Yon, chirog'im, tongga qadar yon!

(Esse)

Benazir adib Abdulla Qodiriy “Moziyga qaytib ish ko'rmak xayrli ekani” haqida yozgandi. Shu fikr hikmatiga suyanib, faqat juda olis moziy emas, yaqin tariximiz saboqlaridan ham ibrat olmoq qanchalar muhim va ibratli ekanini O'zbekiston xalq yozuvchisi Shuhrat hayoti va faoliyati bilan yaqindan tanishganing sayin chuqurroq his etasan.

Alimov G'ulom Aminjon o'g'li (Shuhrat) 1918 yil 19 aprelda Toshkent shahrining Xastimom mahallasida tavallud topdi. Muallifning 75 yillik hayoti — aqlini taniganidan ketma-ket ulangan hayotiy sinovlarni mardlik, bag'rikenglik, sabr-qanoat, iroda, adolat tantanasiga ishonch bilan yengib yashash — jasorat yo'li bo'ldi, deyish mumkin.

O'tgan asrning o'ttizinchi yillarida u hayotga qalbi to'la muhabbat, butun borlig'ini sirli she'riyat qamrab olgan, olam go'zalliklariga maftun, ko'zlarida dunyo tiniq, shaffof nurlarga yo'g'rilgandek jilvalangan, ertangi kunni entikib, haya­jonlanib kutayotgan xayolparast, ranglardan ko'zi qamashadigan, yuksak maqsadlar qanotida uchib borayotgandek… bir so'z bilan aytganda, havasmand, g'ayratli, orzulari yuksak shoir bola edi.

Katta avlod ijodkorlarining aksariyati e'tirof etganlaridek, Shuhrat o'sha yillardayoq adabiyotimizning taniqli vakillariga aylangan G'afur G'ulom, Oybek, Usmon Nosirlarning nazariga tushib qolgan, bu ustozlar she'riyatga yaxshi bir shoir kirib kelayotganidan quvongan edilar.

Ha, Shuhrat adabiyot gulshaniga qaynoq, shaffof, o'tli tuyg'ular bilan muhabbat, go'zallik, yoshlik kuychisi bo'lib kirib keldi. Yosh shoir qalbidan she'rlariga ko'chgan xalqqa, Vatanga, ona tabiatga, hayotga muhabbat nechog'liq samimiy, teran ekani o'sha davrdayoq yigitning azmu qarorida sinaldi: insoniyat boshiga kulfatlar yog'dirgan Ikkinchi jahon urushi boshlangan kunlarda u erksevar, adolatsevar o'g'lonlar qatorida frontga jo'nab ketdi. O'sha paytlarda respublika matbuotida uning she'rlari tez-tez chop etilardi, ijodi adabiy doiralarda iliq e'tiroflarga munosib bo'lib qolgandi.

Kavkaz tog'larida nemis qo'shinlari neft zaxiralarini egallash uchun qattiq kurash olib borardi. Shuhrat frontning mana shu hududlaridagi dahshatli janglarda qatnashdi. Tog' so'qmoqlarida, dovonlarda o'lim bilan yuzma-yuz kurashdi.

Qonli janglarning tala-to'fonida uning qalbiga adolat g'alabasiga ishonch, she'riyat sozi kuch-quvvat bag'ishladi. Janglardan nafas rostlash mumkin bo'lgan g'animat lahzalarda she'rlar yozdi, respublika matbuotiga yuborib turdi.

Ozmuncha janglar qilmadim men,

Ozmuncha qonlar kechmadim.

Necha bora o'q yesam ham,

“Bas, yetar jang”, demadim.

Eng og'ir damlarda ham

Baxt-saodat yulduzidan

Hech umidim uzmadim.

O'zbekiston xalq yozuvchisi Said Ahmad shunday xotirlaydi: “Yashab o'tgan yillarimizning eng baxtli damlarini eslaymiz va uni umr deb ataymiz. Ammo shu umr bo'lsa, ayriliqlar, mahrumliklar, yo'qotishlar bilan o'tgan iztirobli yillarimizni nima deb ataymiz? Ayriliq, chekinish, iztirob damlarida inson bitta maqsad bilan yashaydi. To'siqlarni buzib o'tish, chekinishlarga, tuhmatlarga qarshi kurash jarayonida toblanib boradi. Hayotda o'z o'rnini topishga intiladi. Lekin hayot hammamizdan ko'ra Shuhratni ko'proq va keskinroq sinadi: u bukilmadi, sinmadi. Yuksak irodasi uni omon saqlab qoldi”.

Darhaqiqat, umrni garovga qo'yib hayot-mamot janglariga kirish inson uchun eng og'ir sinovlardan. 1940 yilda armiya safida xizmat qila boshlagan Shuhrat urush boshlangach, frontga jo'natildi. 1943 yilda janglarning birida og'ir yaralanib, gospitalga tushdi. Uzoq davolandi, lekin jarohatlar asorati butkul tuzalib ketishi qiyin bo'ldi, shuning uchun ona Vatanga qaytarildi. Ijodiy jarayonga o'zini urdi. Vafo, sadoqat, muhabbat mavzuidagi she'rlarining muxlislari kundan-kunga ortib borardi. U Toshkentga ko'chib kelgan harbiy gospitallarga borib, yarador jangchilarga; qishloqlarga borib, frontdagi jigaru jondoshlari, taqdirdoshlaridan xat-xabar kutayotgan ota-onalar, ayollarga ularning ko'nglini ko'taradigan, dillariga taskin bag'ishlaydigan she'rlarini o'qib berardi.

Yo'llaringda chechak uchrasa,

Yashnab tursa, bil, o'sha menman.

Bog'laringda chaman barq ursa,

Nur ufursa, bil, o'sha menman.

 

Erta bahor kelib qaldirg'och

Salom desa, bil, o'sha menman.

Bahor qadab boshingga gultoj,

Ellar essa, bil, o'sha menman.

 

Chanqovingni qondirsa buloq

Bag'rin ochib, bil, o'sha menman.

Tunlar yo'ling yoritsa chiroq

Shu'la sochsa, bil, o'sha menman.

 

Ketolmayman hech sendan yiroq,

Inonma sen mening qabrimga!

Aslida, men sevgan kunimoq

Ko'milganman sening qalbingga!

“She'riyatimizda realistik haqiqatni romantik jo'shqinlik bilan omuxta qilib, go'zal va nafis lirik asarlar yaratgan shoir Shuhrat umuman o'zbek poeziyasini o'rtamiyonachilik saviyasidan olib chiqib, yuqori ko'tarishga astoydil xizmat qilgan mehnatkash, iste'dodli, izlovchi shoirlardandir”, degan edi O'zbekiston xalq shoiri Maqsud Shayxzoda.

* * *

Mahoratli adib 1947 yilda urush xotiralariga asoslangan “Shinelli yillar” romanini yoza boshladi. Ijodga shu qadar berilib ketdiki, u hafta-o'n kunlab ko'chaga chiqmasdi; kechasiyu kunduzi to'lib-toshib yozardi. Do'stlari ba'zan uchratib qolishganda, Shuhratning charchagan, horg'in, ammo qilayotgan ishidan g'oyat mamnun ekanini yuz-ko'zlari, so'zlaridan darhol his etishardi. Shunday shaxdu shiddat shaxsga sig'inish davrining devoriga urildi: ijodkor soxta dalillar bilan sovet tuzumiga dushmanlikda ayblandi, tikanli simlar ortiga badarg'a qilindi, so'nggi boblari yozilayotgan “Shinelli yillar” romani yozuv stolida qolib ketdi… Besh yillik xorlik, sarson sargardonlik, mashaqqatlardan keyin ona tuproqqa qayt­­di. Shuhratni har qanday vaziyatda ijod, ezgu niyatlar ifodasi bo'lmish badiiy asarlar yozish niyati tark etmadi, qo'llab-quvvatladi. U mahkumlik yillarida qo'li og'ir mehnatda bo'lsa-da, qalbida “Shinelli yillar” romanini yakunlab, “Oltin zanglamas” romanini pishitib qo'ygandi.

“Shinelli yillar”ning bosh qahramoni Elmurod siymosida adib shaxsini ko'rgandek bo'lamiz. Urushning boshidan oxirigacha qanchadan-qancha qirg'inbarot janglarda qatnashgan bu fidoyi, mard inson obrazini muallif mehr va iftixoriga yo'g'irib olgandek…

— “Shinelli yillar” romani voqealarining barchasini o'z ko'zim bilan ko'rganman. Personajlarning ko'pchiligi bilan yonma-yon jang qilganman. Hatto kitobda ularning nomlari ham o'zgartirilmagan. Elmurod, Zebo, Maryam, Yagudin, Larisa, Maxalov, Murzin, Danilchenko… ko'rgan-kechirganlarimiz o'tgan urush xotiralari bo'lib qolsin, — degan edi Shuhrat muallim.

Ustoz frontda, suronlar yillar girdobida o'zi guvoh bo'lgan voqealarni qog'ozga tushira turib, ularni bitta asarga joylab bo'lmasligiga ishonadi va uni ikki kitobga bo'ladi. Birinchi asarini 1947 yilda tugatganini o'zi aytadi.

Ammo hushyor kitobxon romanning so'ngida “1947-1957” yillar deb yozilganini fahmlaydi.

Gap shundaki, shaxsga sig'inish yillarining azobini ko'pgina qalamkashlar qatori Shuhrat ham tatigan. Yo'q yerdagi ayblar, asosan, tuhmatning kuchi bilan, yana ochiqroq aytilsa, “uchlik sudlov” tomonidan yigirma besh yilga hukm qilinadi. Haqni haqqa, nohaqni nohaqqa ajratadigan zamon kelgach, 1955 yilda uning begunoh ekanligi isbotlanadi.

Sibir, Qozog'istonning shimolida zaxmat chekib yurgan kezlari ham bu roman u kishiga tinchlik bermaydi. Toshkentga qaytgan zahoti romanning ikkinchi qismini yozishga kirishishga ahd qiladi. Ozodlikdan mahrum qilinishidan oldin O'zbekiston davlat nashriyotiga qo'lyozmasini tashlab ketadi. Qaytib kelgach, surishtirsa, nashriyot rahbariyatidan bu kitobni ko'rmaganligini eshitadi. Ana diqqatbozlik, ana asabbuzarlik!

Favqulodda domla bilan uchrashib qolgan nashriyot bosh buxgalteri Kasabov: “Menda bir kitobing turibdi, ruschasi ham bor”, deydi. Bu “Shinelli yillar”ning birinchi qismi edi. Asar qayta ishlanadi, to'ldiriladi, 1957 yilda bitadi.

O'sha paytda negadir yaxshi deb topilgan asarlar darhol rus tiliga tarjima qilinar edi. “Voenizdat” nashriyotida chop etilgan kitobga P.Vershigora, E.Kazakevich kabi nomdor yozuvchilar taqriz yozishadi. Ayniqsa, Vershigora: “Armiyamizda ko'p millatli roman yo'q, Shuhratning romani bunga to'liq javob beradi”, deb uni yuksak baholaydi.

Roman G.Solovyev tarjimasida ilk bor 1959 yilda Moskvada rus tilida katta nusxada bosilib chiqadi, u keyin yana ikki qayta e'lon qilinadi. Ularning umumiy adadi yarim milliondan oshiq nusxani tashkil etadi. Ayni shunday muvaffaqiyat 1960 yilda chop etilgan o'zbek tilidagi nashrida ham kuzatiladi. Umuman, ushbu asar bir necha xorijiy tillarga tarjima qilinib, barisida misli ko'rilmagan muvaffaqiyatga erishgan edi. Chunki bu asar o'zining barkamolligi, o'qishliligi bilan o'quvchilar qalbini ishg'ol qilgan, kitobxonlarning sevimli asariga aylanib ketgan edi.

…“Qozi muttaham bo'lsa, dardingni kimga aytasan?” Adolatsiz tuzum “dohiy”lari hayot haqiqatlarini doim yashirish, pinhon tutish uchun haqgo'ylarni tuhmatlar, qamoq, surgun, o'lim jazosi bilan qo'rqitdilar, jazo mashinalari millat oydinlarining boshida qilich o'ynatdi. 1950 yillarda “troyka” qarori bilan nohaqdan 25 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilgan bir guruh ijodkorlar orasida Shuhrat ham bor edi. Millatchilikda, “ozod va baxtiyor” sovet tuzumini qo'llab-quvvatlash o'rniga o'tmish ajdodlarini targ'ib etishda ayblangan bu ziyo­lilar Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, mutafakkir tarixchilar Xondamir, Mirxond kabilarni ta'lim dargohlarida o'qitish bo'­yicha alohida dasturlar tayyorlash, o'quv soatlarini ko'paytirish, ya'ni bu tarixiy shaxslar haqida yoshlarga ko'proq ma'lumot berish, ularni targ'ib etishni kuchaytirish tashabbusi bilan chiqqandilar.

Shuning uchun ham Shuhrat yana bir necha yil umrini qamoqxonalarda o'tkazdi.

Sobiq tuzum istibdodlarini boshdan kechirgan O'zbekiston xalq shoiri Shukrullo shunday degandi: “Shuhrat hayotda ham, ijodda ham chekkan mashaqqatlarini boshqa birorta o'zbek yozuvchisi ko'rmagan. Uning eng yuksak insoniy fazilati shundaki, ijodkor har qanday malomat, xo'rlik, bo'htonlar changalida, ha, xuddi shunday, qaddini xam qilmadi. Dardkash izlab, har ko'ringanga taqdiridan nolimadi. Metin iroda bilan, o'z insoniyligini yo'qotmay ijod qildi.

Haqiqat va halollikning bir kun g'olib chiqishi va qahramonlikning mashaqqatlari to'g'risida ko'proq kitoblarda o'qiymiz. Yozuvchi Shuhrat esa halollik, o'zining haqligiga ishonch, insoniy g'urur kabi ajoyib fazilatli kishilarning oramizdagi tirik namunasi edi”.

* * *

Quyida yozuvchi Shuhrat haqida uning do'stlari, hamkasblari, shogirdlaridan ayrimlarining fikrlarini keltirib o'tmoqchimiz. Ularda buyuk qalb, ulug' inson, yuksak iqtidor sohibi haqida yurakdan aytilgan gaplarga duch kelasiz:

Odil Yoqubov: “Shuhrat aka so'nggi yillari, hatto kasalga chalingan chog'larida ham qalamini qo'ldan tashlamadi. Shuhrat aka adabiyotga ham, teatrga ham shuhrat keltirgan asarlar yaratib qoldirdi”.

Abdulla Oripov: “Azamat akalarimizdan edi Shuhrat domla. Ustozlarimiz G'afur G'ulom, Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir va Shayxzodalardan keyin ijod yalovini ko'tarib turgan g'ayratli bu adiblar qatoridan joy oldi”.

Shoislom Shomuhamedov: “Shuhrat akaning iroda va matonatiga qoyil qolar edik va Ayyub payg'ambar qismati esga tushar edi. Ulug' Firdavsiyning quyidagi misralarini o'ziga hayotiy shior qilib olgandek edi go'yo:

Dona tortgan chumoliga berma ozor,

Jon shirindir, o'shanda ham jon shirin.

Bu gaplarga butun umr amal qildi, biror kimsaga ozor berish u yoqda tursin, barchaga faqat mehribonlik qilgan edi ustoz”.

Hakim Nazir: “Tushkunlik, nolish nimaligini bilmagan, tabiatan optimist bo'lgan Shuhrat aka o'z ijodiy tajribasini yoshlar bilan o'rtoqlashishda obdan saxiylik, tantilik namunasini ko'rsatar edi”.

Ibrohim Rahim: “Butun umrini zahmatda, ijodiy mehnatda o'tkazgan va mehnatsiz turolmaydigan ijodkor Shuhrat kasalxonalarda betob yotgan paytlarida ham qo'lidan qalamini tushirmadi. Xastalik tufayli tili zo'rg'a aylanayotgan paytlarda ham lirik she'rlarini bitib, yangi asarlar yozdi”.

Nuriddin Muhitdinov: “Abdulla Qahhor va Shuhrat o'rtasida mustahkam aloqa bor edi. Eng iste'dodli, mahsuldor adib sanalgan Abdulla Qahhor til ustasi edi. U kishining Shuhrat bilan do'stligi chin do'stlik edi. Bir-biriga havas qilgudek yaqin edi. Ikki ijodkorning suhbatidan ko'p marta bahramand bo'lganman. Ularning askiyasi, sho'xligiga havasim kelar edi”.

Po'lat Mo'min: “Shuhrat akani ilk ko'rganlar hayratda qolishar edi. Bu shoirni chinakam e'zozlash edi. U she'r o'qiganda odamlar jon qulog'i-la ting­lashardi, odamlar tinglab, anglab maza qilishardi. She'rlari tinglovchilarning dardlarini olardi go'yo, zavq ulashardi ularga”.

Shukur Xolmirzayev: “Shuhrat aka biz yoshlarga ko'p nasihat qilar edi, to'g'ri yo'lga boshlar edi. O'zlari aytgandek: “Turmada ont ichganman, omon chiqib borsam, yoshlarni bizday bo'lmaslikka o'rgatishim kerak. Men bugungacha mana shunga harakat qilib keldim”, degan edilar”.

Faxriddin Umarov: “Shuhrat aka benazir ijodkor edi. Men u kishining ruboiylarini Boburga taqqoslayman. O'sha tiniqlikni, o'sha o't-olovni Shuhrat akaning ruboiylarida ko'raman”.

Usmon Azim: “Shuhrat aka birovlarning gapirishiga taqlid qilmas, biroq bir zamonlar kechgan voqealarni ayricha bir zavq bilan hikoya qilar ediki, eshitgan odam baayni kitob o'qiyotgan kabi lazzat olar edi. U kishi millatchilikda ayblanib, qamalib chiqqan bo'lsa ham, cho'chishni bilmas edi. O'sha paytda hamma ham ko'pchilikning orasida, masalan, Cho'lpon haqida baralla gapiravermasdi. Ammo Shuhrat aka hech narsa bilmagandek, zo'riqmasdan, atrofga alanglamay, ovozini pasaytirmasdan — shoir haqida bemalol to'lib-toshib so'zlardi…”

O'tkir Hoshimov: “Shuhrat aka urushda qon kechdi, inson bolasi chidashi qiyin bo'lgan azoblarni ko'rdi, sovet yurti uchun jonini fido qildi va evaziga… elliginchi yillarda “siyosiy dushman” sifatida Stalin GULAGiga tiqildi! Inson uchun, ayniqsa, qalbi nozik ijodkor uchun bundan ortiq adolatsizlik bo'lishi mumkinmi? Adib shunda ham dod demadi. Yolg'on-yashiq shiorlar emas, inson qismatini halol tasvirlovchi asarlar yozish kerakligini his etdi va shunday kitoblar yozdi”.

Shunday. Haq qaror topib, mahkumlikdan ozod etilgach, Shuhrat shaxsga sig'inish davrining fojialarini aks ettirgan “Oltin zanglamas” romanini yozdi. O'z davrida Oybek, Abdulla Qahhor romanlari darajasidagi asar deb baholangan bu romanning kitobxon qo'liga tegishi ham oson bo'lmadi. Chunki bu asarda hayotiy haqiqatlar shaxsga sig'inish davrining fojialari aks ettirilgan edi. Adibning jasorati, qat'iyati, qalam oldidagi mas'uliyatiga sadoqatini ko'ringki, hayotining necha yillarini tosh devorlar ortida o'tkazishiga sabab bo'lgan tarixiy ijtimoiy og'riq, dardlar va ularning oqibati haqida mazkur asarda hikoya qildi. 1967 yili roman dastlab “Sharq yulduzi” jurnalida, so'ng­­ra kitob holida nashr etildi. Adabiyotda hayotning barcha sohalari ijobiy bo'yoqlarga bo'yab aks ettirilayotgan o'sha davrda bunday roman yozishga har kim ham jur'at etolmasdi. Oltmishinchi-etmishinchi yillarda “Oltin zanglamas”day asar bilan maydonga chiqish uchun katta jasorat kerak edi. Roman katta shov-shuvlarga sabab bo'ldi. “Nahotki bu sirli muammoni ochiq-oshkor aytish mumkin bo'lsa? Endi Shuhratning qismati nima bo'larkin?” deganlar ham bo'ldi. “Oltin zanglamas” romanining yaratilishi faqat yozuvchining emas, balki kitobxon, adabiyot, ijodkorlarning umumiy yutug'i edi.

Aslida, yozuvchining dilida borini to'liq ifodalashga zamon yo'l bermaganini bir she'rida shunday ifodalaydi:

Men olam kitobin bir-bir varaqlab,

Ko'p narsa tushundim, ko'p narsa bildim.

Zaminu zamonu oqimga qarab

O'ntadan bittasin oshkora qildim.

Shuhratning Vatanga sadoqat, inson uchun kindik qoni to'kilgan tuproqdan boshqa joylar asl vatan bo'lmasligi, Vatandan ayro umr musibatu armonlarda kechishini ifodalab yozilgan “Jannat qidirganlar” romani ham kitobxonlarga yetgunicha ayrim shaxslarning bo'htonlariga uchradi. Ammo 1968 yilda bosilib chiqqanidan keyin muxlislarning sevimli asarlaridan biriga aylandi.

Ha, Vatanda yashab Vatan, millat, ona xalq, qondoshu jondoshlar qadriga yetmagan, xalqu Vatanning faqat yorug' kunlaridan bahramand bo'lib, sinovli onlarida boshini panaga olguvchilar ham, afsuski, yo'q emas. Ana o'shandaylar hayoti bilan solishtirib tahlil etilsa, Shuhrat domla kabi insonlar ham “Jannat qidirganlar”ning asosiy ijobiy qahramoni, desa bo'lar.

Adib ijodda ham, hayotda ham insoniylik talablariga sodiq qoldi. Yuqorida Shuhrat “troyka” qarori bilan 25 yil qamoq jazosiga hukm qilinishiga Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, mutafakkir tarixchilar Xondamir, Mirxond kabilarni ta'lim dargohlarida o'qitish bo'­yicha alohida dasturlar tayyorlash, o'quv soatlarini ko'paytirish, ya'ni bu tarixiy shaxslar haqida yoshlarga ko'proq ma'lumot berish, ularni targ'ib etishni kuchaytirishni qo'llab-quvvatlagani sabab bo'lganini aytgandik. Qarang, shunday ayblov bilan qamoqda o'tirib, 1955 yilda oqlanib chiqqan Shuhrat bir yil o'tib tug'ilgan o'g'liga Xondamir, undan keyingi farzandiga Bobur deb ism qo'yadi. Keyinchalik nabiralarga Komron, Temur, Botu, Humoyun, Mirxond deb ism qo'yishadi.

* * *

Yaqinda “Akademnashr” O'zbekiston xalq yozuvchisi Shuhratning hibsdagi hayoti to'g'risida mo''jaz kitobni chop etdi. Taniqli adib Mirzo Kenjabek adibga kotiblik qilgan ushbu asarda domlaning 50-yillar qatag'oni davridagi mashaqqatli qamoq hayoti aks ettiriladi. O'sha mash'um zamonda yigirmaga yaqin ko'zga ko'ringan o'zbek ziyolilari hibs qilinadi, ular maxfiy sud qilinib, uzoq muddatlarga surgunga jo'natiladi.

Xalqimizning sevimli ijodkorlaridan — Shukur Xolmirzayev va Usmon Azim dastagi bilan Shuhrat muallim xasta holiga qaramay Mirzo akaga boshidan kechirgan voqealarni erinmay gapirib bergan, ularni qayd etishda o'ziga xos mushkulliklar bo'lgani ham rost. Qayd etish jarayoni 1988 yilda boshlanadi. Shuhrat domla bu qissaning nashridan umidvor edi. U kishi hayotligida bir parchasi gazetalarda bosildi, xolos. Asar o'tgan yili to'liq holda 35 yildan keyin dunyo yuzini ko'rdi.

Ushbu asardan ayrim qaydlar: …Adib huquq idoralari tomonidan ta'qibga olinadi. Bir kun yomg'ir shivalab turgani uchun uyga qaytishda taksi tutadi. Rus yigiti epchillik qilib, undan oldin mashinaga minmoqchi bo'ladi, yozuvchi bunga yo'l qo'ymaydi. Tortishib o'tirgandan ko'ra, muammo militsiyaxonada hal qilinishiga ishonishadi ikkisi ham.

Navbatchi mirshab rahbariga: “Mast bezorini tutdik”, deb hisobot beradi. Domla bor-yo'g'i bir finjon pivo ichgani to'g'risidagi gapiga e'tibor ham qilishmaydi. O'sha kecha militsiya qamoqhonasida qoladi… Ertasiga Yozuvchilar uyushmasida mirshabxonadan kelgan hujjat asosida u “Sharq yulduzi”dan ishdan haydaladi…

Keyingi safar Frunze (hozirgi Bishkek) shahriga qarindoshlarining uyiga ta'ziyaga borgani uchun yana soxta dalillar bilan militsiyaga tushadi. Go'yoki “Qirg'iziston orqali Xitoyga qochib ketish”ga uringan emish.

Bunday holatda, albatta, jiddiy tergov olib boriladi. Tergovchi Suxanov degan kimsa adibdan barcha antisovet faoliyatini aytib berishni talab qiladi. U o'ziga yemak chaqirtirib, ovqatlana turib, so'roqni davom ettiradi. Shuhrat aka esa: “Tushlikdan ham, kechki ovqatdan ham mahrum bo'lgan edim, juda ovqat yegim kelar edi”, deb xotirlaydi.

— Iqror bo'lsang, senga ham ovqat beraman. Qaysarlik qilib turaversang, boradigan yo'ling faqat bitta: lager!

Tergov davom etar ekan, asossiz, mantiqsiz gumonlar kishini zada qilib yuboradi. Savollar o'sha-o'sha, javoblar ham deyarli o'sha-o'sha.

“Antisovet tashkilotiga qachondan a'zosan? Bosh­lig'ing kim? Rus og'alarga qarshi kayfiyat senda qachon paydo bo'lgan? Taksi talashib turganingda maqsading nima bo'lgan? Xitoyda kiming bor? Yozuvchilardan yana kimlar bu tashkilotga a'zo? Qanday tarzda ish olib borgansanlar? Bu antisovet tashkilotiga o'zing shaxsan kimlarni tortgansan? Avvalgi xalq dushmanlari bilan aloqang qanday edi?” va hokazo.

Adib ba'zi-ba'zida hibsxonaga viqor va salobat bilan Bosh prokuraturaning alohida ishlar bo'yicha o'rinbosari Bropkov kirib qoladi, deb eslaydi. Xo'jako'rsinga mahbuslardan hol so'rab, shart-sharoitni nazorat qilgan hisoblanadi. Ahvolni aytsangiz, parvo qilmaydi, go'yo hamma ish qonuniy ketayotgandek.

Sabri to'lgan yozuvchi inson qiyofasidan uzoq bo'lgan, o'sha qattol davrning yaloqxo'rlaridan biri Suxanov ustidan arz qilib, ichki ishlar vaziri o'rinbosari Qurbonov qabuliga kiradi.

— Seni tergovchi urmagan bo'lsa hisobga o'tmaydi, agar uning o'zi ursa yoki qo'pol muomala qilsa, bizga aytasan!

— Qo'pollik qiladi, so'kadi.

— Guvohing bormi?

— Hibsxonada qanaqa guvoh bo'lsin!

— Demak bu gaping ham yolg'on. Bizda urish, so'kish yo'q!..

Ikki yillik ana shunday xo'rlik, azob-uqubatli qamoqdan keyin sud boshlanadi. Sudlanuvchilar orasida Hamid Sulaymon, Mirzakalon Ismoiliy, Shukrullo singari taniqli insonlar, jami sakkiz kishi bor edi.

Sud ishi yigirma kunga cho'ziladi. O'zi nari-berisi bilan ikki kunlik ish, hakamlarning maqsadi jinoyat ko'lamini bo'rttirib ko'rsatishdan iborat edi.

Qo'yilgan ayblar: Fayzulla Xo'jayev, Akmal Ikromovning maqsad va g'oyalari, keyinroq esa Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, G'ozi Yunus, Abdulhamid Sulaymon Cho'lpon, Usmon Nosir to'g'risida savollar beriladi. Sudlanuvchilarni qamalib yoki otilib ketgan bu oydinlarga safdosh sifatida ayblashga urinishadi.

Sud jarayonida adibni Muhitdin Komilov bosh­chiligidagi sovetlarga qarshi “Milliy istiqlol” tashkilotining a'zosi, deb isbotlamoqchi bo'lishadi. Sudda “rahbar”ning o'zi ishtirok etadi.

— Uning guvohlik berishicha, men va Said Ahmad bu tashkilotda faollik ko'rsatgan ekanman, — dey­di Shuhrat aka.

Shuhrat domlaga qo'yilgan ayblardan yana biri Cho'lponning “Soz” kitobidagi “Soz” she'riga o'xshatib, aruz vaznida she'r yozgani edi. Ayblovnomada aytilishicha, aybning birinchisi Cho'lponga o'xshatib yozgan bo'lsa, keyingisi Shuhratning aruzda yozgani edi. Aruz vazni rus she'riyatida yo'qligi bois bosh­­qa xalqlar nazdidagi bu mumtoz san'at go'yo eskilik sarqiti hisoblanar, bu vaznda yozgan shoirlar go'yo eski davrlarni qo'msagan bo'lib chiqar ekan.

Tergovchilar guruhining bir yildan ortiq urinishlaridan natija chiqmagani bir sari, sudda ham hech qanday mantiqiy dalillar hisobga olinmay, sudlanuvchilar 25 yilga qamoq jazosi oladilar.

Qissada, shuningdek, Toshkentdagi va Qozog'istondagi turmalardagi og'ir vaziyat, xo'rliklar, kamsitishlar batafsil yoritiladi. Ziyolilarning mahkum qotillar, poraxo'rlar, qaroqchilar bilan bir kameradagi “hayoti” beriladi. Oydinlarning o'sha zamon qamoqlarida yo'q bo'lib ketayotgani, mamlakatning xarob bo'layotgani, aldovga asoslangan tuzum barpo bo'lgani to'g'risida gap boradi.

Asarda boshqa millat mahkumlari bilan Shuhratning bo'lib o'tgan suhbatlariga o'rin beriladiki, bu lavhalar ham o'quvchining diqqatini o'ziga tortadi. Masalan, grek yigiti Prokakishning “Gretsiyaga — Vatanimga ketaman”, degani uchun vatan xoini sifatidagi qamoqqa tushgani ta'sirli hikoya qilinadi.

Der ismli nemis yigitining qismati ham achinarli. U go'yoki o'zi ishlayotgan Chirchiqdagi maxsus zavodni portlatmoqchi bo'lgan emish…

Xo'jalik-moliyaviy ishi bilan qamalgan Leshchans­kiy Abram Isroilovich kitobda badavlat mahbus deb ta'riflanadi. U Kirov nomidagi Iste'mol mollar kombinatining rahbari bo'lib ishlagan kezlarda alif moyi ishlab chiqarishdagi besh million kamomadi uchun 150 ming rubl pora to'plash va berishdagi mashaqqati bayon qilinadi.

Turkiston legionida xizmat qilganlar ham adib bilan bir turmada bo'lgan ekanlar…

“Ozod qalb” asarida diqqatimni tortgan yana bir narsa bor, unda ustozning 60-yillarning oxirida Turkmaniston safarida lagerda orttirgan do'sti Jurmenek baxshi bilan qarshilashish epizodi keltiriladi.

— Biz sovet bilan kelishib oldik: u menga tegmaydi, men unga tegmayman! Tegsa o'zidan ko'rsin! Qo'rquv ham, hadiksirash ham yo'q: “nari borsa, bir o'lim-da!”…

Mard inson edi u. U unvonlar, mukofotlar, maqtovlar uchun yaltoqlanmadi, do'st tanlashda ham haqiqiy insoniy fazilatlarni qadrladi. Vijdoni buyurgan ishni qilgani uchun hamisha erkin va boshi baland yurdi.

Qalbim, jismim, ruhim o'zbek,

Fikri-zikrim, tug'im o'zbek.

Bag'rim ochiq, tilim shirin,

Ko'rsa meni kim o'zidek.

Hukumat uning mehnatlarini o'z vaqtida qadrlamagani, mukofotlar, unvonlar bilan siylamaganiga, balki, Shuhrat katta yig'inlarda sovet xalqi, xalqimiz deyish o'rniga “millatimiz” so'zini ko'p ishlatgani ham sabab bo'lgandir…

Ammo yurtimiz Istiqlolga erishgandan keyin adibning mehnatiga katta hurmat, e'zoz ko'rsatildi. 1993 yili yozuvchining 75 yilligi nishonlandi. O'zbekiston mustaqillikka erishganiga endigina ikki yilcha bo'lgan, hali katta davlat mukofotlari ta'sis qilinmagan paytlar. O'shanda adibga O'zbekiston Prezidentining “Faxriy yorlig'i” berildi. Oradan ikki oy o'tib, 1993 yili ular olamdan o'tdi. Vafotlaridan so'ng 10 yil o'tib, 2003 yili “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi…

* * *

…O'tgan asrning elliginchi yillarida boshlangan, saksoninchi yillarida ham tinmagan, keti uzilmagan tuhmat zarbalari Shuhrat domlaning jang maydonida orttirgan yaralari asoratlariga qo'shilib, adib sog'lig'ini zimdan yemirdi. Ammo yozuvchi hech qachon noumid bo'lmadi, yaxshilik tantanasiga umidvorlik yirik asarlaridan tortib, she'rlarigacha bosh maqsad qilib olindi.

Kechqurun shafaqni o'g'irlab kecha

Ertalab ufqqa qaytadan sochdi.

Kechqurun o'kinchdan xo'rsingan g'uncha

Ertalab shod-xandon labini ochdi.

 

Insofdan ko'chat ek, ko'karsa agar,

Mevasi haqiqat, rostgo'ylik bo'lar.

Dunyoda g'am-g'ussa, adovat tugar,

Har umid kosasi shodlikka to'lar.

O'zbekiston Qahramoni, mashhur adabiyotshunos olim Ibrohim G'afurov: “Shuhrat asarlarida hayotga bu qadar yaqinlik, bu qadar hayotiylikning siri nimada edi?

Bu sirning kalitini men adibning o'zida, uning yorqin, azamat, devkor fe'l-atvorida, hayotga, odamlarga, o'z yozuvchilik va insonlik qismatiga bo'lgan yondashuvlarida, qoyaday mustahkam ma'rifatli prinsiplarida hech yo'ldan og'mas, bo'yalmas, o'zgarmas oliyjanob adolatida ko'raman.

Shularning yaqinligida u Behbudiy, Fitrat, Qodiriy, Avloniy, Munavvarqori, Cho'lpon, Ubaydullaxo'ja, Usmon Nosirlarga kelbati tortadi”, deydi.

“Yaxshilikni ochiq chehrali kishilardan kuting­lar”, deyiladi muborak hadisi sharifda. Zamondoshlari, shogirdlari, farzandlari O'zbekiston xalq yozuvchisi Shuhratning hamisha ochiq chehra, bag'rikeng, saxovatli inson bo'lganini alohida e'tirof etishadi.

Yon, chirog'im, tongga qadar yon,

Yorug'ingdan yorishsin jahon!

Yon, chirog'im, qalbim kutar, yon,

Yon, chirog'im, orom olsin jon!

 

Sen yonib tur, men qilay ijod,

Qarzim ko'pdir eldan, yurtimdan.

Umrim o'tgach, qarab ortimdan

Demasinlar: “Ko'rdi bo'sh hayot”.

Yon, chirog'im, tongga qadar yon!

Eng ulug', yorug' tonglardan umidvor qalbning xotira, ibrat chiroqlari hamon charaqlab turibdi.

Ushbu yodnomamizni esa Shuhrat domlaning ibratga chorlovchi quyidagi so'zlari bilan yakunlashni lozim topdik: “Ona yurtga bo'lgan muhabbat, milliy iftixor kishidagi nozik va muqaddas, aziz va so'nmas hisdir. Bularning o'rnini na molu dunyo, na shonu sharaf, obro' — yo'q, hech narsa to'ldirolmaydi. Shu oliyjanob hislar bilan yashagan odam nohaqlikka, har qanday og'ir va musibatli kunlarga bardosh beradi, ulardan g'olib chiqadi va murodu maqsadiga yetadi, hayotda mamnun yashab, qab­rida ham oyog'ini uzatib yotadi…”

Abror G'ULOMOV,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi

a'zosi.