Niyat va amal

Yozuvchi Xayriddin Sultonning “Ishonch telefoni” kitobini o'qib…

— Allo, bu “Ishonch telefoni”mi?

— Ha, operator Dinara Irmatova eshitadi.

— Irmatova? Ermatova, deng.

— Endi bitta siz qoluvdingiz “zamechaniya” qilmagan. Pasportimda shunday yozilgan. Kimsiz, nima gapingiz bor?

— Men Bahromjon Qulto'rayevman.

— Adresingizni ayting.

— O'zbekiston…

— O'zbekistonligini bilaman. Qaysi viloyat, qaysi tuman, shahar, qishloq, ko'cha?

— Anketa to'ldirasizmi?

— Tartib shunaqa. Nima shikoyatingiz bor?

— Shikoyatim yo'q.

— Nimaga qo'ng'iroq qilayapsiz bo'lmasa?

— Sizlarning to'g'ringizda bir kitob chiqqan ekan, shuni qaerdan olsam bo'ladi?

— Men qayoqdan bilay? Bu yer kitob do'koni emas.

— Bilaman…

— Bilsangiz, vaqtni olmang.

— Namuncha qo'polsiz? “Ishonch telefoni” kitobida sizlarni juda boshqacha ta'riflagan-ku.

— Ya odna, vas mnogo. Maqsadga o'ting, iltimos.

— Maqsadga o'tsam, men fermerman. Lekin o'zim Toshkanda turaman. Sherobodda ellik gektar yerimiz bor. Paxta ekamiz, ingichka tolali. Bir xolam Sherobodga tushgan. Shular bilan birga tashkil qilganmiz fermer xo'jaligini. Surxondaryoga poezdda tez-tez qatnab turaman.

— Xo'sh?

— Xabaringiz bordir, Boysun orqali temir yo'l qurilgan. Borganmisiz?

— Yo'q, bormaganman.

— Bir keling, ko'rib hayratga tushasiz. Tog'larni kesib shunday yo'l qurganki… E, hukumatga qoyil-e, lekin. Fermer xo'jaligimizda paxtadan tashqari g'alla ekamiz, qovun-tarvuz… Hamma narsa bor-da, ishqilib. Sherobodning bug'doyi ham zo'r bo'ladi. Qovun-tarvuzini-ku aytmay qo'ya qolay, asal deysiz, asal. Bahrom fermer desangiz, Sherobodda hamma biladi. Burnog'i yili Prezidentimiz orden berdilar. Butun xo'jaligimizda bayram bo'p ketdi, desangiz…

— Muborak bo'lsin, lekin, uzr, bizga nima maqsadda telefon qilayapsiz?

— Yaqinda poezdda Surxonga ketayotib, bir kishi bilan tanishib qoldim, bitta kupeda ketdik-da. Ko'p odamoxun, shinavanda kishi ekan. O'zi shoir ekan. Yo'l bo'yi gurung qilib bordik. Shu odam bir kitobni ko'rsatib, rosa maqtadi, zo'r kitob, dedi. Nimani yozgan, desam, e, so'ramang, bir joyini o'qisangiz kulasiz, bir joyini o'qisangiz jilaysiz, dedi. Kitobni olib, munday qarasam, ustiga “Ishonch telefoni” deb yozilgan. Hayron bo'lib, oldiga surib qo'ydim, telefon haqida ekan-ku, telefondi nimasi qizig'u nimasiga jilaysiz, dedim. Shoir kuldi.

Siz avval buni o'qib ko'ring, dedi. Keyin o'zi yonboshlab uyquga ketdi.

Yo'l uzoq emasmi, hay, bir o'qisam o'qiyin, deb to'g'ri kelgan joyidan o'qishga tushtim. Bir yerida meni bo'lamdi yozipti. Faqat otini Xudoyberdi, deb o'zgartiripti-da, meni bo'lamdi oti Xudoyqul. Begmat Rajabovich degich kishi meni bo'lamdi qayoqdan taniydi, shunisiga hayronman. Xuddi o'zi, bir tuki kam emas, yo, tovbangdan ketay! Xudoyqul bo'lamam ertayu kech uyda yotadi. Hech qimirlagisi kelmaydi. Fermada qancha ish bor. Traktir haydang desam, endi qora moyga botib traktirni tirillatib yuramanmi, deydi. Oltita bolasi bor, qizlarining bo'yi yetib qolgan, erta-indin chiqarishi, katta ulini allaqachon uyli qilishi kerak. Bu gaplar xayoligayam kelmaydi. O'zi yosh, devday kuchi bor. Televizordi oldiga tanda qurgan. Futbol jinnisi, bir ulining oti Maradona, yana biri Ronaldo, bu ikki “futbol yulduzi”ning ham mo'ylovi sabza urib qolgan. Shularni o'ylab, nima bo'lsayam qarindosh deb, yangi “Neksiya”ni berdim. “Shuni haydab fermaning ul-bul ishini qilasiz, ham ro'zg'oringizga qaraysiz”, dedim. Ishonasizmi, jon singlim, bir oy mindi, bir oyda yap-yangi mashinani uch marta urib oldi. Nima emish, radiodan futbolni eshitib ketayotgan ekan, Ronaldo gol uripti, suyunganidan ikki qo'lini osmonga ko'tarib baqiripti, mashina simyog'ochga borib urilipti. “E, bo'la, — dedim, — shu futbol nima beradi sizga, bolalaringiza qarasangiz-chi”, desam, ko'zini lo'q qilib nima dey­di deng: “Bolalarimga nima qipti, Xudoga shukur, eson-omon juripti, o'ynab-kulib” dey­di. Ertasi kuni mashinani eshigimiz tagiga tashlab ketipti. “Olsin matohini, menga kerakmas”, depti xotinimga. G'ururlari baland. O'zim kal, ko'nglim nozik, deganlari aynan shu kishimga tegishli. E, singlim, aytabersam, gap ko'p. Xudo o'zi insof bermasa qiyin ekan, bandasining qo'lidan kelmas ekan birovni o'zgartirish. Begmat Rajabovichday odam bo'lasini o'zgartirolmapti-ku, bizga yo'l bo'lsin. Bo'lmasa, men ham Xudoyqul bo'lamga Begmat Rajabovichdan kam yordam ko'rsatmadim. Ro'zg'orimga olmasam ham bo'lamnikiga tashidim, o'zimning bolalarimga kiyim olmasam ham uning o'g'il-qizlariga oldim…

— Yaxshi, lekin maqsadga o'tsangiz yaxshi bo'lardi.

— Maqsad shuki, mening qarindoshim bilan Begmat Rajabovichning bo'lasini o'ylab, shulargayam Xudo insof berib qolarmikan, deb… shu gaplarni aytayapman-da.

Shuytib, poezdda ketib borayapmiz, deng, shoir hadeganda uyg'onmadi. Kitobni anchasini o'qib qo'ydim. Avval bo'lam, kechirasiz, Begmat Rajabovichning bo'lasi haqidagisini o'qidim, keyin, qani, bunisida nimani yozgan ekan, deb boshqasiga o'tdim. O'qigan sari bosh ko'tarolmay qoldim. Telman akaning taqdiriga achindim. E, bechora, e, bechora, hech kimning boshiga solmasin bu ko'rgilikni. Boshqa bir betida, munday qarasam, o'zimiz tomondan Choriqul degan muxbir jigit dardi-has­ratini to'kkan ekan. Ayniqsa, Behro'z Hojiqulovga yuragim achidi. E, sho'rlik jigit-a. Olloh yo'ldan adashtirmasin ekan-da odam bolasini. Otani norozi qilgan kimsaning taqdiri ne bo'lardi… Kitobga qiziqib, sezmay qolibman. Bir mahal qarasam, shoir uyg'onib, lash-lushlarini yig'ishtiryapti. “Ha?”, desam, “Men Boysunda tushaman. Uzr, kitobni berasizmi?” deydi. Yo'q, deyolmadim. “Juda yaxshi kitob ekan, oxirigacha o'qiyolmadim-da. Qaerdan topsam bo'ladi?” deyishim bilan, ishonasizmi, singlim, shoir qizishib ketdi-ku. Kitobning orqa betini ochib: “Mana bunga qarang, — dedi, — adadi uch ming! Ko'rayapsizmi, Bahromjon, 3000! Aholimiz o'ttiz yetti milliondan oshdi! Shularning o'n millioni, boring, besh millioni o'qisayam, uch ming dona kitob urvoq ham bo'lmaydi-ku?! Qancha maktab bor, texnikum, kollej, litsey bor, oliy o'quv yurtlari qancha, kutubxonalar! Ehhe, sanayversam oxiri ko'rinmaydi… Kitobni oz chiqarib, yana xalq kitob o'qimaydi, deb yozg'iramiz. Bizning yoshligimizda kitob­lar oltmish ming, yuz yigirma ming, undan ham ko'p nusxada bosilar edi. Holbuki, u paytda aholimiz yigirma millionga ham bormasdi. Bugun davlatimiz rahbari jon kuydirib odamlar, ayniqsa, yoshlarimiz kitob o'qisin, deb barcha sharoitni yaratib bermoqda. Ko'p kitob o'qigan yoshlarga hatto mashina sovg'a qilinmoqda…” Shoir shularni javrab, qo'limdan kitobni oldi-da, sumkasiga soldi. “Bu kitob o'zimga juda kerak, bo'lmasa, sizga sovg'a qilib yuborardim, — dedi. — Men ins­titutda dars ham beraman, talabalarga ma'ruza o'qishda shunday kitoblardan foydalanaman. Aybga buyurmaysiz, biron joydan izlab toparsiz”, dedi-yu xayr-ma'zurni nasiya qilib, tushib ketdi…

Men bu kitobni avval Sheroboddan, so'ng Termizdan izladim. Yo'q. Kitob magazinidagilar hatto nomini eshitmagan. Umidim Toshkentdan edi, afsuski, bu yerdan ham topolmadim. Balki o'sha kitobni topishga yordam berarsizlar, deb sizga qo'ng'iroq qildim. Vaqtingizni olganim uchun uzr, Dinaraxon.

— Hechqisi yo'q. Afsuski, kitob topib berish bizning funksiyamizga kirmaydi. Xayr!

HABIBA

— Allo, “Ishonch telefoni”mi bu?

— Ha, men operator Dinara Irmatova, eshitaman.

— Opajon, mening ismim Habiba, Sharqshunoslikda o'qiyman.

— Sharqshunoslik institutidami?

— Institutmas, universitet…

— Xo'sh, nima xizmat?

— Menga Mahbuba opaning telefon raqamini topib bering.

— Kim u Mahbuba opangiz?

— Sizlarga qo'ng'iroq qilgan ekan-ku. Manavi “Ishonch telefoni” degan kitobda yozilgan.

— Murojaat qilganlarning telefon raqamini, adresini berolmaymiz. Mumkin emas.

— Bo'lmasa, yozuvchi Xayriddin Sultonning telefonini topib bersangiz.

— Takror aytaman, bu yer ma'lumotlar byurosi emas. Bizda yozuvchilarning telefon raqami bo'lmaydi. Juda kerak bo'lsa, ana, Yozuvchilar uyushmasiga qo'ng'iroq qiling.

— Qo'ng'iroq qildim ularga, bir emas, bir necha marta. Doim bitta javob: bizda u kishining telefon raqami yo'q. Sizlar hamma narsani bilasizlar-ku, yordam bering, opajon.

— G'alati qiz ekansiz-ku. Yozuvchida nima ishingiz bor?

— Men kitob “jinnisi”man. Oyim, muncha ko'p o'qiysan, sal dam ol, bunaqada kasal bo'lib qolasan, deydilar. Xo'p, deyman-u, yana kitob o'qishga tushaman. Ba'zan ishlarim ham qolib ketadi. “Ishonch telefoni” degan kitobni o'qidim-u yana tinchim yo'qoldi. Bilasizmi, opajon, sizga qanday tushuntirsam ekan, kitob o'qiyverib, uning qahramonlariga achinib yig'layverib, ko'zlarim shishib ketdi. Oyim qo'rqqanidan do'xtirga olib bordilar. Mana shu kitobdagi Mahbubaning tarixini o'qib, shunday ta'sirlandim, shunday ta'sirlandim… Hayotda shunaqa muhabbat bo'lishi mumkinmi? Ayniqsa, bizning zamonda. Farhod va Shirin, Layli va Majnun, Otabek va Kumush, Romeo va Julyetta… Bularning bari yozuvchilarning fantaziyasi, hayotda bunday bo'lmaydi, deb o'ylardim. Endi bilsam, bo'lar ekan. Ulardan ham ziyoda bo'lar ekan. Mahbuba bilan Jo'rabekning muhabbati hech kimnikiga o'xshamaydi. Shu qadar sof, shu darajada tiniq, hech qanday ta'mayu ilinjsiz muhabbat! Bir-birining hatto qo'lini ham ushlamay pok tuyg'ular ila sevish… Yo, Olloh, shunday odamlar ham bor ekan-da oramizda. Bu, Jo'rabek akaning harakatlari, so'zlari… Shu qadar olijanob yigit bo'ladimi?! Jo'rabek akaday kelishgan, mavqei baland yigitlar qizlarga qanaqa munosabatda bo'lishi barchaga ma'lum. U esa Mahbubaga biron nojo'ya harakat qilish u yoqda tursin, hatto sevgilisidan tortinadi, iymanadi. Shunchalar odobli, madaniyatli… Menimcha, u Olloh taolodan hayo qiladi. Mahbuba opa to'g'ri aytgan: “U kishiga eng avval Azroilning suqi kirgan”.

Mahbuba opa bizning universitetda o'qigan ekan. Universitetdan surishtirdim, familiyasini bilmaganim uchun hech kim tanimadi. Balki yozuvchi telefon raqaminimi, adresinimi bilar. Shuni so'ramoqchi edim. Agar Mahbuba opani topib, gaplashsam armonim qolmasdi.

— Kechirasiz, sizga yordam berolmayman. Salomat bo'ling, xayr.

MAQSUDA OPA

— Allo, “Ishonch telefoni”ga tushdimmi?

— Operator Dinara Irmatova eshitadi.

— Qizim, men Bodomzordan Maqsuda opangizman, o'rgilay, Yusupjonova. Sizga oldin ham qo'ng'iroq qilgan edim. O'g'lim Turg'unjon masalasida, esingizdami, bolam?

— Qachon edi?

— Aniq esimda yo'q, uch oylar bo'ldi-yov.

— Ha, u paytda bu yerda boshqa qiz ishlagan. Nima xizmat?

— Xizmat yo'q, bolam. O'g'lim Turg'unjonning masalasida qo'ng'iroq qilib, adolat qilishlarini so'ragan edim. Arzi-dodim rahbarimizga yetib boripti shekilli, adolat qaror topdi. Bolam quruq tuhmat balosidan qutulib, yuzi yorug' bo'ldi, jon qizim. Nevaram Najotbek kechaginda bitta kitob ko'tarib keldi: “Buvi, bo'tda Sizni yozishipti”, dedi. “Voy, bolam, meni nimamni yozadi?” desam, “Mana, o'qing”, deb “Ishonch telefoni” degan kitobni qo'limga berdi. Bunday varaqlasam, kitobning boshida mening ismim turipti-da. Mohidil qizimga nima degan bo'lsam, oqizmay-tomizmay hammasini yozipti, baraka topkur yozuvchi. Hayronlar bo'ldim, qoyil qoldim. Bu yozuvchi meni tanimasa, men u kishini tanimasam, qayoqdan olib yozganiga aqlim yetmaydi. Quvonganimdan sizga qo'ng'iroq qilayap­man-da, jon qizim. Haqiqat yuzaga chiqqanini elu yurt bilib qo'ysin, dedim-da. Hozir adolat yo'q, haqiqat yo'q, deb noliydiganlar ko'p. “Ishonch telefoni”ga ham ishonib bo'lmaydi, deyishadi. Otingiz nima edi, qizim?

— Dinara.

— Dinara qizim, haqiqat bor, adolat bor. “Ishonch telefoni”ga ishonsa bo'ladi. Mana, o'g'lim Turg'unjon bunga yaqqol misol-ku! Payg'ambarimizning so'zlari bor, “Darhaqiqat, barcha amallar niyatga qarab bo'ladi”, degan. Shu gapni esdan chiqarmaylik. Yaxshi niyat bilan harakat qilgan odam kam bo'lmaydi, o'rgilay qizim. Turg'unjonimning boshidan tuhmat arigandan keyin azbaroyi suyunganimdan minnatdorlik bildirish ham yodimdan ko'tarilgan ekan, qarilik-da endi, bolam. Aytmoqchi, Mohidil qizim qayoqdalar? Sizlardan bir umr minnatdorman, hammalaringga uzoq umr, baxt-saodat, sog'lik-omonlik tilab, besh vaqt namozimda duo qilaman. Iloyo, rahbarimizning ham oltin boshlari omon bo'lsin, dunyo turguncha tursinlar, omin!

— Omin. Siz ham sog'-salomat bo'ling.

— Mening rahmatimni rahbarimizga albatta yetkazib qo'yinglar, xo'pmi?

— Xo'p, opajon, xayr.

Telefon qo'ng'iroqlarini

Mamatqul HAZRATQULOV

qog'ozga tushirdi.