Anaxita
Humoyun AKBAR
Muallif haqida:
Humoyun AKBAR — 1964 yili Andijon viloyati Bo'ston tumanida tug'ilgan.
1980-1985 yillarda Toshkent davlat universitetida (hozirgi O'zMU), 1997-1998 yillarda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi Xalqaro munosabatlar va davlatlararo aloqalar fakultetida ta'lim olgan.
Shoirning “Yurakdagi rangin kamalak” (1997), “Unutilgan gul” (1998), “Dilxiroj” (1999), “Ko'nglim guli” (2005), “Yoshlik bekati” (2008), “Tuyg'ular raqsi” (2010), “Intihosiz navolar” (2012), “Gulbong” (2022) singari o'ndan ortiq she'riy kitoblari chop etilgan.
Muallif tarjimasida Aleksandr Pushkinning “Tumor”, Persi Bishi Shellining “G'arb shamoli”, Jeyms Joysning “She'rlar” (ingliz tilidan), David Samoylovning “To'lqin va tosh” she'riy kitoblari, Anton Chexovning “Kuchuk yetaklagan xonim” qissa va hikoyalar kitobi, S.Gessen hamda L.Modzalevskiyning “Pushkin gurunglari” suhbat-kitobi, Viktor Shklovskiyning “Lev Tolstoy” nomli biografik romani, Yuriy Nagibinning “Tiniq ko'llar” — o'smirlar uchun qissa va hikoyalar kitobi nashr etilgan. Shuningdek, Li Bo, Du Fu, Jon Milton, Artyur Rembo, Lev Tolstoy, Herman Hesse, Redyard Kipling, Tomas Eliot, Konstantin Balmont, Robert Rojdestvenskiy, Velimir Xlebnikov, Rasul Hamzatov singari jahon adabiyoti namoyandalari asarlaridan namunalar tarjima qilib, matbuotda e'lon qilgan.
Yozuvchining qator hikoyalari “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”, “Hurriyat”, “Ma'rifat” singari markaziy nashrlarda e'lon qilingan. Yozuvchi shu kunlarda yaqin va uzoq tariximiz haqida hikoya qiluvchi “Anaxita” romanini yozib yakunladi.
E'tiboringizga ushbu romandan parcha e'lon qilinmoqda.
(Romandan parcha)
XO'RSINIQ
Ajoyib kunlarning birida ruhim baland, g'ayratim jo'shib, qishloqqa odatdagidan ertaroq qaytdim. Mahallaga muyulishda, soyning katta ko'prigidan o'tgach, ko'cha boshidagi hovlilardan birining darvozasi chetiga bir uyum qattiq o'tin to'kilibdi. Chamamda, ikki-uch arava bor. Endigina may yarimlaganda, bahor kunlari bo'la turib, odamlar qattiq o'tin tashvishiga tushganiga ajablandim. Odatda, qish-qirovga tayyorgarlik ko'rish uchun kech kuz yomg'irlari boshlanganda o'tin-cho'p yig'ilardi, ko'cha chetlariga bir-ikki mashina ko'mir ag'darilardi.
Bir uyum o'tin: qurigan olma, nok, o'rik kabi mevali daraxtlarning chakalak shoxlari qalashib yotibdi. Albatta, mendek shoxu novdalarni sinchiklab nazardan o'tkazib yuruvchiga u xazinadek ko'rindi. Avval ko'z qirimni tashladim-u, qurigan barglar, tikanak shoxlar orasidan kimdir menga tikilib turganini his qildim. Sinchiklab qarasam, chindanam, qaddi-qomati kelishgan suluv — xipchabel, sochlari uzun go'zal tirsagiga tayanib, iyagini kaftiga tirab, yonboshlaganday oyoqlarini uzatib, yo'ldan o'tganlarni tomosha qilib yotibdi. Qurigan o'rik g'o'lasi: odatda, g'adir-budur bo'ladigan po'stining tekisligi, chiroyli shakli, hatto qurchligi hayratga soldi. Yog'ochni chamalab, undan yaratilajak haykalni tasavvur qildim: juda go'zal edi. Qiz o'zini kimdir ko'rib qolishiga, mana shu qing'ir-qiyshiq qattiq o'tinlar changalidan qutqarib olishiga ishongandek edi.
Chamalab ko'rsam, bo'yim barobar. Mayli, amallab olib ketishga qaror qildim. Tabiat mo''jizasini tashlab ketishni ko'zim qiymadi. Ming bir istihola qilib, eshigiga o'tin to'kilgan katta hovlining yog'och darvozasiga ilingan taqani qoqdim. Biroz o'tgach, asta-asta bosilgan qadam saslari eshitilib, ichkaridan yelkasiga chopon tashlagan qariya chiqib keldi.
— Assalomu alaykum, yoshulli, bardammisiz?
— Va alaykum assalom, Xudoga shukur, baraka top. Kel, ulim, uyga kir, bir piyola choyim bor, — dedi yoshulli qattiqroq gapir degandek qulog'iga ishora qilib.
— Rahmat, yoshulli, iltimosim bor. Shu qattiq o'tin sizga tegishlimi? — so'radim o'tin uyumi tomonga ishora qilib.
— Ha, meniki, nima deysan? — dedi qariya kutilmagan savoldan ajablanib.
— Anavi o'rik yog'ochini so'rab keldim, — dedim va g'o'laning chetiga qo'l tekkizib ko'rsatdim.
Axir yoshulliga shu po'sti burishgan o'rik tanasidan haykal yasayman, unda suluv qizning timsolini ko'rdim, deb aytolmayman-ku! Aytganda ham yoshi saksonni qoralagan qariya tushunarmidi?! U yanada taajjublanib so'radi:
— Bu o'tin-ku, netasan? Katta bog'ni yangilashdi, o'sha yoqqa bor, bundaqa o'riklar qalashib yotibdi. Istagancha olaver.
— Yoshulli, menga xuddi shu kerak-da.
— Uni yoqib, cho'g'ini sandalga solaman. O'rik o'tin davo bo'ladi.
— Sandalga solishga sizga bundan ko'proq o'rik keltirib beraman, — dedim baqirib.
Yoshulli yuzimga angrayib tikildi, ammo “yigitning sazasi o'lguncha…” degan xayolga bordimi, surishtirib o'tirmay rozi bo'la qoldi:
— Mayli, o'g'lim. Hov, anavi to'rtko'chadan o'ngga burilib, qo'shni mahallaning oxiriga borsang, eski bog'ni buzishgan. O'tin degani olam-jahonga sig'maydi, ho'lu quruq aralash har qancha o'rik topiladi.
— Rahmat, yoshulli. Shu o'rikni bir chetga ola turaylik.
— Yaxshisi, joyida qolsin. Ajratib qo'ysang, yana senga o'xshagan birortasi ko'tarib ketadi.
— Rahmat, yoshulli, — quvonib ketdim men. — Tez borib kelaman.
Yoshulli arzimagan bir g'o'la deb meni ovora qilgisi kelmadimi, o'ylab-o'ylamay, buzilgan bog' tomonga yo'l ko'rsatganidan xijolat chekdimi, ortimdan baqirib qoldi:
— Ovora bo'lma, ulim, mayli, olib ketaver. Nima, o'tin buyum bo'larmidi?!
Yoshullining gapini eshitmaganga olib, chopib katta yo'lga chiqdim. Yo'lovchi yuk mashinasini tutib, eski bog' tomonga shoshdim. Oradan ko'p o'tmay bir arava o'rik o'tin keltirib tashladim. Yoshulli mamnun bo'ldi-yu, ammo niyatimni tushunmay boshini sarak-sarak qildi. Keyin hunarmand bo'lsa kerak, degan xayolga bordimi, ortiq surishtirmadi.
— Mayli, o'g'lim. Shuni xohlabsanmi, olaqol, — dedi yoshulli mamnun. Chunki men keltirgan o'rik bilan o'zining o'rigi orasida oz-ko'pligidan boshqa farq ko'rmadi.
“Tabiatning yonib kul bo'lgan mo''jizalari qancha? — o'rikni olib qaytarkanman, ustaning o'gitini esladim. — Hozir ko'rmay qolganimda bu nozaninni yoqib kul qilishardi. Sandalga solib, oyoqlarini isitardi. Har qanday daraxtda hikmat bor. Duradgor ustunu to'sin, sinchga yaroqli yog'ochni chamalaydi, haykaltarosh timsollarni ajratadi. Narsalarning tashqi ko'rinishi ko'z bilan, uning ichki, botin go'zalligi qalb bilan ko'riladi. Bu qanchalar muhim. Tabiat yaratgani haqiqiy bo'ladi…”
Men o'rik g'o'lasini avaylab ko'tarib borarkanman, ko'chada duch kelgan tanish-bilishlar hayron, men esa yaratilajak asarimning qiyofasini tasavvurimda tiklashga urinardim.
“Eski sozgarlar yog'ochdan soz yasash bilan birga musiqa chalishning, hatto kuy bastalashning uddasidan chiqishgan, deyishadi, — yana ustaning gaplari yodimga tushdi. — So'z sehrini, she'r ilmini, o'z hunarining tarixini bilishgan. Ustalar shogirdlarga soz yasashga yaroqli yong'oq, tut yoki o'rik g'o'lasini tanlab, ularni suvga to'yintirib, soyada quritishgacha saboq berganlar”.
Sozning pardasi baliq terisidan olinganiga hayronman. Undan shunday nozik navolar taraladiki, mabodo baliqqa til bitsa, ovozi qanday bo'lardi?
Sozlarga bejiz yurak pardasi qoplanmaydi.
Maktabda o'qib yurgan kezlarim usta Nabi ustaxonasiga chaqirib dedi:
— Qirqida qo'liga soz olgan qulog'ini qiyomatda burar.
Bu gapning ma'nosini anglolmadim. Shunda usta soddagina qilib tushuntirdi:
— O'g'lim, bu deganim: yoshlikda hunar o'rganib qol, keyin kech bo'ladi. Har kuni maktabdan keyin ustaxonamga kel, soz yasashni o'rgataman.
U mening ziyrakligimni payqadimi, o'z tarbiyasiga olib, bor hunarini o'rgatdi. Usta yo'lini tutib sozgar bo'lmasam-da, uning saboqlari besamar ketmadi. Bu noyob hunar haykaltaroshligimga zamin edi, yog'ochdan haykal ishlashga moyilligim sababi shundan. Albatta, hissiz toshdan emas, jonli, tuyg'uga boy yog'ochdan yaralgan haykal inson ko'ngliga yaqinroqdir.
— Xudo har daraxtga hikmat berib qo'yibdi, — takrorlardi Nabi usta sergak, ehtiyot bo'lib og'och choparkan.
— Daraxtga-ya? — hayratlanib so'rardim o'smirligimda.
— Nihollar o'zi suygan tuproqda ko'karadi. Amudaryo bo'yidagi turong'i boshqa tuproqni suymaydi. Daryodan uzoq ketmaydi. Gujumga o'xshash sahroyilar chidamli, ularni bobolarimiz bejiz temir daraxt demagan. Issiq-sovuqqa, bo'ronu do'lga chidaydi. Tabiat qahriga parvo qilmaydi: shoxi sinsa, tanasi egilsa ham qurimaydi, ahvoliga qarab rahming keladi. Hayot bunchalik shirin bo'lmasa, deb o'ylaysan. Agar gujum vodiyda, suv yoqasida tug'ilganda bormi, undan suluvi bo'lmasdi.
— Nega saksovullar cho'lda o'sadi? — hayratlanib so'rardim.
— Saksovulmi, qara, beo'xshov, hayotning achchiq-chuchugini ko'raverib, qaddi egik cholga o'xshaydi. Saksovul bo'lmasa, dashtlar kimsasiz, yalang'och ko'rinadi. Ammo uning tomiri teran. Qaramon — pishiq daraxt. Urganchda qadimda Qaramon degan qishloq bo'lardi, hozirgi yoshlar uni Qahramon deyishadi. Xorazmshohlar davrida qaramon nihollarini qirq-ellik yillab, mevasi bo'lmasa ham bog'day parvarish qilishgan. Ming yildan buyon Xiva imoratlarining qaddini o'shalar tik tutib turibdi-da, qahramon qaramonlar, — dedi usta bir gal zavqi kelganda va qiziq voqeani eslab ketdi:
— Xivalik ustalar orasida bir gap yuradi. Qadimda bozorda arava yasab sotadigan sarroj o'tgan ekan. U aravaning katta g'ildiragidagi ikki-uch qarich joyini qaramon og'ochidan ishlab, qolganiga arzonroq terakmi, tolmi yo boshqa yog'ochni ulab, so'ngra hammasini bir xil tusga kiritib, bozorga olib chiqib, sotayotganda g'ildirakning qaramondan yasalgan joyini qo'li bilan mahkam tutib: “Mana, pishiq-puxta, qaramondan ishlangan”, — deb atrofiga jar solarkan. Aravani sotib bo'lguncha g'ildirakning tutgan joyidan qo'lini olmas ekan. O'sha sarroj shu qilig'i bilan xaridorlarni aldamayapman, deb o'zini oqlarkan. Albatta, bu hazil…
Ustaning gurunglarida o'tmish afsonalarini haqiqatday, ajdodlarning sodda donishmandligini, bir maromda allalovchi ohangda aytilgan olis hikmatlarini qadimgi qo'shiqday tinglardim.
— Turong'ining tanasini yumshoq deb mensimay yurardik, durust ekan, — degan edi bir gal usta. — Tobistonda ayrimlari shokila-shokila gullaydi. Go'zal turong'ilar o'ziga oro bergandek. Kuzga borib ularning bargi oltinday qizg'ish tusga kirib tovlanganini ko'rsang bormi, armoning qolmaydi. Ammo yong'oq toshday metin, yorilmaydi, og'ochining harorati odam taftiga yaqin keladi. O'rik boshqacha, undan soz yasaganingda hidi dimog'ingni qitiqlaydi. Nok ham xushbo'y, tanasi tiniq, bir tekis, kamko'z bo'ladi. Chinorga kelsak, ulkan, yong'oq singari bargini kaftday yozib, osmondan yomg'ir tilaydi. Oq qayin-chi, majnuntolning qarindoshi — silliq sochini tarab sohilga chiqib, tushini suvga aytayotgan suluv… U bizning saratonlarga chidamaydi. Qindan chiqqan qilichday teraklar shamolda sinib ketarmikan, deb xavotirga tushasan-u, sinmaydi, lekin qurilishdan boshqasiga yaramaydi. Tez o'sib, tez kesiladi, yana ildizidan bosh ko'taraveradi. Imorat qilsang, sinch bo'ladi-yu, soz chiqmaydi. Har qalay, buyam buyum. Ammo tutga rahmim keladi. Bechora zahmatkash… Har bahorda kallaklanib, yuragida qasos o'ti yongan, osmonga o'qrayib dag'dag'a qilgan darg'azab odamday musht tugadi. Hayoti turgan-bitgani azob. Undan yasalgan sozning ohangi chekkan g'am-alamining aks-sadosimi, bilmadim. Bechoraning po'stidan qog'oz, bargidan ipak yaraladi. Novdalari to'g'ri, tekis bo'lganidan ro'zg'orda qo'l keladi, tomorqaga chovara qilinadi, savat to'qiladi. Hech narsaga yaramay qolganda yoqib uyni isitishadi. Qahatchilik yillari el-ulusning tut pishig'iga yetib borgani omon qolgan. Oq tut, qora tut — mevasi ming dardga davo! Sho'rlik mehnat tagida ezilib ado bo'lgan qulning o'zi! Chekkan zahmatining rohatini begonalar ko'radi, o'g'lim. Daraxtlar odamlarga o'xshaydi, o'ylab qarasang, fe'l-atvori har xil…
Ustaning hikmatlarini tinglab ko'nglimda tabiatga mehr uyg'ongan. Dov-daraxt borki, quyoshga intiladi, faslma-fasl libosini o'zgartiradi. Odamzod singari nur, yomg'ir, shamolni his etadi. Har birining o'z shakl-shamoyili, husni, mevasi, taqdiri bor.
O'rik o'tinni uyga keltirgach, ustaxonadagi xontaxtaga qulay joylab qo'ydim-da, yeng shimarib ishga kirishib ketdim. Daraxt po'stlog'ini ko'chirib, bir-ikki butog'ini olib tashlab, xomtarash qilgandim, tasavvurimdagi qiz birdan ko'rinish berdi. Shoshilmay, boshidan boshlab chamalab oyog'ining uchigacha, yana ozgina ortig'i bilan o'lchab olgach, qolganini arralab tashladim.
— Mana, nihoyat, ikkimiz yolg'iz qoldik, malagim, — dedim unga uzoq tikilib.
Salkam bo'yim baravar o'rik tanasida shaddod, erka qizning tiynati sezilgani o'zi mo''jiza. Avval uning bir tomonga tushib turgan silliq sochlarini taroq urar holga keltirdim. Qilichday qayrilma qosh, shahlo ko'z, uzun kipriklar, g'uncha lablarni qalamda chizib chiqqach, asta yo'na boshladim:
— Endi chidaysan, malagim! Go'zallik qurbonlik talab qiladi.
Qiz haykalining bosh qismini aniq ajratib olib dastlabki ishlovni bergach, kajovni mahkam tutib, bo'ynidan boshlab asta yelka, qo'l va oyoqlarini mo'ljallab, ortiqcha yog'ochni olib tashladim. Qizning oyday jamoli, qaddi-qomati, qo'llarini yorqin tasavvur etdim. Biroz zaxirasini e'tiborga olmaganda, qiz haykalining dastlabki, silliqlanmagan qiyofasi deyarli tayyor bo'ldi. Ammo asosiy ishlar hali oldinda edi. Og'och yaxshi qurigani uchun ishlovga tayyorlayman deb ortiqcha tashvish chekmadim.
Hammasi bir maromda ketardi. Xayolimdagi malak chehrasi yaqqol namoyon bo'lgani, qolaversa, tabiat daraxtning o'ziga sarvqomat qiz qaddini ato qilgani uchun ilhomlanib ishladim. Shoshganimdan haykal suratini qog'ozga qoralash xayolimdan ko'tarilibdi. Ishni joyida to'xtatib, qiz timsolini qog'ozga qoraladim. Birinchi, ikkinchi… uchinchi namunalar paydo bo'ldi. Turli tomondan ko'rinishlarini chizib chiqdim. Ularni taqqoslab, eng chiroylisini ajratgach, ishga jadal kirishdim. Qanchalar zavqiyob lahzalar…
O'zimni afsonaviy Qibris shohi Pigmalion singari his etardim. Shoh qiz haykalini fil suyagidan yasagan. Suyakka qaraganda o'rik tanasi yumshoq, odamning rangi-ro'yidek, ko'ngilga yaqin. Ayni lahzalarda mamlakat shohi bo'lmasam-da, undan ko'ra qudratli edim. Pigmalion ikkimizni yagona maqsad — pokiza, ko'ngil orzusidagi qiz haykalini yaratish birlashtirardi. Unga jon ato etilishi esa, ramziy hodisa. Agar haykal yuksak san'at mo''jizasi darajasida yaratilsa, tiriladi, u odamlar orasida yashashga haqli. Go'zallikka tashnalik tuyg'usi qalbimga kuch, ishonch bag'ishladi.
Qiz chiroyli, hurkak, ohu singari, ayni damda o'zining go'zalligini yaxshi biluvchi, mag'rur yaraldi! Atrofidagilarga beparvo, oshiqlarini nazar-pisand qilmaydi, boshqa go'zallarni esa, ko'zga ilmaydi… Bu tengsiz go'zallik tantanasi, hayratlar marjoni…
Men ishlar ekanman, qo'limda kajovni tutgancha o'rikday shirin, haroratli parivashning jamoliga oshiqona, zavqlanib tikilib qolardim, haykalni yakunlash esa, ortga surilardi. Har kuni oqshomda uyga qaytgach, ish boshlashdan avval haykalga uzoq termilib o'tirar, xayolimdagi parivashning nigohi, yuz bichimlari qanchalar aniq, ma'noli aks etayotganidan lol bo'lib boqardim. Dunyoga go'zallik dahosini hadya etish qanchalar sururli kechardi. Shu tobda qiz timsoli men avval chizgan, ishlagan surat va haykallarimdan ko'ra nafisroq, nazokatliroq tuyular, ruhlanib, kutganimdan ziyoda asar yaralishini oldindan his qilardim. Ta'bi nozik qiz uzun sochlari, qo'llari, ko'kraklari, oyoqlari qanday bo'lishini o'zi aytib turganday, men inon-ixtiyorimni unga topshirdim, qizning yelkalariga tirsaklari, qo'llariga barmoqlari mutanosib, bir butun, qaddi-qomati kelishgan parivash bo'lib tug'ildi.
Men ko'cha chetida, yog'och darvoza qarshisiga ag'darib ketilgan bir uyum quruq o'tinni eslab, beixtiyor takrorladim:
— Bu ovullarda sen singari ne-ne go'zallar yonib, kul bo'lgandir, eh…
Qiz haykali boshida ikki oy parvona bo'ldim, har kuni shahardan shoshib qaytib, ustaxonamga oshiqardim, uning har nuqtasiga qayta-qayta ishlov berar, nozik qo'llarini, sarvqomatini o'zgacha mehru sehr ila sayqallardim. Nihoyat, qiz chehrasini, ko'z-qoshlarini, lablarini yana bir nazardan o'tkazib, jilvirda jiloladim, silliqlab bezak berdim. Nihoyat, diqqattalab qosh-ko'zlari, yonoqlari, sochlariga boqib ko'nglim to'lgach, unga oshiqona boqdim. Ajib hayrat og'ushida qolganda qandaydir sas qulog'imga chalindi — qizning sandalnasim nafasi yuzimga urildi.
Qiz og'ir xo'rsindi…
— Uyg'otib yubordimmi? — dedim beixtiyor.
Birdan hayratu zavq og'ushidan chiqib, hushimga keldim.
O'z husnidan masrur parivash menga begonaga qaraganday beparvo nigoh tashlab turardi. Endi u o'z yaratuvchisini tan olmas, oshiqlarini esa, oyoq uchida ko'rsatardi.
Ammo… Qiz nega xo'rsindi?
TANISh ChEHRA
Sahar payti uyg'onib ketdim. Kechagi yo'l azobi, oqshom gurunglaridan qattiq charchaganimdan yonboshlabman-u, tosh qotibman. Cho'lning toza havosida uch-to'rt soat uxlasang, kifoya. Ajoyib kayfiyatda uyg'onib, qizargan ufqqa qaradim-u, quyosh chambarini ko'rib hayratga tushdim. Tong qal'asini ko'zdan kechirgim keldi. Quyosh qum barxanlari uzra ko'tarilish arafasida bo'lsa-da, olam charog'on edi. Olislarda suzib o'tayotgan oq bulut parchalari tonggi nurlarda tovlandi.
Quyosh chambari shitob yuksala boshladi. Barxanlar qizg'ish-sariq ranglarda jilolandi. Olov chambarga tikilib boqib, xayolimdan quyoshga yo'lbarslargina tik qaraydi, degan fikr nurlandi. Odamlar esa, tongotar, kunbotarlarda oftobga tik boqadi. Men oqshomlarda alvon ufqlardan zavqlanib, “Ertaga kun yaxshi bo'larkan”, deya ko'nglimni ko'tarishga odatlanganman.
Hamrohlarimni bezovta qilmay, qal'a atrofini aylanib chiqqach, barxanlar to'lqinida suzganday kunchiqar tarafga odimladim. Shifokorning o'limi haqidagi noxush voqeani eslab, qayoqqa ketayotganimni chamalab qo'ydim.
Oltin tus olayotgan qum zarralari ko'zlarimni qamashtirdi. Tongotar marosimida olamga ranglar sochiladi. Zarafshon dunyo! Bu zaminda qanday odamlar yashagan ekan-a? Ularning yuz-ko'zlari, orzu-armonlari qanday, do'stu dushmani kim bo'lgan? Negadir shu lahzalarda barchasini tasavvur qilishni istadim.
Suv bo'yiga intilgan, ammo sarkash daryo tashlab ketgan yoki toshqinda vayron bo'lgan qal'alar…
Dushman bosib kelganda istehkom devori ustiga chiqib qilich o'ynatgan suvoriylar, bosqinchilar ustidan o'q yog'dirgan kamonchi qizlar…
Yigitlar mard, jangu jadallarda chiniqqan, ayollar suluv, erkli, chavandoz, tirandoz bo'lishgan.
Ular ma'budalardan madad tilab, bo'liq yaylovlarga chorvasini yoyganlar, daryodan baliq tutib, to'qaylarda kiyik ovlab, davru davron surganlar…
Qal'a atrofida, qumtepalar ostida qancha karvonlarning izlari qolgandir, karvonsaroylar ko'milib yotgandir. Saroyga yaqin ko'chalarning ikki chetidagi rastalarda bozor ahli shovqin solib, savdo-sotiqni avjiga chiqarganlar. Kulollarning bozori chaqqon bo'lgani shubhasiz. Axir eng qadimiy kasb egalari bo'lmish kulollardan haykaltaroshlar yetishib chiqqandir. Dalalarda dehqonlar peshona teridan ungan yashil ekinlar, kengliklarda emin-erkin yoyilgan qo'ylar suruvi, otlar uyuri…
Shamol uyg'onib, avvaliga barxanlar boshini silab yeldi, so'ngra asta-sekin kuchaya boshladi. Birdan ko'nglimni vahima bosib, ortimga qaytishni o'ylardim-u, beixtiyor olg'a intildim.
Vaqt shamoli qumtepalarni ummon singari to'lqinlar shakliga solibdi. Salqin tong havosini chang-to'zon qoplay olmadi, shamol yerbag'irlab esardi. G'aroyib xayollardan parishon odimlab borarkanman, beixtiyor turgan joyimda toshdek qotdim. Tong shamoli taramlagan katta barxan ustida to'rt-besh dona tanga oftobda yaraqlardi. Ko'zlarim qamashdi. Tangalar endigina shu yerdan o'tgan yo'lchining kissasidan tushib qolganday, yuzida zarracha g'ubor yo'q, top-toza…
“Nahotki, oltin bo'lsa, — o'yladim ko'zlarimga ishonmay, — shamol ochdi, shekilli…”
Tangalarni birma-bir avaylab terib oldim-da, kaftimga yoyib qaradim — oltin! Cho'l shamolining marhamati… Ko'zga ko'rinmas, daryo-yu sahrolarni to'lqinlantiruvchi, olamga baraka kirituvchi, beqarorligi barqaror shamollar ma'budasi Vayuning ilohiy tuhfasimi?! Ajabo!
Tangalarni kaftimga olib quyoshga ko'zko'zladim. Oltin!
Bu tangalar bir zamonlar turnaqator karvonda lo'killab borayotgan tuya o'rkachiga ilingan xurjunning so'tilgan yeridan to'kilib qolgandir, deya taxmin qildim hayajonimni bosolmay yoki bironta boy qal'adan tashqariga olib chiqib, yerga ko'mgan xazinadir, yoki qaroqchilar, yoki…
Yuragim ko'ksimni yorgudek dukillab ura boshladi.
Shamol qumtepalarni bir tarafga surganda ikki-uch qarich chuqurdagi qatlamlar ochilib qoladi. Bu, albatta, shamol esishiga, barxanlar joyiga bog'liq… To'lqinsimon shamollar… Beorom shamollar…
Turfa taxminlar quyunida paydo bo'lgan xayolot girdobi meni asrlar qa'riga tortib ketdi. Qum ustida yana qancha xayol surib o'tirganimni sezmabman. Shamol pasayib, chang-to'zon bosilib, sahro oftobi yelkamga cho'g' bosgandagina o'zimga kelib, ortimga o'girildim. Shu tobda topgan tangalarimni Isidorga ko'rsatib, maqtangim keldi. Ammo qal'adan olisda edim. Shu yerga biron belgi qo'yish niyatida yaqin-atrofimga sinchiklab ko'z tashladim. Albatta, bu atrofni ko'zdan kechirish lozim. Balki tuzukkina xazina chiqar?.. Ikki-uch qadam narida shamol yopgan chang pardasi ortida nimadir bo'rtib ko'rindi. Belgi bo'larlik edi u.
Barxanlar ustida tosh bo'lmasdi, bo'lsa cho'kib qolardi, deb o'yladim-u, do'ppaygan yumaloq narsaning ustini qoplagan qumni sidirdim. Yengil shamolda to'zon ko'tarildi. Qum pardasi surilib, qiz chehrasi ko'rindi. Haykal! Buncha go'zal bo'lmasa… Latofatli. Chamasi, bu odam bo'yi barobar ishlangan katta haykalning bosh qismi edi. Ma'budaga o'xshaydi.
— Boshing toshdan ekan, ma'budam. Asr oshib, shu kungacha kelibsanmi, boshing toshdan-da! — deya quvonchdan qichqirdim-u, o'zimning ovozimdan cho'chib tushdim.
Haqiqatan, bu tosh haykal edi.
Atrofimga qaradim, hech zog' ko'rinmadi. Peshonamga tang'igan durrachani yechib, ma'budaning manglayiga yopishgan qum zarralarini ohista, avaylab artdim. Qiz chehrasi yanada ochildi. Chiroyli, istarasi issiq… Men uni qaerdadir ko'rgandekman, ko'nglimga yaqin, tanishdek tuyuldi. Nahotki, bu bolaligimdan buyon xayolimda yashagan, yildan yil oyday to'lishgan o'sha farishta bo'lsa?! Ha, bu o'sha, baxshilar kuylagan parizodaning o'zginasi. U mening malikam!
Alloh bor ekan-da, ko'nglimga solgan ekan-da!..
O'ngimmi-tushimmi, deya ko'zlarimga ishonmay, yana ma'budaga tikildim.
Olisdan kelgan ovozdan cho'chib tushganimda oradan allaqancha vaqt o'tgan, qal'a tomonda Isidor ikki qo'lini silkitib, imlab chaqirardi.
— Haykaltarosh, qal'aga qayt…
Men xazina topgan joyimga qum uyib, belgi qo'ygach, sahrodagi karvondan ajralib chiqqan yo'lchiday, yoki adashgan sahroyiday, yoki dashtma-dasht sandiraqlab yurib, oltin topgan gadoday parishonxayol alpozda asrlar qa'ridan ortga — qarorgohga qarab chopdim.
— Isidor, — dedim hansirab deyarli qal'aga yetib borganimda. — Nimalar topdim, qarang…
Isidor chap qo'limdagi oltin tangalar, o'ng qo'limdagi qiz haykalini ko'rib angrayib qoldi. O'ziga kelgach, yelkamga qoqib, quvonib, qichqirib tarixchilarni chorladi:
— O'rtoqlar, janoblar, buni qarang, noyob xazina! Mana biz nima uchun kelganmiz!
Arxeologlar Isidor ikkimizni qurshab olib, ertalabki salom-alikni unutib, birdan g'ala-g'ovur ko'tarishdi. Hamma o'z bilganini aytar, biri boshqasining gapiga quloq solishni xohlamasdi. Kimdir haykal, kimdir tanga haqida so'zlardi:
— Adashmasam, bu tangalar miloddan avvalgi, aniqrog'i, zardushtiylar davriga tegishli, — dedi ekspeditsiya boshlig'i Simonov bitta tangani aylantirib ikki tomonini ko'zdan kechirgach. — Bronza davri. Xorazmshohlar zarb etgan chavandoz ramzi tushirilgan tangalarga o'xshamaydi. Qadimda bu yo'ldan Xitoy, Misr, Shom tomonlarga karvonlar qatnagan…
— Bu eramizning boshlarida ishlangan haykal, — dedi keksa arxeolog.
— Yo'q, bronza davri, eramizdan avvalgi uchinchi asrga tegishli, — dedi yana kimdir.
— Yaxshilab o'rganish kerak, haykal tangadan ko'ra qadimiyroq. O'sha tepalik atrofini qazib ko'ramiz. Yangi topilma, bunga aniqlik kiritadigan qo'shimcha dalillar chiqadi. Ko'nglim sezib turibdi.
— Haykalning tana qismi shu yaqinda bo'lishi kerak. Bu ma'buda Anaxita.
— Oltin tangalar xorazmshohlar davlatida zarb qilinmagan, demak, chetdan kelgan savdogarga tegishli…
Bahs-munozaralar qizigandan-qizidi. Arxeologlar ikki guruhga bo'linib, qal'adagi ishlarini to'xtatmay, yangi joyda qo'shimcha tadqiqot o'tkazish taraddudini ko'ra boshladi. O'roz tengi bir-ikkita yosh arxeologlar nonushta qilishni unutib, men kelgan tomonga qarab chopishdi.
— Barxanning tepasiga qum uyib qo'yganman, — deb qichqirdim ularning ortidan.
— Qo'yaver, ular izma-iz borib topadi, — dedi O'roz beparvo.
Darveshning xotirjamligiga qoyilman, o'shalarga qo'shilib chopmadi-ya.
— Ammo ayrimlarning omadi bor, sahro ularning qadamiga sochqi sochadi, — dedi Isidor menga ishora qilib. — Yaxshiyam seni olib kelganim, haykaltarosh.
— Rost, — dedi Vadim Serafimovich. — O'n yillab qum kechib, bir tanga topolmay ketganlar qancha, buni omad desa bo'ladi.
Biz hozirgacha topilgan xum, ko'za, kosa, mis taqinchoqlar, tangalar, ma'buda haykalchalarini olib, odatdagi rasmiy hujjatlarni to'ldirib bergach, zudlik bilan shaharga qaytmoqchi bo'lib turgandik. Ammo men belgilagan joyni bir qur nazardan o'tkazish, qolaversa, kutubxona borligiga ishonch hosil qilish ilinjida, bironta qo'lyozma chiqib qolarmikin, degan umidda yana bir kun qal'ada qolishga qaror qildik va albatta, bugun tongda menga shamol hadya etgan topilmalarni olib ketishni kelishib oldik…