Дилларни покловчи нур

Alisher Navoiy asarlarini yuz bor o'qisangiz, yuz bor ham yangi ma'no kelib chiqaveradi. Agar kitobxonning savodi, salohiyati, saviyasi hazrat asarlarini tushunish darajasida bo'lsa! Xalqimizda ming nasihatdan ko'ra bir ibrat afzal, degan gap bor. Mir Alisher butun ijodiy, ilmiy, amaliy va hayotiy faoliyatida har bir aytgan so'zi, har bir bitigiga o'zi qat'iy amal qilgan ulkan qalb sohibi edi. Uning g'azallarida, ruboiylarida, dostonlarida kuylangan xalqning orzu-umidlari, ma'naviyat va ma'rifat, tafakkur, dunyoviy va diniy umumlashmalar asnosida shunchalik yuqori cho'qqiga ko'tarilgandiki, asrlar oshgan sari bu g'oyalarning yangi-yangi qirralari olmos yanglig' yarqirab bormoqda.

Nazm mulkining sultoni:

Ey Navoiy, dardlig' nazmingni ahli

dard bilur,

Dardsiz dog'i bo'lur oni o'qug'on ahli dard, —

deganda, ming karra haq edi. Navoiy asrlar o'tgan sari yangilanib, yanada teranlashib, yanada zamonaviylashib boraveradi. Chunki, uning hayotiy faoliyati ijodi bilan hamohang. Shoir tiriklik paytidayoq “Xamsa”sida ilgari surgan o'lmas g'oyalarni qisman o'zi hayotga tatbiq etishga muyassar bo'lgan edi. Shoirning Hirotdagi mol-mulki, yerlari, bog'lari bisyor bo'lgan. Ana shundan tushgan daromadning juda katta qismini xayr-saxovatga, obodonchilikka, farovonchilikka, yetim-esirlarning boshini silashga, olimu ulamolar, fozilu komillar, talabalarga beminnat homiylik qilishga bag'ishlagan. Mir Alisher hayotlik vaqtida nafaqat she'rlari, balki o'zining ajoyib fazilati asnosida yetti iqlim ahlining hurmat-e'tiborini qozonib, qalbiga kirib borganini shu ulug' kunda yana bir bor eslamoq joiz deb o'yladik.

Aytish joizki, ulug' shoir bu yerdagi olim va talabalarga o'z hisobidan nafaqalar tayinlagan edi. Keyinchalik ana shu madrasalarni tugatgan talabalar ichidan o'nlab yetuk olimlar, fozillar yetishib chiqqandi. Ulug' shoir va mutafakkir qurdirgan Hirotdagi Unsiya raboti qisqa vaqt ichida madaniyat va ma'rifat o'chog'iga aylangan edi. Unsiyada ulug' shoir istiqomat qilardi. Shu bilan birgalikda o'zining sevimli shogirdlarini ham shu yerga chorlagandi. Jumladan, Xondamir, Mirxond kabi buyuk tarixchilar Unsiya rabotidagi kutubxonadan foydalanib, hazrat Navoiydan maslahat va yo'riqlar olgan holda o'zlarining o'lmas asarlarini yaratganlar. Farhod va Shirin, Layli va Majnun jasoratlari, ular orqali ilgari surilgan g'oyalarni shoir yashagan davrda amalga oshirish imkoniyatdan yiroq bo'lsa-da, buyuk mutafakkir hayot tarzi asnosida ilm-fan, madaniyat, yurtga muhabbat, adolat, sadoqat va oliy insonparvarlik g'oyalari xalqni zulmatdan, riyodan olib chiqishiga qattiq ishonardi va shu yo'sinda amaliy harakat qilardi. Buning yorqin bir misoli sifatida Navoiyning ilmi toliblarga, fuqarolarga ko'rsatgan ko'magi, yurt obodligi uchun chekkan zahmatlarini aytib o'tish o'rinlidir. Ulkan ijodiy ishlar, davlatni boshqarishdek mas'uliyatli vazifa zimmasida bo'lganligidan tashqari, u ana shunday xayrli yumushlarga ham vaqt topardi. Mir Alisher Xurosonda, Hirotda, Astrobodda va Tusda o'nlab karvonsaroylar, ko'priklar, ariqlar, hovuzlar bunyod etganligi tarixdan bizga ma'lum. Jumladan, Raboti ishq, Raboti sangbast va Nishopurda Raboti Derobod kabi bir qator karvonsaroylar bevosita shoirning sa'y-harakatlari bilan bunyod etilgan.

Turk nazmida chu men tortib alam

Ayladim ul mamlakatni yakqalam, —

deganda, nafaqat shoirning she'riyat va tafakkur borasidagi erishgan yutuqlari, balki amaliy jihatdan el-yurt uchun o'z davrida qilgan ibratli ishlarini ham nazardan qochirmasligimiz lozim. Shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur “Ahli fazl va ahli hunarga Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma'lum emaski, hargiz paydo bo'lmish bo'lg'ay”, deya uning bu boradagi yuksak fazilatlariga yuqori baho bergan edi. Hazrat Navoiy ma'naviyat, ma'rifat ahlining hurmat-e'tiborini shoir sifatida ham, davlat arbobi sifatida ham, oddiy fuqaro sifatida ham hamisha o'z o'rniga qo'yib kelgan. O'z davrining mashhur shoiri Qosim Anvar va Nishopurda ulug' olim va shoir Farididdin Attor qabri ustiga muhtasham sag'ana qurdirgan. Mashhadda ko'pgina cho'lu sahrolarni, qishloqlarni obod etgan, anhorlar qazdirib, suv keltirib, bog'-rog'lar barpo qilgan. Xususan, Astrobodda qisqa vaqt ichida juda katta obodonchilik ishlarini amalga oshirganki, bundan oddiy xalqning ma'murligi xurram bo'lgan. Shu bilan birgalikda Mir Alisher qalloblikka, riyokorlikka, xudbinlikka, badbinlikka, razolatga so'nggi nafasigacha tish-tirnog'i bilan qarshi bo'lgan va imkon darajasida kurash olib borgan. Ayniqsa, ayrim shoir, olimlarning qallobligiga chiday olmagan:

Ilmni kim vositai joh etar,

O'zini-yu xalqni gumroh etar,

Olim agar joh uchun o'lsa zalil,

Ilmi aning jahliga bo'lgay dalil.

Darhaqiqat, oddiy fuqaroning xatosi, g'arazi xalq uchun, yurt uchun hech narsa emas. Lekin olimu ulamo ilmni, hunarni shaxsiy manfaati, mansab va martabasi uchun ishlatsa, uni mol-mulk to'plashga, o'tkinchi, soxta shuhrat qozonishga, xazinasini boyitish yo'lida vositaga aylantirsa, u o'zini ham, xalqini ham, yurtini ham inqirozga, tanazzulga mahkum etgan bo'ladi. Bunday soxtakorlikdan Mir Alisher nafrat va achinish ila nadomat chekadi.

Xulosa yasab aytganda, ulug' shoirning nafaqat ijodi, balki shaxsiy hayoti ham bugungi ziyolilarimizga, olim va ulamolarimizga, rahbar va arboblarimizga dasturilamal bo'lib xizmat qiladi. Shoir, olim, arbob yoki ulamo so'zi, bitigi, nasihatlari bilan emas, balki hayotdagi qilayotgan ishi, ibrati bilan ham el-yurt oldida namuna bo'lmog'i lozimligini hazrat Navoiy o'nlab bitiklarida ta'kidlagan va bunga o'zi qat'iy amal qilgan. Shu o'rinda dahoga bag'ishlangan ushbu she'rni e'tiboringizga havola qilishni lozim topdim.

HAZRAT NAVOIY

Turkiy cho'qqilarda vulqonlar yondi,

Asriy orzularga bu ko'ngil qondi,

Mudroq qavmlaring asta uyg'ondi,

Ba'zi bir og'alar inidan tondi,