Hali ham kech emas!
Dunyo jurnalistikasining tamal toshi hisoblangan gazeta tushunchasiga ortiqcha izohning keragi yo'q. Men shartli ravishda dunyo jurnalistikasi, deb atadim. Aslida, butun insoniyat tafakkurining namoyishi qadim-qadimdan aynan qog'ozda aks etgan. Keyinchalik ana shu qog'ozlar shakl-shamoyili takomillashib, biz bugungi kunda gazeta deb ataydigan mo''jizaga aylangani ham juda katta sir emas (kitob ham ana shunday mo''jiza, albatta.
Tarixda davlat va jamiyat munosabatlari gazetaning ibtidoiy holatida “falon davlatda bu mana bundoq qog'oz ko'rinishda bayon qilingan, falon davlatda esa mana bundoq bayon qilingan”, deya kunday ravshan haqiqatni yoqa yirtib isbotlashga toqatim yo'q. Ammo gazeta nima uchun bizga kerakligi haqidagi o'z mulohazalarimni bildirdim.
Yaqin tarixning o'sha ma'lum va mashhur davri, ya'ni “majburiy obuna”ning bekor qilinishi kimga to'y, kimga aza bo'ldi. Son-sanog'i yo'q nashrlarga obuna bo'lishdan qutulgan byudjet tashkilotlari xodimlari uchun bu jarayonning boshlanishi chinakam bayramga aylangan bo'lsa, gazeta chiqarishni “biznes”ga aylantirib yuborgan, maqsad odamlarga ilm, ziyo, ma'rifat ulashish emas, faqat tirikchilik bo'lgan va “bo'yni yo'g'onlashib ketgan” ayrim muassisu muharrirlarimizga kulfatga aylandi. Ming afsuslar bo'lsinki, umrini jurnalistikaga tikkan fidoyi ijod ahli va davriy nashrdan o'ziga kerakli ma'lumotni o'ziga kerakli vaqtda topishga o'rgangan ziyolilar, qo'yingki, oddiy xalqqa esa jabr bo'ldi.
Qanchalar achchiq bo'lmasin, to'g'risi, shunday bo'lishi ham kerak edi. Chunki pichoq borib suyakka yetgandi. O'sha paytlari shapaloqdekkina oyligi yoki pensiyasining katta qismini, yana takror bo'lsa ham aytaman, son-sanoqsiz va bo'lgan-bo'lmagan nashrlar obunasiga “qurbon qilgan” odamlar chindan ham kuppa-kunduzi amalga oshiriladigan bu “talonchilikdan” juda qattiq charchagan edilar.
Insonlarning halol peshona terini tahririyatlar orqali olg'irona yig'ib olishga o'rgangan nashrlarni tarqatuvchi tashkilotlar ana shu mablag'larni muttasil “tuya” qilib kelganliklari oqibatida gazetalar uzoq yillar davomida obunachilarga yetib bormagan. Xalqni bunday uslubda “shilish” yo'lida yetkazib beruvchilarga sherik bo'lgan o'sha biz aytgan “bo'yni yo'g'on” muassisu muharrirlar ham yo'q emasdi, albatta.
Tabiiyki, pulini to'lab, mahsulot, ya'ni gazeta-jurnalni olmagandan keyin odamlarning ham bosma nashrlarga bo'lgan qiziqishi va ishonchi so'nib bordi. Va nihoyat, o'sha kuchli “chaqnash” ro'y berdi. Bu holat esa an'anaviy jurnalistikaning muhim minbari bo'lgan bosma nashrlarning taqdirini deyarli hal qiluvchi “hukm”ga aylandi.
Har yili obunasini tashkillashtirishda yordam berishni so'rab, “uzun-kalta” bo'lib, eshigini taqillatib kelishlaridan bezillab qolgan mahalliy hokimliklar uchun esa bu “isloh” juda yoqib tushdi.
Katta-kichik idoralarning iltimoslaridan ham quloqlar biroz tinchidi. Fuqarolar esa “ajab bo'pti”, — deya oylik maoshlari va pensiyalarini to'liq olayotganlaridan xursand bo'la boshlashdi. Hammasi yaxshi, juda yaxshi… biroq… rostdan ham shunday bo'ldimi? Afsuski, yo'q!
Biz bir muammodan shu yo'l bilan qutulamiz, deb xursand bo'ldik. Lekin boshqa bir jiddiyroq muammoga yuz tutdik. Keksa-yu yoshni kimlarningdir aybi bilan gazeta o'qishdan mosuvo etib, ularni yoppasiga internet deb atalmish tubsizlikka o'z qo'llarimiz bilan itarib yubordik.
Bugun 70-80 yoshli nuroniy otaxon va onaxonlar ham qo'liga gazeta olib, mushohadali bir maqolani o'qimaydilar, balki mish-mishlar girdobiga aylangan ijtimoiy tarmoqqa quloqlarigacha botganlar. Yoki qaysi telekanalga olsangiz ham o'zbek xonadonida abadiy tugamaydigan qaynona-kelin, er va xotin, jiqqamusht qudalar-u jigarlar mojarosi “chaynalgan” seriallardan ko'z va miyalar bo'shamaydi. Xuddiki bu millatning bor hayoti mana shu mavzulardan iboratday.
Erishganimiz shu bo'ldiki, bugun bobosi-yu buvisining telefon va televizorga mo'ltirab o'tirishidan ibrat olayotgan farzandlar-u nabiralar ham endi yoshi kattalarning “qo'lingdagi telefoningni qo'y”, degan tanbehlariga quloq solmay qo'yishdi. Bo'lmasam-chi! O'sha mashhur maqol hali ham eskirgani yo'q: “Qush uyasida ko'rganini qiladi”…
Paydo bo'lgan muammo faqat shundami? Afsuski, yana yo'q!
Hozirgi kunda ham yosh olimlar, tadqiqotchilar, qo'yingki, keng omma vakillari o'zlariga zarur ma'lumotlarni olish uchun axborot-kutubxona markazlarida gazetalarning o'n yillik va hatto yuz yillik taxlamlarini varaqlamoqdalar. Gazetalardan mosuvo bo'layotganimizning yana bir eng xavfli jihati shundaki, 10-20 yildan keyin kelajak avlod bugungi hayotimiz, yurtimizda bo'layotgan o'zgarishlar, jamiyatdagi muhit to'g'risidagi keng qamrovli ma'lumotlarni qaerdan olishadi? Internetdanmi? Saytlardanmi?
Yodimda bor, o'tgan yili muhim bir ma'lumot zarur bo'lib, qaysidir gazetaning 1990-yillardagi bir sonini katta-kichik rahbarlar rosa qidirishgan edi. Shaxsan o'zimga ham telefon qo'ng'iroqlari bo'lib, ana shu gazetani topishga yordam berishimni so'rab murojaat qilishgan.
Shu o'rinda inkor etib bo'lmas, qiziq bir dalilni aytaman: televidenie va radioda efirga uzatilgan har qanday material uning ahamiyatidan kelib chiqib, o'sha teleradiokanal arxivida saqlanadi. Bu sohaning ikir-chikirlarini yaxshi bilganim uchun bir narsani aniq ayta olaman — har qanday odam ham bu maskanga kirib, o'zi istagan arxiv materialini topishi va undan foydalanishi mushkul ish.
Yoki tegishli kalit so'zni qo'yib, qidiruvga bersak, zarur ma'lumotni bir zumda topib beradigan internetdagi ma'lumotlar har doim ham ishonchli emas. To'liq ham bo'lmaydi. Zero, bir qidiruv natijasida bir necha variantda sizib chiqadigan ma'lumotlarning qaysi biri to'g'ri ekanligiga bosh qotishi tabiiy.
Endi gazetaning ijtimoiy ahamiyati qanchalar muhimligini yana bir misolda ko'rsatish mumkin. O'zbekistonning badiiy adabiyot va jurnalistika sohasida tanilgan manaman degan ijodkorlari ham ilk ijod namunalarini o'zlarining shahar, tuman, viloyat va nihoyat, respublika nashrlarida chop etishmaganmi?! Kichikkina xabarchasi, to'rt qator she'ri birinchi marta gazeta yuzini ko'rganda xuddi dunyoni zabt etganday do'ppisini osmonga otganlar bugungi darg'alar emasmi?! Ilk ijodidan tetapoya qilib, qalamining charxlanib borishi, yetuk ijodkor sifatida shakllanishiga beminnat xizmat qilgan minbar shu — gazeta emasmi?!
Bu jarayonning yana bir uzviy jihati shundaki, maktab davridanoq, ongida paydo bo'lgan qarashlarni, fikrlarni erkin yozma bayon etishga, bu bilan faqat ijodkor sifatida emas, balki faol fuqaro, shu yurtga yuragi kuyadigan shaxs sifatida kamol topishga xizmat qilgan maydon ham shu — gazeta edi. Ana shunday zarur minbar, maydon esa bugun yo'qolish arafasida.
Zamonamiz yoshlari orasida avvalgi davrlardan farqli ravishda shou-biznes yoki san'at, madaniyat vakillariga emas, balki teleradio boshlovchilari hamda blogerlarga taqlid qilishga intilish holatlari ko'proq kuzatilmoqda. Bu holat ijtimoiy tarmoqlarda turli ko'rinishda namoyon bo'lish, fikr bildirish yoki harakatlarni amalga oshirish orqali ro'y bermoqda. Jarayonning xavflilik darajasi shundaki, bu toifadagi yoshlar tez mashhur bo'lish, e'tiborga tushish maqsadida milliy qadriyatlarimiz va odob-axloq me'yorlariga zid ravishda kontent tayyorlaydilar. Bu harakatlar yuzasidan bildirilgan har qanday fikr ularning “ijodi”ga to'sqinlik sifatida qabul qilinadi.
O'z o'rnida ularda jamiyatdan norozilik kayfiyati, negativ pozitsiya shakllana boshlaydi. Gazeta esa aksincha, yoshlarda pozitiv fikrlash, har bir so'zga mas'uliyat bilan yondashish maktabini o'taydi.
Gapning indallosi, biz ham bir mahallar odamni zada qilgan oldi-qochdi xabarlar, o'ta siyqa, saviyasiz, shou-biznes vakillari hayotining bir bo'lagiga aylangan yoxud o'ta rasmiy ko'rinishdagi “gazeta”lar yana paydo bo'lishi tarafdori emasmiz.
Orzuimiz — keng jamoatchilik, ayniqsa, yoshlar, oddiy odamlar minbari va mushohada maydoniga aylanadigan, jamiyatdagi yutuq va kamchiliklarni ro'yirost hamda xolis yoritadigan, tahlil qiladigan gazetalarga yangi hayot bag'ishlash kerak! Va, albatta, ana shu maqsadlarga sidqidildan xizmat qiladigan fidoyi jurnalistlar, qalam ahli birlashadigan tahririyatlar ham kerak.
Xo'sh, buning uchun nima qilish kerak?, deysizmi? Taklif shuki, mamlakatimizdagi o'z so'ziga, nufuziga ega bo'lgan, Yangi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan o'zgarishlar, islohotlarni tiyran yoritayotgan yetakchi va o'qishli gazeta-jurnallarni xalqqa qaytarish chorasini topmoq kerak. Buning uchun ne darkor?
Ochig'i, aynan shu mavzuda keyingi 2-3 yil davomida “Hurriyat”, “Ishonch”, “Ma'rifat” singari gazetalar sahifalarida o'ta jo'yali taklif va mulohazalar o'rtaga tashlangan maqolalar e'lon qilindi. Aytaylik, hech bo'lmasa ana shularga e'tibor qaratilsa, olam guliston!
Ibrohimjon HALIMBEKOV,
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi Farg'ona viloyat boshqarmasi boshlig'i.