Ta'lim tizimidagi muammolar ildizi qaerda?

Maktab ta'limini rivojlantirish umumxalq harakatiga aylanishi zarur! Kelajak avlodimiz taqdiri, butun millatimiz, xalqimiz, davlatimiz taqdiri muhtaram muallimlarga bog'liq.

Shavkat MIRZIYOYEV

O'tgan asrning boshida 72 kun yashagan Turkiston Muxtoriyati hukumati a'zosi, maorif vaziri Nosirxon to'raning bir necha bor qamoqqa olinishi va surgun qilinishi qismatini eslaylik. 1925 yil Nosirxon to'ra “sovetlarga qarshi siyosiy faoliyat olib borgani uchun” degan soxta ayblov va tuhmatlar bilan (1928 yilgacha) Orenburgga surgun qilinganini inkor etib bo'lmaydi. Sho'ro hukumati tomonidan qo'lga olingan Nosirxon to'ra 1930 yil 27 noyabrda SSSRning davlat xavfsizligi bo'­yicha maxsus organi qarori bilan otishga hukm qilinadi. Shuningdek, Nosirxon to'ra bilan birga ko'plab uning safdoshlari va shogirdlariga ham o'lim jazosi berilgan. Chunki Nosirxon to'radan ta'lim olgan ko'plab yoshlar ulg'aygach, o'zlari ham maktablar ochib, yosh avlodni ilmli qilib tarbiyalashga urinishgan.

Nosirxon to'raning shogirdi, hayoti davomida islom fiqhi va tarixiga oid 47 ta asar yozgan Mubashshirxon to'ra (1896-1977) maktablar ochgan, ta'qib kuchaygach, 1930 yili Vatanni tark etgan. Nosirxon to'raning shogirdlaridan yana biri, yirik olim, adib va tarjimon Oltinxon to'ra (1894-1992) 1932 yil sovetlar tuzumi tazyiqi sabab vatanni tark etishga majbur bo'ladi. “Masjid ul-harom” va “Masjid an-nabaviy”da mudarrislik qilgan Oltinxon to'ra Qur'oni karim ma'nolarini ilk bor o'zbek tiliga tarjima va tafsir qilgan zot edi.

Nosirxon to'ra bilan bir qatorda, undan oldin va keyingi davrlarda jadid-murabbiylarimiz va milliy ozodlik uchun kurashgan ziyolilarimizni qatag'on qilgan sovet hokimiyatining ta'lim siyosati Rossiyadan tashqari boshqa hududlarda, asosan, “arzon ishchi qatlami”ni shakl­lashtirish bo'lgan. “O'tgan yillarda maktablar har turli qo'llarga o'tgan edi. Ikki yil-uch yil bolasini maktabga qo'ygan har kim bolasining hech bir narsa o'rganmaganini ko'rib, qaytarib oldi. Bu maktablardan bir foyda yo'q ekan, degan bir fikr tug'ildi. Bir maktabga talaba har qancha davom etmak istamasa ham, kiyimlik yoki ozuqa berib turish yo'li bilan, har holda, oz-moz saqlanib turg'on edi. Bu kun esa bular bitirilganidan maktablar yopildi. Na u yerda, na shaharda maktablar qolmadi”, deb yozadi Vadud Mahmud “Maorifimiz” nomli maqolasida (“Kambag'allar tovushi” gazetasi, 1922 yil 29 iyun va 4 iyul sonlari).

Sovet hokimiyati davrida umumta'lim tizimida ma'lum vaqtgacha (1956 yil 15 iyundagi qaror qabul qilinguniga qadar) maktab ta'limi ham pulli bo'lgan. O'zbekiston SSR Xalq komissariatining 1926 yil 7 dekabrdagi 46-sonli qarori bilan bepul ta'limga chek qo'yilib, bolalarning maktablarda yoki bolalar bog'chalarida o'qishlari uchun haq to'lovchi ota-onalarning ijtimoiy ahvoli toifalarga ajratilgan holda pul miqdorlari belgilangan. Markazning bu siyosatdan ko'zlagan asosiy maqsadi — maktablarni pulli qilib, byudjetni to'ldiribgina qolmasdan, o'sha davrda arzon ishchi kuchini ishlatayotgan sovet hokimiyati yaxshi bilardiki, ota-onalar farzandlarini o'qitish uchun ham yanada ko'proq ishlashga rozi bo'lar va bunga majbur ham edilar.

Sho'rolar davlatining 1930 yil 14 avgustda qabul qilingan “Umumiy majburiy boshlang'ich ta'lim haqida”gi qonuniga ko'ra, 8-10 yoshli bolalarni boshlang'ich maktablarning kamida 4 yillik kursi hajmida umumiy majburiy o'qishga jalb etish, 11-15 yoshli mehnat maktabining 4 yillik bosqichida o'qimaganlar uchun tezlashtirilgan 1-2 yillik o'qishlar tashkil etish, sanoat shaharlarida esa 1930 — 1931 o'quv yilidan 7 yillik majburiy maktabga bolalarni tortish masalalari ko'rsatilgan edi.

Sovet hokimiyati bu zamin ta'lim tizimini nazorat qilmagan davrda “jadid” ziyolilarimiz o'z milliy ta'lim andozalari va yaratgan darsliklari asosida qisqa fursat ichida xalqning hatto harf tanimaydigan asosiy qismini ziyoli qila oldi. Hatto ularni o'z hisoblaridan chet davlatlarga o'qishga jo'natishdi. Bu ishlarning natijalarini ko'rgan Sovet hokimiyati yaxshi bilardiki, ta'lim tizimi isloh qilinib, o'z natijalarini beradigan bo'lsa, bu zamin rivojlanib, mustaqillik uchun kurashib, unga, albatta, erishishi mumkin edi. Shuning uchun ham hokimiyat maorif tizimida qatag'on siyosatini amalga oshirdi. Birgina misol, 1933 yil 27 martda VKP (b) MK O'rta Osiyo byurosi o'qituvchi kadrlar safini tozalash haqidagi maxsus qaror qabul qiladi. Tozalash deb atalgan bo'lsa-da, amalda ta'lim tizimining fidoyi xodimlari, sifatli ta'lim berayotgan o'qituvchilar sohadan chetlatiladi, ya'ni qatag'on qilinadi. Sovet tuzumi andozasidagi ta'lim tizimini o'rnatish uchun ham maorif tizimida milliy kadrlarni yo'qotish amalga oshirildi. Sovet hokimiyati hattoki chet elga (Turkiya, Germaniya va hokazo) o'qishga jo'natilgan talabalardan sovet davlati foydasiga ayg'oqchilik qilishni talab qilish holatlari ham kuzatilgan. Bosh tortgan talabalar esa ta'til vaqtida uylariga qaytgach, siyosiy ayblovlar qo'yilib, qamoqqa olingan yoki o'qishga qaytib borishini cheklab qo'yishgan. O'z Vatanidagi bunday qatag'on siyosatidan xabar topgan ayrim talabalar esa Vataniga qaytmasdan, o'sha davlatlarda qolishga majbur bo'lishgan.

Ikkinchi jahon urushi davrida erkak o'qituvchilarning armiyaga chaqirilishi va ko'plab maktab binolarining gospitallarga aylantirilishi sabab darslar 3 smenada olib boriladigan va har bir dars 40 daqiqadan davom etadigan bo'ldi. Musiqa va rasm darslari esa olib tashlanadi. Eng katta muammo — urush boshlanishidan oldin, 1940 yil may oyida O'zSSR Oliy soveti tomonidan “O'zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi o'zbek alfavitiga ko'chirish to'g'risida”gi qonun qabul qilinganidan so'ng yuzaga keldi. Avvalgi darsliklar yig'ib olingani, yangi yozuvdagilarini chop etishga ulgurilmaganligi sababli ham darsliklar yetishmasligi muammosi paydo bo'ldi. Urush yillarida O'zbekistonga urush bo'layotgan hududlardan milliondan ortiq bolalar evakuatsiya qilinganligi sababli, bolalar uylari ochilib (1943 yil 154 ta, 1945 yili 242 ta), ularni o'qitish masalasi ham ko'rildi va bu davrda butun sovet davlatlari hududida eng katta muammo — o'qituvchilarning yetishmasligi kuzatildi. Ushbu muammo keyingi 10-15 yillikda ham davom etdi.

Urushdan so'ng sovet hukumati ta'lim sifati yuqori natija berayotgan Shvetsiya ta'lim tizimini o'zida joriy etishni boshladi. Shvetsiya maktablarida o'qish 1930 yildan 7 yil, 1950 yildan esa 8 yil majburiy deb e'lon qilingan. Sovet hokimiyati tomonidan 1949 yilda qabul qilingan qonunga binoan umumiy majburiy 7 yillik ta'lim tizimiga o'tildi. 1962-63 o'quv yilidan boshlab esa 7 yillik maktablar qayta tashkil etilib, 8 yillik maktablarga aylantirildi. Urush yillarida va undan keyingi davrda O'zbekiston hududiga ko'p­lab korxonalar ko'chirib kelinganligi, yangi zavodlarning ochilishi natijasida arzon ishchi kuchiga katta ehtiyoj paydo bo'ldi. Shu sababli ham, kasbga o'rgatish maqsadida yangi texnikumlar soni ko'paytirildi.

Maktab yoshidagi yoshlarni o'n yillik umumiy o'rta ta'limga o'tkazishga 1975 yili, ya'ni sovet hokimiyati o'rnatilganidan deyarli 60 yil o'tibgina erishilgan, xolos. Vaholanki, AQSh XX asrning boshlariga qadar 8 yillik ta'limdan foydalangan bo'lsa, 1930 yildan to'laqonli 12 yillik ta'lim tizimiga o'tgan.

O'zbekiston SSR, asosan, paxta yetishtirishga yo'naltirilgan bo'lib, mustaqillik e'lon qilinguniga qadar, 75 yil davomida erta bahorda dalalarda paxta chigiti ekilishidan tortib, dekabr oyida eng so'nggi paxta hosilini terib olishgacha bo'lgan barcha mehnat jarayonlarida maktab o'qituvchilari va o'quvchilar balogardon edi. Ular paxtadan tashqari, bosh­­qa dala mehnatlariga ham jalb qilinardi. Paxtaga nisbatan “markaz siyosati” o'rnatilgan bo'lib, belgilangan reja bajarilmaguncha dalalardan qaytish man etilgan. 75 yil davomida va hatto 1990 yillarda ham: “O'qituvchilar va o'quvchilarni majburiy mehnatdan ozod qilish, ularni faqatgina ta'lim berishga yo'naltirish lozim”, degan fikrni bildirgan har qaysi pedagog yoki ta'lim tizimi mutasaddisi butunlay badarg'a qilingan. Sovet hukumatining bu siyosati ta'lim tizimiga aloqador har bir shaxsda jazodan qo'rqish hissini tarbiyalab, markazning har qanday topshirig'i muhokama qilinmasdan bajarilishi shart degan tushuncha shakllanishiga xizmat qildi.

Mustaqillik arafasida O'zbekiston maktab­laridagi fanlarda milliy jihatlarga e'tibor ancha orqada edi. Ya'ni, sovet hukumati mustamlaka hududlarning ta'lim tizimida hatto fanlarga ajratilgan dars soatlarida ham xalqaro tajribalardan farqli o'laroq, “markaz”ning rejalariga amal qilinishini qattiq nazorat qilgan. Fikrimiz isbotini geografiya fani darsi misolida ko'rishimiz mumkin. Geografiya darsiga ajratilgan dars soatlari o'quv yili davomida SSSR Xalq ta'limi davlat komitetining buyrug'iga binoan 12 soat bilan cheklangan. Ammo Latviya, Litva, Esto­niyada 68 soat, Ukraina va Gru­ziyada 34 soat, Qozog'istonda 24 soat ajratilishiga ularning o'zlari erishgan. Biz esa boshqa respublikalar singari milliy jasorat ko'rsatish o'rniga, komitetning 12 soatlik belgilangan “reja”sini bajarganmiz. Boshqa jumhuriyatlarning maorif sohasi mutasaddilari dars soatlarini ko'paytirishga erishgan bir paytda, bizda komitet buyrug'ini “a'lo” darajada bajaryapmiz, deb markazga hisobotlar berib, boshqa respublikalar singari tizimni mustaqil isloh qilmadik.

Endi bir tasavvur qilib ko'ring, erta bahordan mavsumiy tarzda dalalarga jalb qilingan o'quvchi va o'qituvchilar yozgi ta'til-kanikulgacha maktablarda sifatli ta'lim ololmasdi, nazorat butunlay yo'q edi. Sentyabr oyida yangi o'quv yili bilan bir qatorda paxta yig'im-terim mavsumi ham boshlanar va bu jarayon dekabr-yanvar oyigacha davom etar edi. Qish faslidagina ta'limda biroz erkinlik bo'lar, biroq qattiq sovuq sabab qator muammolar yuzaga kelar edi. 80-90-yillarda maktablarda dars bergan o'qituvchilar hozirgi kunda: “O'sha davrda oylik maoshlar ko'p bo'lmasa-da, o'qituvchilarga ko'plab imtiyozlar berilgan”, deyishi tabiiy hol. Chunki sovet hukumati o'qituvchilar va ular yordamida o'quvchilardan ham tekin ishchi kuchi sifatida foydalanib, dalalardagi va hatto zavodlardagi mehnat unumiga erishgan. Million-million tonna oltin singari, dalalardan yig'ib olingan hosillar, ularning foydalari faqat va faqat markazga, Moskvaga jo'natilar edi. O'qituvchilarga berilgan ayrim imtiyozlar bahonasida xalqaro maydonda sovet hukumatining ta'lim tizimiga va o'qituvchilarga munosabatini ijobiy ko'rsatish amaliyoti shakllangan bo'lsa-da, ta'lim tizimi ich-ichidan yemirilgan edi. Sovet davridagi 75 yillik vaqt mobaynida shakllangan muammolar 90-yillarda ham davom etgani tarixdan yaxshi ma'lum. Birgina misol, 1994 yilda respublikadagi 2214 ta maktab ixtiyorida 3541 gektar ekin maydoni, 518 gektar bog' mavjud bo'lgan. Ayni shu yilning o'zida bu maydonlardan 2500 tonna paxta, 630 tonna g'alla va 282 tonna don mahsulotlari yetishtirilishi bilan bir qatorda, 25190 tonna poliz mahsulotlari va meva, 50 tonna yer yong'oq, 516, 5 tonna sholi hosili olingan bo'lib, bu ekin maydonlaridagi barcha mehnat jarayonlariga (ekin ekilganidan to hosil yig'ib olinguniga qadar) maktab xodimlari, o'qituvchi va o'quvchilar jalb qilingan. Mustaqillikdan oldingi sovet tuzumi davrida esa yuqoridagi raqamlar bundan bir necha barobar yuqori bo'lgan.

Yoshlarga ta'lim-tarbiya berishning ahvoli oliy ta'lim tizimida ham qariyb bir xil edi. Chunki barcha oliy ta'lim muassasalari talabalari, o'qituvchilari sentyabrdan to dekabr oyining oxirigacha paxta dalalarida “javlon urishi” hech kimga sir emas edi.

Ta'kidlash joiz, so'nggi yillarda maktab ta'limi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, qabul qilinayotgan yangi qonun va qarorlar, ularning ijrosi asosida yillar davomida jar yoqasiga kelib qolgan milliy ta'lim tizimi tiklanmoqda. Aytaylik, hozirgi bir yilda xalqaro fan olimpiadalarida erishayotgan natijalarimizga sovet davrida har 10 yillikda ham erisha olmaganmiz. Yaqin yillargacha davom etgan o'qituvchi va o'quvchilarning majburiy mehnatga doimiy jalb qilinishi shaxsan Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning qat'iy irodasi tufayli bartaraf etildi. Bugungi kunda barcha turdagi majburiy mehnatga chek qo'yilib, o'qituvchi va o'quvchilarning asosiy vazifasi sinfxonalarda o'tirib “sifatli ta'lim — milliy tarbiya” muhitini shakllantirish ekanligi qat'iy belgilandi. Ayniqsa, 2016-2017 yillarda oylik maoshlarni elektronlashtirish tizimi yo'lga qo'yilishi o'qituvchilarning oyligi bilan bog'liq necha yillardan buyon respublika miqyosida davom etib kelayotgan turli korrupsion holatlar bartaraf etilmoqda. O'z ustida ishlab, yuqori natijalarga erishgan, yuksak ta'lim-tarbiya va bilimga ega, respublika va xalqaro fan olimpiadalarida va turli ko'rik-tanlovlarda yuqori o'rinlarni egallagan o'quvchilar va ularning o'qituvchilarini doimiy rag'batlantirib borish mexanizmi yo'lga qo'yildi. Buning natijasida o'qituvchilar orasida ham, o'quvchilar orasida ham erkin raqobat muhiti yaratildi.

Zavqibek MAHMUDOV,

O'zFA Tarix instituti

kichik ilmiy xodimi.