Uchinchi Renessansga jadidlar g'oyalari bilan
Milliy mafkuramizning shakllanishi va kamol topishida tariximizdagi jadidchilik harakati muhim ahamiyatga ega. Jadidchilik xalqimiz ijtimoiy-ma'naviy hayotidagi muhim siyosiy harakat hisoblanadi. Ushbu harakat mustamlaka Turkiston o'lkasining ozodligi va yangi taraqqiyotiga bo'lgan ehtiyoji asosida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuzaga kelgan edi. Jadidchilik harakatining asosini yurt mustaqilligi, xalq ozodligi, ta'lim-tarbiya va madaniyatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqish tashkil etar edi. Jadid so'zi arabcha so'z bo'lib, “yangi, yangilik tarafdori” ma'nolarini anglatadi. Qrim-tatar ziyolisi Ismoil Gaspiralibey asos solgan bu harakat dastavval maorifda, so'ngra matbuot va teatr, adabiyot va san'atda keng faoliyat ko'rsatdi.
Bu harakat faoliyatini o'rgangan mutaxassislar uni haqli ravishda Milliy uyg'onish davri deb ataydilar.
Turkiston jadidchilari — Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy, Abdurauf Fitrat, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abduqodir Shakuriy, Hoji Muin kabi fidoyilar sa'y-harakati bilan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Qo'qon shaharlarida “usuli jadid” maktablari ochildi va ular tomonidan bu maktablar uchun darsliklar yaratildi. Shu bilan birga jadid ziyolilari tomonidan adabiyot orqali xalqni ma'rifatli qilish yo'lida badiiy asarlar yozildi. Ular o'z asarlarida millat taqdiri, yurt mustaqilligi va ozodligi haqida qayg'urdilar. Badiiy adabiyotning ana shunday qudratli kuchi tufayli jadidlar o'z asarlarida mustamlakachilikning siyosiy mohiyatini ochib berdilar, vatanparvarlik va erkparvarlik g'oyalarini olg'a surdilar. Ana shu maqsad va g'oyalari, millat kelajagi yo'lida o'limga tik borishdi. Aytish mumkinki, jadidlar yaratgan badiiy asarlarda olg'a surilgan va ulug'langan g'oyalar milliy istiqlol g'oyasining sarchashmalari hisoblanadi. Chunki ular o'z asarlarida kuylagan va olg'a surgan g'oyalar mamlakatimizning bugungi ma'naviy-iqtisodiy taraqqiyot tamoyillariga mos bo'lib, hozirgi avlod orzu-intilishlariga hamohangdir.
Ma'lumki, badiiy adabiyotning taraqqiyot xususiyatlari o'z davri tamoyillari bilan bog'liq. Bunda adabiyot davrni harakatlantirib turuvchi g'oyalarga xizmat qilishi talab etiladi. Jadid yozuvchilarining asarlarida aynan ana shunday g'oyalar targ'ib qilinganini aytishimiz mumkin. Jumladan, Mahmudxo'ja Behbudiyning “Padarkush”, Fitratning “Munozara”, “Hind sayyohi qissasi”, Abdulla Qodiriyning “Baxtsiz kuyov”, “Millatimga”, “Ahvolimiz”, Hamzaning “Yangi saodat” kabi asarlarida ma'rifatparvarlik, madaniy-ma'naviy, iqtisodiy, axloqiy-maishiy masalalar talqini orqali targ'ib qilingani fikrimiz dalilidir.
Milliy romanchiligimizga, lirik va nasriy janrlar yangilanishiga aynan jadidchilik davrida asos solingani ham bejiz emas. Jadid bobolarimiz har jabhada faollik ko'rsatib, bor e'tiborni xalqni ma'rifatli qilishga qaratganlar. Ana shunday asarlar orasida Abdulla Qodiriyning “O'tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, Cho'lponning “Kecha va kunduz” romanlari o'zbek millati ma'naviy kamolotida katta o'rin tutishi fikrimiz tasdig'idir. Shuning uchun ham yosh avlod tarbiyasida jadid adabiyoti namoyandalari asarlaridan unumli foydalanish davr talabidir.
Xo'sh, bugungi jamiyatimiz hayotida jadidchilikning o'rni qanday? Bugungi yoshlarimiz jadidchilikning millatimiz hayoti va jamiyat tarixidagi xizmatlarini anglashadimi? Nega endi jadidchilik harakatidan bugungacha bir asrlik vaqt o'tgan bo'lsa-da, uning olg'a surgan g'oyalarini hayotga tatbiq etishga e'tibor berilmoqda? Bu borada davlatimiz rahbarining 2023 yil 11-12 dekabr kunlari poytaxtimizda o'tkazilgan “Jadidlar: milliy o'zlik, istiqlol va davlatchilik g'oyalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo'llagan tabrigining nihoyatda dasturulamal ahamiyatga ega ekanligi ko'rinadi. Ushbu tabrikda Yurtboshimizning “Buyuk ma'rifatparvar bobolarimiz tomonidan olg'a surilgan g'oyaviy-siyosiy, ijtimoiy-ma'rifiy va huquqiy-axloqiy qarashlar, turli millat va elatlar o'rtasida bag'rikenglik va hamjihatlik tamoyillarini qaror toptirish bilan birga, milliy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan intilishlar hozirgi murakkab va tahlikali zamonda barchamiz, avvalo, yoshlarimiz uchun chinakam ibrat namunasidir”, degan fikrlari barcha ziyolilarni tahlikali zamonda jadid bobolarimizga xos faollik va tashabbuskorlikka undovchi, yoshlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga chorlovchi xususiyatlari bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun biz Uchinchi Renessansga intilayotgan davrda Prezidentimiz o'z qarashlari bilan jadidchilik g'oyalarining umrboqiyligi haqida ular ko'zlagan ezgu niyatlar bilan bugungi Yangi O'zbekiston kelajagi uchun intilishlarimiz, orzu-istaklarimiz o'rtasida uzviylik mavjudligiga e'tiborini qaratmoqda. Bugungi ma'rifiy-ma'naviy hayotimizda faoliyat yuritayotgan millatimiz ziyolilari, adabiyot va san'atning yetuk vakillari Prezidentimizning fikrlaridan ruh va rag'bat olib, jadidchilikning mazmun va mohiyatini, xususan, ular olg'a surgan g'oyalarning Yangi O'zbekistonni bunyod etish strategiyasi bilan bog'liqligini yurtdoshlarimizning ongu shuuriga singdirishga astoydil kirishganligi ham quvonarli holdir.
Xullas, jadidlar olg'a surgan millatni ma'rifatli qilish orqali obod Vatan qurish g'oyasi bugungi avlod zimmasidagi muhim masalalardan hisoblanadi. Qachonki jadid bobolarimiz qalbida yongan yurt ishqi yuraklarimizga ko'chib o'tsa, biz bu olovni alangalatib, kelgusi nasllar ko'nglini yorita olsak, shundagina o'tmish ajdodlarimizga munosib avlod sanalamiz.
Nodira QORABOYEVA,
Ahmad Farg'oniy
nomidagi Farg'ona viloyat
Axborot-kutubxona markazi
mutaxassisi.