Jahongashta shoir

Shoyim BO'TAYEV

Menimcha, she'r yozmagan odam shoirlar bilan ijodiy uchrashuvlarga bormagani ma'qul. Nega deganda, o'zi azaldan besh-o'n qorabosh yig'ildimi, bas, bunday davrada shoirning oshig'i olchi. Bayroqni ilib ketadi. To holdan toyib, tili gapga aylanmay qolguncha, besamar vaqt o'tkazasiz.

Shoir bilan bu safargi uchrashuvimiz ham bosh­qalarining biri bo'ldi. Hash-pash deguncha navbatni olib, davraga tushdi. Uning biroz iztirobli, goh yuqorilab, goh pastlab, mas­tona tebranuvchi ovozi o'tirganlarni o'z ta'siriga ola boshladi.

 

Safarlarga o'chman bolaligimdan,

Fayzi, ko'rki bo'lak har qishloqning ham,

Ulkan shaharlari, dashtlari bilan,

Gulshan o'lkalarga chorlaydi olam.

Davralarda bahribayt aytib, “shuarolar mashvaratidan xush'u” topib, tongotar suhbat qurgan ota-bobolarimizning farzandlari bunday davralarda oroyish topmasligi, ko'ngil mulkiga safar aylamasligi, dunyo “g'avg'o”laridan kechmasligi mumkinmi?

Oshiq ahli asli,

Ayriliqsiz zamon yo'q.

Yonganda hijron fasli,

Hayqiriqsiz zabon yo'q.

Yurak o'rtanar g'amdan,

Ne ko'rmadim olamda.

Yordan ayrilmoqlik ham,

Bor ekan peshonamda…

Qarsaklar. Shoirning chehrasi yorishadi. Qog'ozchalarda savollar kelib tusha boshlaydi. Ularni saralarkan, men tomonga o'qtin-o'qtin nazar tashlab qo'yayotganini payqagandek bo'laman. O'tirganlar shoirni qisti-bastiga oladi.

“Sevganmisiz? Hozir ham sevasizmi? Kim u?”

Ana shunaqa savollar.

Shoir gapni uzoqqa olib qocha olmaydi. Bu yoqda ro'zg'or tashvishlari, bola-chaqa, uyga qaytishi kerak. U yoqda, parda ortida pinhon tutilishi lozim bo'lgan ko'ngil sirlari. Jar solgisi kelsa-da, unday qilolmaydi.

U kamina tomon o'giriladi.

— Azizlar, mana, davramizda atoqli yozuvchi, bir qancha qissa va romanlari bilan…

Navbat kaminai kamtaringa tegadi.

Shunda, bu xalq bor ekan, adabiyotga otashin muhabbat bilan qarab turguvchi shu qora ko'zlar bor ekan, adabiyot chirog'i hech qachon so'nmasligini, gurkirab yonaverishini sezgandek bo'laman. Gulduros davralarga gulduros she'rlar kerak deb o'ylayman.

Gap avvalini bekorga ijodiy safardan bosh­laganim yo'q. Odam safarda bilinadi. Men ham shoirni safarlar davomida kashf etib bordim. U ilhom olguvchi manbalar qaerdaligining, yuragidagi cholg'ular qachon, qaysi holatlarda jarang­lab ketishining guvohi bo'ldim.

Ancha yillar burun, jazirama yoz chillasi aeroportda yelpinib o'tirsam, birovning shodon ohangdagi tanish ovozi qulog'imga chalindi.

— E-e, taqsiri olam, e-e, taqsiri olam!

Shu “taqsiri olam”ni hech kim unday ayta olmaydi. Aytmaydi ham. Uning “taqsiri olami”da tanish odamini ko'rganidan quvonib ketganlik mujassamlashadi. Bir mahallar faylasuf shoir Maqsud Shayxzoda birov bilan ko'rishib so'rasha boshlaganda daromadni uzoqdan olmasligi uchun “O'zlaridan so'rasak”, deb gap boshlar ekan. Shoirning “taqsiri olami”da dilkash suhbatga samimiy undov yotganidan uning Abdulla Oripov, Shukur Xolmirzayev, Abdusaid Ko'chimov singari biz huzuriga yurak yutib bora olmaydigan ustozlar huzurida ham bemalol, emin-erkin yurganiga havas qilar edik. “Taqsiri olam” tufayli uni ko'rmayoq kimligini bildim, ichim yurishdi. Uzoq zamonlardan buyon ko'rishmagandek quchoqlasha ketdik.

— Yo'l bo'lsin-a, yo'l bo'lsin!

— Istanbulga!

— O-o, qanday zo'r! — shoir o'zi jahongashta bo'lganidan bizdek xonanishinlarning ham u yoq-bu yoqqa chiqib turishini yoqlab xitob qildi. — Birga ekanmiz!

— Billa-billa! — men unga o'zimiz o'sgan Turkiston tizma tog'lari etaklariga sochilgan qish­loqlarning shevasini eslatdim.

— Yurgan daryo! — shoir bu borada o'zining ulug' daryo ekanini o'zi yaxshi bilganidan va'dani quyuq qildi. — Sizni bir Marmara dengizida aylantiraman, olamni, kenglikni ko'rasiz. To'lqinlar jo'sh urib, mana bu to'qqiz qavatli binoday ustingizda hayqirib turganda, suvning haybatini ko'rasiz.

— Bu issiqda suvdan gapirib, chanqovniyam suvsiz qondirmoqchi bo'lasiz.

U chaqqon turib borib suv keltiradi.

— Dengiz boshqacha! — u kulib ham qo'yadi. — Bizning ham o'z dengizlarimiz bor!

— G'arq qilmaydimi? — suzishni qotirolmaganimdan hozirdanoq cho'kib ketadigandek uning kiftidan tutaman.

— A, yo'q! — shoir qulochini keng yozadi. — O'zi qirg'oqqa olib chiqib tashlaydi.

— O'lik holdami?

— Bir lofchi bor ekan, — u gapni buradi. — “Otam O'rta Yer dengizini suzib o'tgan” deb maqtanib qolibdi. Unga ikkinchisi: “O'lik dengizni mening otam o'ldirgan”, dermish.

— O'zim aytgan hangomani o'zimga qaytarib ayt­yapsiz.

— E, sizdan eshituvdimmi?

— Bunaqa gaplarni boshqa kimdan ham eshitardingiz?

— Ha, to'g'ri.

Shu orada samolyotga chiqish fursati yetgani haqida e'lon qilishdi. Guv etib o'rinlaridan qo'zg'algan yo'lovchilar qatorida biz ham sanomarasta aeroport xizmatchisi yetovida samolyot tomon yurdik.

Ko'p o'tmay, samolyot havoladi. Xushbichim stakandagi anvoyi ichimlikdan ho'play-ho'play, yastanib o'tirarkanmiz, ahyon-ahyonda illyuminatordan tashqariga mo'ralardik.

Pastda bulutlar…

Samoda odamni g'alati ko'tarinki tuyg'ular chulg'ab oladi. Quyiga qarab, o'zingizni havoda muallaq qoldirib, asta-sekin ucha boshlaysiz.

Suhbatni davom ettirish uchun shoirga yuzlanaman:

— Ko'p joylarda bo'lgansiz.

— Ha.

— Yevropani zabt etgansiz.

— Ha.

— Afg'onistonda Salang dovonidan o'tayotganda rangingiz oqarib, kalima ham qaytargansiz.

— E, buni qayoqdan bilasiz?

— Eshitganman.

— Hamid aka sotibdilar-da!

— Sizdan Amerika ham qolmagan.

— Amerika zo'r-da, aka!

— Nimasi zo'r?

— Dunyo taraqqiyotining asosi nimada? — savolimga savol bilan javob qaytaradi u.

Bilmasligimni tan olib kift qisaman.

— Kitobda! — dedi u. — Televizorning, kompyu­terning, radioning yoki mana shu samolyotning ham kelib chiqish manbai — kutubxona. Buni Amerikada yaxshi bilishadi. Ommaviy kutubxonalar shu qadar ko'pki, bizning tijorat do'konlarimizga o'xshab sanog'i yo'q. Bir kuni kutubxonada nonushta qilib, kitob titkilab o'tirsam, uzun qora limuzindan bittasi tushib keldi. Ustida futbolka, oyog'ida keta. Xullas, bizning qorovullar uning oldida po'rim. Kelib kitob oldi. Uch soat o'tirdi. Berilib o'qidi. Bitta buterbrod bilan bir stakan oddiy suv ichdi, ketdi. Boyagi limuzin qaerdandir paydo bo'ldi. Bir o'zi mindi. Uzun moshin qo'zg'aldi. Kutubxonachidan: “Kim bu?” deb so'rasam, milliarder, o'ttizta supermarketning egasi ekan! Yo ovlo!

— Bu bilan nima demoqchisiz?

— Kim va qanday odam bo'lishimizdan qat'i nazar kitob o'qishimiz shart demoqchiman. Bizda oliy o'quv yurtini bitqazgandan keyin qo'liga kitob olmaydigan ziyolilar bor. Mabodo, o'shalar qo'liga kitob olib qolsa, “Ha, chalasi qoluvdimi?” deya kesatamiz.

— Esingizdami, vodiy bo'ylab safarimizda Sho'rqo'rg'on qishlog'ida To'xtaxon Rahimova degan nafaqaxo'r ayolnikiga boruvdik?

— Ha, qarang, jimitdekkina mablag'iga shaxsiy kutubxona ochib, qishloqdoshlariga hadya qilganining guvohi bo'lgandik. Afsuski, shu nafaqaxo'r ayol qilgan ishni katta-katta boylarimiz qilmaydi yoki qilishni istamaydi. Lekin kutubxona boyu kambag'al, yoshu qari, olimu omi — hamma bosh egishi shart bo'lgan sajdagoh. Taraqqiyotning bulog'i — kutubxona. Insoniyat qanday yaxshi narsaga erishgan bo'lsa, avvalambor, kutubxonadan minnatdor bo'lishi kerak.

Shunaqa goh yengil, goh jiddiy suhbatlardan so'ng manzilga yetib bordik. Shoir ilgari bu yerlarga ko'p kelgani bois yo'lboshlovchilik vazifasini o'z zimmasiga oldi. Ikki hafta mobaynida biz bu mamlakatning ko'p joylarida bo'ldik, ijodkor do'stlar orttirdik, ular biz olib borgan Toshkentning o'n besh kunda ham qotmaydigan, oftobday ko'zni quvontiruvchi patir nonlarini ko'z-peshonalariga surtib, “ota yurtimizdan mozor bosib kelgan” deyishganda, ko'nglimiz iftixor tuyg'usi bilan qalqib ketdi.

Men o'shanda hamrohimning odamshinavandaligidan tashqari, milliy adabiyotimiz, uning o'zak masalalari haqida bag'rikenglik bilan qizg'in va samimiy fikr yuritishiga guvoh bo'ldim.

— Adabiyot ham o'zi bir olam, o'zi bir Vatan, — deydi u gazeta o'qib berayotgandek. — Uning ham o'z podshohi, o'z vazirlari, xizmatkorlari, qo'riqchilari-yu malikalari bor. Bu Vatanga jonni berib xizmat qilmasak, xuddi yot unsurdek chetga uloqtirib yuboradi. Iqtidorsiz odam mehnat qilaversa, adabiyot olamini qog'oz bosib ketadi. Bu olamda shoir shahzoda bo'lib yurishi kerak.

— E, yashang! — deyman xo'rsinib. — Sofokl aytgan: “Men odamlar qanday bo'lishi kerakligini ko'rsataman”, deb.

— Hamma narsa niyatdan boshlanadi, — bo'sh kelmaydi u.

Anqarada biz Afg'onistondan borgan pushtun, tojik va o'zbek jurnalistlari bilan tanishdik. Shoir ularga savollar berar, qo'shni mamlakat ahvoli haqida, ularniyam boshiga oftob kular chog'lar kelishi borasida kuyunib so'zlardi.

— Qaniki sizlar ham bug'doy ekib, bemalol dehqonchilik bilan shug'ullansangizlar ekan, — dedi bir kuni odatiga ko'ra orzu qilayotgandek.

Ular shoirning bu gapiga kulib qo'yishdi.

— Siz aytgan dehqonchilikdan foyda yo'q, — dedi ulardan biri.

— Nega?

— O'zini o'zi ko'tarmaydi.

Shoir fahmlamagandek kift qisib qo'ydi.

Uch kundan so'ng qulog'im ostiga shivirladi.

— Qurg'ur ko'knor degani juda chiroyli gullar ekan, — dedi u yetilib kelayotgan she'rining satrlarini o'qib berayotgandek. — Pushti, oq, ko'k, zangori, yashil, zangor.

— Buni siz qayoqdan bilasiz?

— Shunaqa deyishyapti.

Indamay qo'ya qoldim.

Sarguzashtlarga boy safar qaridi. Qaytib kelgach, o'z ish-yumushimiz bilan bo'lib ancha fursat ko'rishmadik.

Bir kuni shoir telefon qilib qoldi. Salom-alikdan so'ng:

— Taqsiri olam, ko'rinmaysiz-ku! — dedi ko'rinmayotganimdan ozor chekkandek.

— Yuribmiz… Faqir kishi panada…

— Biz bilan u yoq-bu yoqlarga bormay qo'ydingiz-ku!

— Mayda-chuydaga o'ralashib, bekorchilikdan qo'l bo'shamayapti.

— Turkiya esingizdami? O'shanda, safar gashti boshqacha bo'larkan, endi tez-tez chiqib turganim bo'lsin, degandingiz. Yo unutib yubordingizmi?

— A, yo'g'-a.

— O'zimizning viloyatlar ham Turkiyadan qolishmaydi.

— To'g'ri.

— Hozir mamlakat bo'yicha kitob ko'rgazmalari bo'lyapti. Vodiydagi viloyatlarda ham shunaqa tadbirlar bor. Sizni yozib qo'ydim. Birga boramiz.

— Yo'g'-e, ishlar bor edi-ku.

— Qo'ysangiz-chi!

— Xo'p.

Ertasi kuni tong saharda yo'lga tushdik. Mud­roq ko'zlarim to'la ochilishga ulgurmay qulog'im ostida bugungi adabiyot, she'riyat haqida yangi va'z boshlandi.

— Yozuvchining iste'dodsiz bo'lishga haqqi yo'q, — yog'iy qorasini ko'rib qolgandek shoir shiddatkorona xitob qilardi. — Kechirmaydiganlar hamisha topiladi. Ahmoqlargina o'z iste'dodsizligidan azoblanmasligi mumkin.

Suhbatimiz shu maromda davom etib, Qamchiq dovoniga yetganimizni ham payqamay qolibmiz.

Avval Andijonda, keyin Farg'onada bo'ldik. Dunyoda bayramlar ko'pligi, lekin kitob bayramlari bizning yurtimizda o'tkazilishi ma'naviyatga yuksak e'tiborning namunasi ekanligi tadbirlarda ishtirok etganlar tomonidan birdek e'tirof etildi.

Bir kunda ikkita-uchta ijodiy uchrashuv o'tkazar, kitobxonlar, she'riyat ixlosmandlari shoirni olqishlar bilan kutib olar, davralaridan qo'yib yuborgisi kelmasdi.

— Qarang-a! — shoir zavqli tabassum qildi. — Bir-ikki kunda shuncha savobli ishlarni qilish mumkin ekan-da? Shuncha joyda she'r o'qib charchab qolamanmi deb o'ylagandim, yuklatilgan yukka qarab, Xudo shuncha kuch-g'ayrat, shijoat beraverar ekan-da?!

— Savobli ishlarimiz hali ko'p, — dedim men. — she'r sandig'ingizning kattasini endi ochasiz. Hozir Farg'ona davlat universiteti filologiya fakultetiga boramiz. Hunaringizni ko'rsatasiz!

— Ie, yana uchrashuvmi?

— Ha, tomoqni ho'llang, tomoqni.

Kun peshindan oqqanda universitetga kirib bordik. Talabalar, qo'llari to'la gul, ikki tomonga saf tortib, qator turishibdi. Shoir oldinda, ta'zimda. Nuqul iljayadi. Hash-pash deguncha shoirni davrada ko'ramiz.

Diqqat, diqqat! Soling quloq, osing quloq!

Sog'liq saqlash vazirligi etar ogoh!

Ishq virusi shaharda keng tarqalmoqda,

Bu kasallik qo'shiqlarda taralmoqda.

Ifor sochib, nish urmoqda kurtaklarda.

Nayza bo'lib, sanchilmoqda yuraklarga…

Ketdi. Talabalar guvranadi. Chapak chaladi. “Yana!” deya talab qiladi. Ayniqsa, “falon qo'shiqchi aytgan falon she'ringizni aytib bering”, deydiganlar ko'p. Shoir erinmaydi, “mana shu oxirgisi” deydi-da, yana davom etadi.

Tobora davramiz bo'layotir keng,

Endi insoniyat notig'idirman.

Chunki men tenglar ichra teng

Mustaqil diyorning shoiridirman!

Gap savol-javobga kelganda, shoir menga olazarak nazar tashlaydi. Xijolatga qo'yib, maqtaydi. Maqtoviga yarasha, berilgan savollarga aqlliroq javob qaytarishga urinaman. Ammo ko'p gaplar talabalarga og'irlik qiladi. Ularga shoir kerak. Odamga alam ham qilarkan deng.

Uchrashuvlar juda qizg'in davom etadi, men ijodiga ko'pda e'tibor qilmagan shoirning muxlislari hayron qoldirarli darajada ko'pligi zavqimni keltiradi.

Bu galgi safarimiz ham nihoyatda xayrli kechdi. Turli-tuman odamlar, betakror tabiat manzaralari… Eng muhimi, dilkash, samimiy hamrohlar ko'nglimni o'stirib yubordi.

Qaytishimizda shoirga qarab, uning bir mahallar aytgan so'zlarini o'ziga eslatdim:

— Kengliklarga talpinar ko'ngil…

— To'ppa-to'g'ri. Sayohatning shunisi yaxshiki, uyga qaytganingda ham uzoq-uzoqlarga tikilganingda, Eyfel minorasi, Tojmahal qasri yoki Bibixonim madrasasi ko'z oldingga kelaveradi, — dedi shoir.

Xayrlashayotganimizda:

— Yaqinda siz tug'ilib-o'sgan yurt Xovosda bo'luvdim. Poezd yo'li ham, avtomobil yo'li ham qadim-qadimdan mana shu yerdan to'rt tarafga tarqalar ekan-a! — dedim. — Sizning sayohatga o'chligingiz sababini endi kashf etdim. Haqiqiy xovoslik ekansiz. Dunyoda bormagan mamlakatingiz qolmabdi-ya!

— Shunday bo'lsin! Endi sizniyam doim sherik qilib olaman, — dedi shoir.

— Hammaga kitob tarqatdingiz, bizgayam qoldimi? — deb so'radim.

U shosha-pisha sumkasini kovlashtirarkan:

— Bitta bor edi-ya… — derdi.

Keyin topdi, shekilli, xursand bo'lib:

— Mana-a! — dedi.

Men kitob muqovasiga nazar tashladim va boya­dan buyon sizdan sir saqlab kelayotgan shoirning o'qlovday-o'qlovday harflar bilan yozilgan ismini o'qidim: “MUHAMMAD ISMOIL”.