'zimga guvohlik beradilar.

Shunday. O'zining ezgu fe'l-raftori bilan bosh­qalarning  qalbiga mehru ziyo sochib jilo bera olish baxtini bergan edi Xudoyim Sobirga, Sobir O'nar degan talantli yozuvchiga.

Hali  ta'kidlaganimdek, u bilan 35 yildan  ziyod­roq aka-uka bo'ldik. Ammo biror marta bo'lsa hamki o'zgarganini, taltayish yoki kimgadir oqibatsizlik qilganini ko'rmadim, eshitmadim.

Vaholanki, taltaysa taltaygulik  asarlar yozdi.  “Orzuga to'la qishloq”, “Ovloq adirlar bag'rida”, “Chashma”, “ Inqilob kechasi”, “Dunyo shundoq tururmu?”, “Chambilbelning oydalasi”, “Bibisora”,  “Odamlar orasida”, “Oldinda yongan mayoq” kabi hikoya, qissa va esselardan iborat kitoblari nashr etildi. Yozganlari jahon tillariga tarjima qilindi. O'zi ham jahon adabiyoti durdonalarini o'zbek tiliga o'girdi. Tengdoshlari orasida esa eng birinchi bo'lib Alisher Navoiy nomidagi davlat mukofotiga  sazovor bo'ldi. Ijod qilish barobarida uzoq yillar  “Yoshlik” jurnali bosh muharriri  vazifasida ishladi.  Bosh qancha katta bo'lsa, shuncha katta telpak kiyadi.  Vazifang  kattargan sayin, tashvishing  ko'payaveradi, turli-turli qiyinchiliklarga duch kelasan, mehnat va mashaqqat ortadi. Ayni chog'da, xushomadgo'y va ko'rolmovchi ko'zlar ham  bolalaydi. Sobir qiyinchiliklarniyam, xushomadgo'ylarniyam,  mukofotu izzatniyam ko'rdi. Lekin taltayganini  hech kim ko'rmadi.

3

Eslasam…

Lisonimizdagi “Oqibat” degan muborak so'z yodimga tushadi va bu so'zni huda-behuda ishlataverib ohorini to'kib, yaproqday yupqalashtirib qo'yganimizdan  o'kinaman. Oqibat ko'chasiga yaqinlashmaganlarni ham, yolg'onchi-qitmirlarni ham  o'ylab-netib o'tirmay, “oqibatli” deya ulug'lab yuboraveramiz ko'pincha. Vaholanki, oqibatli bo'lish, do'stgadir, ustoz-shogirdgadir, qavmu qarindoshgadir oqibat ko'rsatish har kimning qo'lidan kelaveradigan hodisa emas. Xiyol eslab ko'rsangiz, o'zingiz ham, o'z hayotingizdan o'nlab misollar topasiz va darrov ishonch hosil qilasiz “oqibat”ga bo'lgan bee'tiborligingizga.

Butun turish-turmushi bilan oqibatli yigit edi Sobir. Birorta jo'rasi yoki  qadrlaydigan kishisiga noo'rin  tosh otilsa, birinchi  bo'lib, chapanichasiga  aytganda, kekirdagidan olardi o'sha kimsaning. Oyoqqa turg'izardi boshqa birodarlarini ham. Ko'ksini qalqon qilib, imkoni boricha himoyaga talpinardi.

O'rnimi-yo'qmi, shu yerda o'zim bilan bog'liq bitta voqeani misol tariqasida  aytmoqchiman. Buni kim qanday tushunadi, o'ziga havola.

“…1989 yilning sentyabrm oyi edi.  Bilasiz, bosh gazeta, o'sha davr iborasi bilan aytganda, “Otaxon gazeta” — “Pravda”da “Lenin uchquni” gazetasi  “urildi”. Aniqrog'i, gazeta bosh muharriri A.Ko'chimovga hujum uyushtirildi. Partqo'mita yuqori byurosida ko'rilishi kerak bu “jiddiy” masala. Nima emish, gazeta bosh muharriri tarixchi olim M.Hasanov bilan O'rta Osiyo Rossiyaga ixtiyoriy qo'shilgan emas, bosib, majburlab qo'shib olingan, deb yosh bolalar ongini buzuvchi, provakatsion suhbat uyushtirdi.

Abdusaid  Ko'chimov — yaxshi adib, million nusxada chiqadigan gazetaning muharriri, bizga o'xshagan polaponlarning unda-munda hikoya, she'rlarini chop etib bir kunda million bolaga tanishtirayotgan,  qolaversa, ko'nglida Vatan degan og'riq tuyg'usi bor ediki, shu mavzuda rost suhbat qurgan  edi. Bunday vaziyatda insonni himoya qilish kerakmi yo aytgan gapi uchun har kim o'z boshi bilan javob beraversinmi?

Biz, bir guruh yosh shoir-yozuvchilar “Pravda” gazetasi bosh muharririga, SSSR yozuvchilar uyushmasi raisiga, SSSR sarkotibi M.S.Gorbachev nomiga muxtasar xat  matni tayyorlab, unda  “Lenin uchquni” gazetasida xolis fikrlar bayon etilgani, bunday gap­lar “siz in'om etgan” oshkoralik zamonasiga mos kelishi, aksincha, “Pravda” muxbiri “Lenin uchquni” muharririga bo'hton yog'dirayotganini uqtirdik.

O'nlab imzolar qo'yildi. Qarasak, barcha imzolar yoshlarniki. O'yladikki, bu imzolar qatorida unvonlilar, masalan, “O'zbekiston xalq shoiri”, “O'zbekis­ton xalq yozuvchisi” degan nom egalariyam tursa, xatning salmog'i ortadi. Birov o'qisa, bundoq e'tibor beradi, deb. Ammo… biz xomtama  bo'libmiz…

Hozir endi o'shalar mustaqillikning kiftini keltirib maqtashadi, ba'zilari pensiya yoshida, yoniga yaqinlashguday bo'lsang, qizil imperiya “iztirob­lari”dan bo'zlay ketishadi, holbuki, o'shanda: “Bizlarni qo'yinglar, tepadan so'rashsa yaxshi fikr aytamiz”, — deyishgan salobat ila. Xuddi bu xatni Mixail Gorbachev qo'liga olib rosa sinchiklab o'qiydi-da, uning uyiga qo'ng'iroq qilib qoladi. “Shu arzimagan xatlarga qo'lingni qo'yib yuribsanmi?” deb yozg'iradi, o'pkalaydi yoxud… Har qalay, rahbar-da: bir tepib uchirib yuboradiki, Atlantika ummonining narigi sohiliga, Amerikaga — “dushmanlar” qo'liga borib tushasan, quzg'unday g'ajiydi keyin ular…”

Bu gaplar Sobir O'narning “Ijod olami” jurnalining  2018 yil, 1-sonida  e'lon qilingan “Avlodlar almashinuvi” sarlavhali  maqolasida bitilgan. Maqola uning “Oldinda yongan mayoq” kitobida ham bor. Men adib ukam qanday yozgan bo'lsa, shundayligicha oldim. Izohlamayman. Har holda, Sobirning mardligi, tantiligi va mehr-oqibatiga doir hisobsiz izohlarni do'stlari aytgani o'rinli bo'lar.

4

Eslasam…

Dilim xufton bo'ladi. “Uyushma nega  ikkiga bo'lindi?”, “Adiblar ittifoqi” nega tashkil etildi-yu, nega tugatildi?” degan savollar govzombirdek beayov chaqaveradi.

1991 yil yozuvchilar uyushmasida, uyushma raisining o'rinbosari vazifasini bajarar edim. 17 okyabr kuni Alisher Navoiy nomidagi katta teatr binosida O'zbekiston yozuvchilarining navbatdagi va, aytish kerakki, eng oxirgi s'yezdi boshlandi. “Bosh­landi”, deganimning sababi — s'yezd boshlandi, ammo tugamadi, tugamay turib, uyushma ikkiga bo'linib ketdi. Odil Yoqubovdek ulug' adibga qarshi bo'lgan guruh a'zolarining tashabbusi bilan s'yezd  buzildi, adiblar ittifoqi degan “ittifoq” paydo bo'ldi. Ammo allaqanday rejalar bilan tashkil etilgan  “ittifoq”ning umri, afsuski, qisqa ekan. Hademay, “ittifoq” qumga singgan tomchiday yo'q bo'lib ketdi…

Odil Yoqubovning “qarg'ishi” urdi ularni, degan gap-so'zlar  chiqdi keyin-keyin. Men bunisiga qo'shilmayman. Odil aka qarg'ishni bilmasdi. Birovning orqasidan gapirishni yomon ko'rardi. Betiga aytib qo'ya qolardi ichidagisini. Ja-a qoniqmasa, “anang­­ni…” deb qozoqchasiga “tuzlab” qo'yaqolardi. Olloh siylagan beqiyos iqtidor, jasur va qo'rqmas shaxs, chin vatanparvar inson, tengsiz adib edi Odil  Yoqubov. Hali sho'ro qilichi qonsirab turgan tahlikali kunlarda, yana qaerda deng? — Moskovda! — sovetlarning yuragi bo'lmish Kreml minbarida turib, sovet hukumatiga qarshi Odil Yoqubov aytgan gaplarni oldin ham, keyin ham hech kim aytolgan emas!! O'zbek paxtakorlarining hayoti ba'zi mamlakatlardagi qullarnikidan ham og'irligini, qo'llari  g'o'zapoyaday ozib ketgan ko'plab o'zbek ayollarining, hatto ko'kragi yo'qligini g'azab va nafrat bilan dunyoga oshkor qilgan haqiqiy jadid edi Odil Yoqubov. Biz o'zimizga xos bo'lgan “go'zal xudbinliklarimiz” tufayli  ulug' adibni ko'klarga ko'tarish o'rniga xo'rladik. Umrining so'nggi kunlarida ko'p iztirob­lar chekdi oqsoqol adibimiz.  Bugun, o'sha bo'linish­lardan so'ng, oradan 30 yildan ko'proq vaqt o'tganidan keyin, yanayam yaqqolroq, yanayam yorqinroq ko'rinmoqda Odil  Yoqubovning naqadar katta  yozuvchi va jasoratli inson ekanligi. Buyuk Abdulla Oripov 2014 yili “Odil Yoqubov” degan she'r yozdi. Hozir bu she'rni keltirsam ba'zi qavmdoshlarimizning yuziga oyna tutgandek bo'laman. Ammo bosh egib ta'kidlaymanki, Odil akaning vafodor do'stlari, shogirdlari mo'l edi. Juda ko'p edi. Abdulla aka, Abdulla Oripovday alloma shoir ham bekorga yozgan emas hozir nomi tilga olingan she'rni. Hali siyohi qurimay o'qib bergandilar. Achchiq iztirob bilan o'qiganiga, shoir Muhammad Ismoil, taniqli fotosan'atkor Abdug'ani Juma guvohmiz. Eng so'nggi nafasiga qadar Odil akaning hol-ahvolidan boxabar bo'lib turgan sadoqatli shogirdlarning bittasi — Sobir O'nar  edi. Sobir O'narning hikoyalarida, qissalarida o'zinikiga  qondosh qandaydir ichki yaqinlik borligini  qadrlagani uchundir balki, Odil aka ham Sobir O'narni suyukli farzandi Iskandardan kam  ko'rmasdi.

Eslasam…

Etim uvishadi, ichim to'kiladi, hayotning o'tkinchi va beshafqatligini  chuqurroq  anglagandek bo'laman. Gohida papiros chekib so'zingga quloq solishlari, suhbatingni tinglayotib yuz ifodalarining o'zgarib borishlari, ra'yingga qarab nimalar bilandir ko'ng­lingni ko'tarishga intilishlari tez-tez ko'z oldimdan o'tadi.  Xudo bergan  zehn va teran  idrok bilan hamma  joyda  chinakam  suyanchiq bo'ladigan, o'zgalarning yutug'idan sevinadigan, g'irromlikdan hazar qiladigan buqalamun kimsalar kabi sharoitga qarab tuslanib-turlanmaydigan, so'zida sobit turadigan butun shaxs edi Sobir  O'nar. O'limi do'stlari, muxlislari qalbini larzaga soldi. Ishonmayman haligacha. Axir hali  yosh edi, ko'p edi qiladigan ishlari.  “Odam o'zini bag'ishlab, kuchi, ilhomini ayamay yozishi, yuzakilikka berilmasligi lozim, — degan edi taniqli tanqidchi Jovli Xushboq bilan bo'lgan suhbatlarining birida u. — Hikoyalarga sig'maganlarini yig'ib yuraman, qani, kuni kelib chog'roq bir-ikki romanga joy bo'lar”. Orzular orzuligicha qoldi. Yurak xuruji… Sobir dunyoga kelib nima ko'rdi? U xorij davlatlariga sayohatlarga bormadi,  sanatoriylarda davolanmadi, kurortlarda dam olib yotmadi. Yozdi, chizdi, ishladi, bolam, oilam deb shamoldek tinim bilmay yeldi, yugurdi.

Eslasam… suhbatlarini  qo'msayman,  o'kinaman, afsuslanaman,   pahlavon ukam alp qomatini  xiyol egib, miyig'ida beozor jilmayib yonimda turganday bo'laveradi…

Abdusaid  KO'ChIMOV

12.02.2024 yil.