Ikki qardosh va jondosh el

Turkiya Respublikasi Prezidenti Rejep Tayyip Erdog'anning taklifiga binoan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 6-7 iyun kunlari Turkiyaga rasmiy tashrifi doirasida xalqlarimiz va davlatlarimiz haqidagi: “Bir millat, ikki davlat” degan yangi ifoda qayta-qayta yangradi. Buning zamirida ikki qondosh, qardosh, dindosh xalq ong-tafakkurida ajib bir yaqinlik, mehr-muhabbat va o'zgacha his-tuyg'u paydo qildi.

Yo fikr, yo shukur

Dunyoning o'nta davlatida bo'lganman. Bir muddat Tashqi ishlar vazirligida mas'ul vazifada ishlagan, ikkinchi darajali ikkinchi kotib diplomatik martabasiga ega bir o'zbek ziyolisi uchun bu juda ko'p ham, uncha kam ham emas, albatta.

Ehtimol, o'n besh-yigirma yillardan keyin O'zbekistonimiz ahli uchun uzoq yo yaqin chet elga borib kelishning u qadar e'tibori qolmas. Lekin, hozircha ziyolilarimizning xorijga safarga borib kelishining alohida o'rni va ahamiyati bor deb o'ylayman. Axir zo'r bir maqolimizda: “Birni ko'rib, shukur qil, birni ko'rib, fikr qil!” — deyiladi. Har bir davlatga safar amalda nimanidir ko'rib, fikr qilishga, nimanidir ko'rib, shukur qilishga undaydi.

Shukur qilish uchun ham, fikr qilish uchun ham safarga chiqmoq kerak.

Ham jisman, ham fikran.

Jumabozor

Samarqand viloyatining Narpay tumanida Payshanba qishlog'i bor. Pastdarg'om tumanida esa “Jumabozor” degan joy uchraydi. Nega bularning oti shunaqa? Chunki qadimdan bozorlar ko'chib yurgan. Haftaning yetti kunida yetti joyda bozor bo'lgan. Payshanba kuni bozor bo'ladigan qishloq avval “Payshanbabozor”, keyin-keyin qisqartirilgan holda “Payshanba” deyilib ketgan.

Poytaxt Anqara shahrining Kechio'ran ilchasi(tumani)ga qarashli biz qo'ngan Bag'lum mavzesidagi “Kavkaz” mahallasida usti yopiq ayvonlardan iborat ochiq bozor bor ekan. Har juma kuni bu yerda meva-sabzavot savdosi tashkil etilarkan. Juma kuni bozor, asosan, peshin namozidan keyin qizir ekan. Darvoqe, yaqin joyda masjid ham mavjud. Peshingacha borib, bu yerdagi peshtaxtalarga uyilgan mahsulotlarni ko'rgan odamni vahima bosadi: “Shuncha mahsulotni kim olar ekan?” — deb o'ylaysiz-da boshida. Peshingacha, ochig'i, sotuvchilarga rahmim keldi. Chunki sotilmasa, shuncha mahsulotni yana yig'ishtirib, qaytarib olib ketish kerak. Ertagacha uning tarmevaligi qolmaydi-da. Ammo bozor namozshomga qarab shunday qizir ekanki! Odamlar ishdan qaytgach, xaltalarini ko'tarib, to'ppa-to'g'ri bozorga qarab yugurar ekan-da. Buzilmaydigan ko'p mahsulotlarning bir haftaligini jamlab olishar ekan.

Namozshom chog'i qiziqchilik uchun yana bozorga bordim. Ishonmaysiz, tog'-tog' uyilgan mahsulotlarning tagi ko'rinib qolibdi. Ba'zi peshtaxtalar bo'shab ham bo'lgan. Ochig'i, endi sotuvchilarga havasim ham keldi. Har qancha charchagan bo'lmasin, ularning kechki bozor mahali mahsulotlar arzonlashganini e'lon qilayotgandagi zavq-shavqini ko'rsangiz. Cho'ntak pulga to'lgan-da.

Hammaga teng bayram

Darvoqe, o'tgan asr bosh­larida tilimizda aholining katta qismini anglatadigan “yo'qsil” so'zi ham faol qo'llangan. Bu so'z hozirgi turk tilida ham faol. Bu yilgi Qurbon hayiti arafasida “Kavkaz” mahallasida bir plakat ko'rdim. Unda: “Kurbanlarınız Yoksulların Bayramı olsun!” — deb yozib qo'yilgan. Shundoq ham tushunarli bo'lsa-da, tarjimasini keltiray: “Qurbonlaringiz kambag'allarning bayrami bo'lsin!” Bu — qurbonliklarni muhtojlarga tarqating­lar, degan da'vat, aslida. Bu gapda “Qurbon hayiti — mo'min-musulmonlar bayrami. Bu ayyomda musulmonlar qurbonlik so'yib tarqatib, eng nochor oilalarga ham bayramona shodlik ulashadilar” degan ma'no ham bor. Chunki bu qutlug' ayyom Turkiyada ham, shubhasiz, hammaga teng bayram hisoblanadi. Haqiqatan ham, Qurbon hayiti insonlarni o'zaro hurmat, mehr-muruvvat, saxovat va hamjihatlikka chorlovchi ulug' ayyomdir.

Tekin avtobus

Turkiya 2022 yili Qurbon hayitini to'qqiz kun dam olish kuni sifatida nishonladi. Anqaradan ko'plar yo tug'ilib o'sgan viloyatiga, yo dengizli hududlarga dam olishga ketdi. Poytaxtda shuning dastlabki to'rt kunida avtobuslar hamma uchun bepul bo'ldi. Avtobus kirasi o'sha paytda bizdagi 4 ming so'mga to'g'ri kelishini hisobga olsak, bu davlatning aholiga katta himmati hisoblanadi. Shuni ham inobatga olish kerakki, 6 millionli bu ulkan shaharda bir yerga borish uchun ko'pincha, bir necha avtobusga chiqishga to'g'ri keladi.

Tildagi farqlarimiz

O'tgan o'n to'rt asr mobaynida tilimizga arabchadan nihoyatda ko'p so'z kirib keldi. Olimlarning aniqlashicha, Navoiy asarlarida ishlatilgan jami 26 mingdan ortiq kalimaning 26 foizi aynan arabcha. Hozirgi zamon o'zbek tilida ham arabiy so'zlar taxminan shuncha foizni tashkil etsa kerak. Bu jihatdan biz qirqqa yaqin turkiy til orasida birinchi o'rinda turamiz. Chunki turklar Mustafo Kamol Otaturk o'z hukmronligi zamoni(1923-1937)da arabiy va forsiy so'zlarni tildan siqib chiqarish siyosatini yuritgan. Butunlay siqib chiqara olishmagan, albatta. Ammo keskin kamaytirishgan. Tilimizni bugungi turk lisonidan uzoqlashtirgan sabablardan biri ham shu. Usmonlilar davridagi turk tili bizga ancha yaqin edi.

She'rsevar haydovchi

Anqarada she'rsevar haydovchilar ham topiladi. Bir haydovchi mashinasi bortiga ikkita hikmat bitib qo'yibdi. Ikkalasiga ham qoyil qolmay ilojingiz yo'q.

Birinchisi vaznan raso bo'lmasa ham, mazmunan kuchli, qofiyasi ohorli va jozibador:

Fazla bakma, nazar edersın, güzalim,

Gel, beraber gezalim.

Mazmuni:

Ko'p qarama, ko'zing tegadi, go'zalim,

(Undan ko'ra), kel, birga kezaylik!

Ikkinchisi juda kuchli ifodalangan, u tarjimasiz ham har qanday musulmon turkiy millat vakiliga tushunarli, chunki unda qo'llangan to'rt so'z ham, asli, arabchadan kirib kelgan:

Zalime merhamet — mazluma zulüm.

Tarjimasi:

Zolimga marhamat — mazlumga zulm.

O'lmas hikmat! Shunday emasmi?

Tilning alkash-chalkash nuqtalari

Til — muttasil ravishda rivojlanib borishga mahkum. Chunki hayotda tinimsiz yangilanishlar yuz beraveradi-da. Kirib kelgan har bir voqea-hodisa, tushuncha va harakatga nom berish kerak.

Ko'p qavatli yashash uylari bizda sho'ro davrida paydo bo'ldi. Ungacha “uy” yoki “hovli” deganmiz. Ifodali qilib “vatan” ham deb ataymiz. Farg'ona vodiysida “eshik” ham deyishadi. Xo'sh, ko'p qavatli uyni nima deyishimiz lozim? Uning ichidagi o'zimizning alohida, oilaviy turar-joyimiz, ya'ni kvartiramizni-chi?

Adabiy tilda aholi yashashi uchun qurilgan bunday baland binoni “ko'p qavatli uy” deymiz, ichidagi alohida oila yashashi uchun mo'ljallangan qismini esa “xonadon” deyapmiz. Ammo, afsuski, ikkalasi ham unchalar o'rniga tushgan ifoda emas. Isboti — xalq o'zaro so'zlashganda bu atamalarni qo'llamayapti-da. Oqibatda adabiy til ommadan ajrab qolyapti. Ishonmasangiz, Toshkent shahridagi e'lonlarni kuzating. “2 xonali dom sotiladi”, deb yoziladi. Bu ko'p qavatli uyning tarkibidagi 2 xonali yashash joyi sotilishini bildiradi. Holbuki, rus tilida: “Prodayotsya 2-x komnatnыy dom”, deyilgan bo'lsa, bu 2 xonadan iborat hovli sotilishini anglatadi. Chunki ularda “dom” degani — “hovli” degani-da. Agar ko'p qavatli uyning tarkibidagi 2 xonali yashash joyi sotilishini bildirish kerak bo'lsa: “Prodayotsya 2-x komnatnaya kvartira”, degan e'lon beriladi. Demak, rus tilida bu bir-biridan farq qiladigan tushunchalar “dom” va “kvartira” so'zlari orqali farqlantiriladi. Ma'qul — aniq-tiniq, tushunarli.

Buxoroda omma ko'p qavatli uydagi bir oilaga mo'ljallangan alohida yashash qismi, ya'ni kvartirani “mikrorayon” deydi. Avval u “mikrorayondagi uy” bo'lgan, keyin-keyin qisqarib, “mikrorayon” bo'lib ketgan-da. Bir buxorolik Toshkentdan hovli sotib olmoqchi bo'lib, e'lon bo'yicha boribdi. “Almashtirsak-chi, shu hovlingizga 2 ta mikrorayon beraman”, debdi. “Mening hovlim podshoning saroyi emas-ku sizga, 2 ta mikrorayon bersangiz”, debdi tushunmay hovli egasi.

Bu uzundan-uzun mulohazalardan ko'zlangan maqsad shuki, tilimizda ana shu ikki tushunchani aniq-tiniq bildiradigan ifoda topilishi va uning el tarafidan ommatan qabul qilinishiga erishish zarur. Shu ma'noda turklar bu masalada yaxshi yechim topishgan ekan: hovlini “mustaqıl ev”, ko'p qavatli uyni “apartmana”, ko'p qavatli uydagi bir oila yashashiga mo'ljallangan qism(“kvartira”)ni “apartmanadakı ev” deyishar ekan.

Aytgancha, uy-joy oldi-sotdisidagi bizdan farq qiladigan yana ikki jihatni ham qistirib o'tsam, ortiqchalik qilmas. Birinchisi — ko'p qavatli uylardagi xonadonlar sotilishi haqidagi e'lonlarda “1+1”, “1+2”, “1+3” va hokazo yozuvlar ham bo'lar ekan. Bu “1 mehmonxona (zal) va 1 yotoqxona”, “1 mehmonxona (zal) va 2 yotoqxona”, “1 mehmonxona (zal) va 3 yotoqxona” ma'nosini anglatar ekan. Ikkinchisi narxlar avval turk lirasida va keyin yevroda (dollarda emas!) ko'rsatilar ekan.

Tizza qaydaligini bilasizmi?

Anqara — tog'u qirlar ustiga qurilgan shahar. Bu jihatdan Eron poytaxti bo'lmish Tehronga o'xshab ketadi. Biroq bu yer yana ham tog'liroq joy.

Tekis joyda yashaydigan odam tizzalarini kam eslaydi. Anqarada oyoqlaringiz emas, tizzalaringiz yurayotgandek his qilasiz o'zingizni. Tibbiy statistikadan-ku xabardor emas­man, lekin, nazarimda, bu shahar ahlining tizzalariga tuz to'planmasa ham kerak. Chunki balandlikka o'rlayotganda ham, pastlikka enayotganda ham tizzaga kuch tushadi.

Darvoqe, tog'larda yashaydigan o'zbeklarimiz tepaga chiqishni “o'rlamoq”, pastga tushishni “enmoq” fe'li bilan ifodalashadi. Ochig'i, kamina tug'ilib o'sgan, faqat tekislikdan iborat Buxoro viloyatida bu so'zlarni hech kim ishlatmaydi ham, aksariyat aholi tushunmaydi ham. Anqarada avtobusdan tushishni “inmak” fe'li bilan ifodalashar ekan. Toshkentda, Farg'ona vodiysi viloyatlarida: “Avtobusga chiqdim”, deyiladi. Shu adabiy me'yorga aylangan ham. Buxoroda: “Avtobusga mindim”, deyiladi. Toshkent yo Farg'ona vodiysi viloyatlarida “minmoq” so'zi “ulovni boshqarmoq” ma'nosini ifodalaydi. Masalan: “U avtobus minadi”, deyilsa, “U avtobus haydaydi”, ma'nosi tushuniladi. Biroq Anqarada: “Otobusa bın!” — deyishar ekan. Xuddi Buxoroda yurgandek his qildim o'zimni. Chunki Buxoroda ham: “Avtobusga chiq!” o'rniga: “Avtobusga min!” deyiladi-da.

Tog'li shahar ekanining yana bir belgisi shuki, bu yerda “ko'cha”ni “sokağ”, ya'ni “so'qoq” kalimasi ifodalar ekan. Bu bizdagi “so'qmoq”ning keyinchalik qisqargan shaklidan bosh­­qa narsa emas. Aytmoqchi, Toshkent viloyatining Parkent tumanidagi bir tog'li qishloq aynan “So'qoq” deyiladi. U ham asli “So'qmoq” bo'lgan. Mana sizga tappa-tayyor etimologiya! Tog'li yerda avval so'qmoq bo'lgan, keyin uning atrofiga uylar solinib, bizning tasavvurdagi ko'chaga aylangan.

Shuni ham qistirib o'tayki, bizdagi “qish­loq” so'zi o'rniga turklar “koy” (“ko'y”) kalimasini ishlatishadi. Bizdagi “ko'cha” so'zi ham, aslida, “ko'y+cha” tarzida yasalgan. Aytgancha, “issiq”ni bular “sıjjak” deyishar ekan. Toshkent viloyatining Bo'stonliq tumanidagi “Cijjak” qishlog'i nomi ham, ehtimol, shu so'zdan olingandir?

“Arabmisiz?..”

Anqara ko'chalarida turli irq va millat vakillarini ko'rasiz. Ammo bir til hukmron. Zangilar ham turkcha gaplashadi. Qoyil-e! Suriyadan kelgan arablarning aksariyati ham allaqachon bu tilni o'rganib olgan. Busiz iloj yo'q-da.

Anqara ko'chasida suriyalik bir 11-12 yashar bolakay kaminadan:

— Arabmisiniz? — deb so'radi.

Bug'doyrangdan ham to'qroq bo'lgan bir buxorolik besh-olti kun Antaliyada dengiz bo'yida quyoshda toblanganidan keyin arabning o'zginasi bo'ladi-qoladi-da. To'g'rimi? Antaliyaning Alanyasida bir o'zim tengi arab amaki ham boshqacha mehr bilan salom bergan edi. “Alik” oldim. Anchagacha og'zimga qarab turdi. “Arabcha gapirarmikan?” deb kutdi-da.

— Arab aralashroqman-u, afsus, arabchani bilmayman-da, — dedim.

Lekin bugungi o'zbek adabiy tilidagi har to'rtta so'zning biri arabcha. Har birimiz bu lisonni bir qadar bilamiz, deb hisoblayvering.

Ijtimoiy tarmoqlar rivojlangan bir zamonda Turkiya poytaxti haqida boshqa ma'lumotlarni keltirib, vaqtingizni olib o'tirmayman.

Sultonmurod OLIM,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.