Umrlar gulshani

(tarixiy roman-essedan parcha)

Sohibqiron Amir Temurga bag'ishlangan “Ulug' saltanat” roman-epopeyasi va boshqa qator romanlar, she'riy asarlar muallifi, O'zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Ali yaqinda “Umrlar gulshani” nomli yangi tarixiy roman-essesini yozib tugatdi. Xalqona ruhda, o'ziga xos uslubda hujjatlarga suyanib yozilgan, aniq faktlarga asoslangan, hazil-mutoyiba, yumor hissi bilan yo'g'rilgan bu asar yaqin o'tmishimizdan hikoya qiladi. Asarda keltirilgan shaxslar barchasi hayotda bor kishilardir. Quyida asardan bir parcha berilmoqda.

Roman-esse to'laligicha “Sharq yulduzi” jurnalida e'lon qilinmoqda.

OTAM PIShIRGAN OSh

Bahorning oxirlari, qimizak olma endi pishgan pallalar… Rafiqam Manzuraxon, qizlarim Nargiza, Nodira, Dilbarlar (Aziza va Komronlar hali tug'ilmagan) “Jiguli” mashinamda Toshkentdan ertalab yo'lga chiqib, Qo'qonda, ba'zan Yangiqo'rg'onda, o'zimizga ma'qul xushmanzara yerlarda to'xtab, dam olib, asrga qolmay ona Beshkal qishlog'imizga kirib boramiz.

Yo'limizda Uchko'prikda, Buvaydada yaxshi orasta qassobxonalar bor. Do'konlar ko'p. Uyga bozorlik qilib olaman. O'nta non, to'rt-besh kilodan shakar, konfetlar, o'n kilodan un, guruch, besh shisha pista yog'i, o'n yumaloq ko'k choyni mashinaga solib qo'yaman. Va albatta, go'sht do'konidan tanlab to'rt-besh kilo (bitta son) qo'y go'shti, ikki kilo dumba yog'i olaman. Manzuraxon tanlashadi. Otam qo'y go'shtini nihoyatda yaxshi ko'radi. Ayniqsa¸ qo'y go'shtili yupqa sho'rvani juda yoqtiradi.

Bir kuni otam rasululloh sollallohi alayhi vasallamdan shunday naql so'ylab bergandi:

— Yig'inda sahobalardan biri rasuli akramdan: “Dunyoda nimaning go'shti shirin?” — deb so'rabdi. Payg'ambarimizdan: “Eng shirin go'sht ilvasinniki!” — degan javob bo'libdi. Shunda menga o'xshagan shoshqaloqroq sahoba: “Ilvasin, dedilar… Qo'y go'shti-chi, rasululloh, qo'y go'shti?..” — deb yuboribdi. “U… dori-ku… go'shtmas…” — debdilar payg'ambarimiz xotirjam. Sahoba hayratda qotib qolgan ekan.

— Yaxshi keldingizmi, o'g'lim? — so'radi otam. — Yo'lda qiynalmadingizlarmi? Rahima, nabiralaringga qara!.. Xo'sh… nima olib keldingiz, o'g'lim?

— Bozorlik qildim, otajon… Go'sht oldim, qo'chqor go'shti. Quyruq yog'idan ham keltirganman.

Otamning chehrasi ochildi:

— Barakalla, o'g'lim! Go'shtni opke! Bir o'zim kesib beray…

Madaminjon darrov dasturxon yozdi va go'sht taxtani keltirdi.

Otam yonidan o'zining dandon sopli pichog'ini chiqarib, ixlos bilan go'shtni maydalay boshladi. Ishni saranjom qilgach, onamga tuzlab qo'yishni tayinladi va dumba yog'iga o'tdi. Quyruqdan parcha-parcha kesib: “Ma!.. — deb hammamizga bittadan uzatdi. — Buni yeb olinglar, bolalarim, chaynab o'tirmang, shunday og'izga solib yutib yuborsanglar, bo'ldi. Bu — kuch, quvvat dori!” — dedi otam. Bu odatimiz edi, bolaligimizda ham shunday qilardik, shu yo'sinda qo'yning quyruq va charvi yog'larining ko'pini yeb yuborganmiz.

Bir oydan keyin kelganimda, yo'lda aksiga olib, qassobxonalarda yaxshi qo'y go'shti uchramadi. Mol go'shti olishimga to'g'ri keldi. Quruq kelib bo'lmaydi. Bilmayman, otamga yoqadimi, yo'qmi… Kelganimizdan otam juda xursandlar.

— Nima bilan keldingiz, o'g'lim? — deb so'radi har galgiday.

— Shu… kelayotsam… yaxshi qo'y go'shti yo'q ekan-da… — dedim xijolat. — Borlari ham yangimas, tarovati yo'qolgan, ko'karib qolgan go'shtlar… Bir-ikki joydan so'rasam, hali so'ymadik, tushdan keyin bo'ladi, deyishdi. Lekin yonginada yashnab turgan yangi mol go'shti ko'zga tashlandi… Shundan to'rt kilo oldim-da, ota.

— Bo'pti, nasiba-da… O'zlaring kesib qo'yaveringlar!..

Otam go'shtga qarab ham qo'ymadi.

Keyin birdan o'rnidan turib: “Qani, o'g'lim, bu yoqqa yuring-chi”, dedi-da, meni uy orqasida bo'y cho'zgan bir tup olma daraxti tomon boshladi. Uni “Otamning qimizak olmasi” der edik. Olmalar pishib, tugagan payt. Lekin daraxtning eng tepasida to'rt dona pishib yetilgan qip-qizil olma ko'zni olguday tovlanib turardi.

Otam olmani ko'rsatib, dedi:

— Bu sizlarning olmangiz-da, sizlarning rizqingiz, inshoolloh!

— Bizning rizqimiz?..

— Ha-da!.. Olma tukkandan beri qo'riqchilik qilaman, qishloqning bolalari shu yerda, olmaga ta'm kirdi, deguncha, kesak otib tushirib yeb ketishadi. Ammo aytib yurib, shu to'rtta olmani saqlab kelyapman…

— Uzoq umr ko'ring, otajonim! — dedim ko'nglim bo'shashib.

Otam uyning orqasida bir joyga yashirib qo'ygan uzun yog'ochni oldi-da, olmalarni sekin turtib pastga tushira boshladi. Barchasini yerga tushishga qo'ymay o'zim ilib oldim.

Otam olmalardan birini top-toza qilib artib menga uzatdi:

— O'g'lim… shu olmani yeb oling… Men bir ko'ray…

— Yeb ola qoling, o'g'lim!

Ortimga qarasam, onam turibdi, nariroqda Manzuraxon…

— Otangiz uyda yo'q vaqtlarda olmalarga men qarab turardim-da… Men ham nechta shumtakalarni quvganman bu yerdan!

— Xo'p, otajon! Xo'p, onajonim!

Qornim to'q bo'lsa ham, ikkita olmani paqqos tushirdim. Olmalar bir shirin ediki, bunday meva faqat otaning bog'ida pishishiga favqulodda imon keltirdim.

Qolgan ikki olmani Manzuraxonga uzatdim…

— Allohga shukur! Ota-onamizning umrlari uzoq bo'lsin, ilohim! — dedi rafiqam qo'lini ko'ksiga qo'yib…

Ertasiga ertalab otam: “O'g'lim keldi, o'zim guruchi o'rmalab ketadigan bir quling o'rgilsin qo'lbola osh pishirib beray”, deb qoldilar.

O'choq oldida turgan onam buni eshitib, yonidagi Rahima opamga shivirladi: “O-ov, kap-katta odam, jim o'tirsalar bo'lmasmikin… ovora bo'lmay… Oshni o'zimiz ham pishiraverardik… Endi hech kim tinchimaydi…”

Otamning qarori qat'iy edi. U osh harakatini boshlab yubordi, hammaning vazifasini belgilab berdi:

— Azamat o'g'lim. Pulni ol, yugur, darrov Sobirjon qassobdan bir kilo qo'y go'shti, bir kilo yog'i bilan sotib olib kel! Rahima qizim, qozonni yuvib yubor! Rustambek, hov o'tinlarni bu yoqqa opke, o'choqqa o't yoqasan. Solihabonu, Madaminjon ukang bilan sabzini to'g'rab kelinglar. Abdujalil, sen piyozni tayyorla!

Qassobxona ham uzoq emas, shundoq muyulishda. Azamat olib kelgan go'sht-yog'ni otamning o'zi oshbop qilib to'g'rab chiqdi.

O'choqda o't gurillab yonmoqda. Yog' qozonga solindi, ko'p o'tmay jizza likopchaga olindi. Go'sht tashlandi, keyin piyoz… Otam kapgirda qo'zg'ab turibdi. Jiz-bizning yoqimli hidi atrofga tarala boshladi.

Bir payt otam kapgirni qidirib qoldi:

— Kapgir qani? Kim oldi kapgirni? Mana shu yerda turuvdi… Rahima qizim, sen ko'rmadingmi?.. E… topinglar kapgirni! Go'sht kuyib ketadi axir! Istopillo!..

Hammamiz har yoqqa tirqirab, kapgirni qidirishga tushib ketdik. Hatto so'rida o'tirgan Xosiyat otin enam bilan onam ham kapgirni axtara boshladilar. Kapgir, yer yutib ketganmi nima balo, hech qaerda yo'q edi!

Otam bo'g'ilgancha o'rnidan turib ketgan, ko'zlari olazarak bo'lib atrofga qarardi. Ammo kapgir topilavermasdi.

Birdan ziyrak Solihabonu qichqirib yubordi:

— Otajon! Otajon! Kapgir belingizda turibdi! Ana! Belbog'ingizga qistirib qo'yibsiz! Ana kapgir!

Otam darhol qarab, kapgirni olarkan:

— Kim kapgirni bu yerga qo'ydi?.. — dedi. Keyin jilmaydi: — Yaxshiki, qo'yibman, shu yerga qo'ymasam, kapgir yo'qolib qolishi aniq edi…

Hamma xayriyat deganday xo'rsinib qo'ydi. Otam tezda qozonni kavlay boshladi.

— Kuyovingiz qozon qolib, naq dunyoni qovurib yuboray dedilar-a! — dedi onam Xosiyat otin enamga qarab. — Xayriyat, topildi. Shunga oshni o'zimiz qilamiz, devdim-da…

Zirvak tayyor bo'lib, guruch solindi. Orada otamning: “Suvni opke!”, “O'tni tort!”, “Rahima, tuzini ko'rib ber!”, “Solihabonu! Dam tovoqni tayyorla!” — degan so'zlari eshitilib turdi. Hech kim tinim bilmadi. Nihoyat, butun uy pishirgan oshga dam qo'yildi…

Otam yelpingancha so'riga kelib o'tirdi.

— Rahima! Endi bu yog'i senga… O'n besh minutda osh tayyor bo'ladi, o'zing buzasan! — dedi otam qilgan ishidan mamnun. — Hov, safardan men olib kelgan katta charx tovoq bor-ku, o'shanga solgin oshni, tushundingmi?

— Xo'p bo'ladi! — javob qildi onam.

Charx tovoqqa yarashib turgan osh chindan ham xushta'm, shirin chiqibdi. Hammamiz maza qilib yedik. Ta'mi og'zimizda qoldi.

— Osh nihoyatda shirin bo'libdi, otajon! — maqtadim men samimiy. Boshqalar ham minnatdorlik so'zlarini ayta boshladi.

Otam oshdan qo'lini tortib, sochiqqa artar ekan, sekin o'zini orqaga oldi va mamnun dedi:

— Ha, oshda ham osh bor-da! O'zing pishirgan oshga ne yetsin!..

OTAMNING TO'RT HIKOYaSI

Birinchi hikoya

Uch aka-uka bor edi, to'ng'ichi Alimsho, o'rtanchasi Salimsho, kenjasi Halimsho. Ertuqqan degan bir bahodirning Alimshoda ishi bor edi, uni qidirib yurarkan, katta paykalda soch-soqoli butkul oqarib ketgan, qarimsiq bir yigitning ketmon chopayotganini ko'rdi. U Halimsho edi. “Yosh yigit… sochlari oq…” — dedi o'ziga o'zi Ertuqqan va salom berdi.

— Alimsho akani qidirayotgandim…

— Men Halimsho… Kenjalari bo'laman, — dedi yigit. — Hov anovi yerda ko'rinib turibdi-ku, paykalda yurgan Salimsho — o'rtancha akam. Shundan so'rasangiz, aniq aytib beradi.

Halimsho shunday dedi-yu, ishini davom ettirdi.

Ertuqqan Salimshoning oldiga bordi, maqsadini tushuntirdi. Salimsho soch-soqoliga oq oralab-oralamagan yoshamolroq bir kishi edi.

— Siz o'rtanchamisiz oilada? — so'radi Ertuqqan.

— Ha, o'rtanchiman. Alimsho akam — kattamiz. U yangi qishloqda uy qilgan, o'sha yerda yashaydi. Bir qishloq o'tib borasiz. Shu yerdan ham qarasangiz ko'rinadi.

Ertuqqan Salimsho bilan xayrlashib yo'liga ketarkan, o'yladi: “Nega Halimsho uka bo'la turib, soch-soqoli butkul oqarib ketgan-u, o'zi qarimsiq, akasi Salimshoning soch-soqoliga esa bitta-ikkita oq oralagan, xolos, yosh ko'rinadi… Buning siri nimada ekan?…” U juda qiziqib qoldi.

Alimsho Ertuqqanni hurmat bilan kutib oldi, oldiga dasturxon yozdi. Osh ham tortildi. Ertuqqan qarasa, Alimsho aka yosh yigitlarday harakatchan, soch-soqoli mumday qop-qora, peshonasida bilinar-bilinmas bir-ikkita chiziqni demasa, bironta ajin yo'q… Qirchillama yigit degulik. Ertuqqanning yana taajjubi ortdi…

Uning kelishdan niyati Alimshodan ozroq qarz olmoqchi edi, bu ish ham bitdi. Alimsho Ertuqqanga aytganini berdi. Keyin dunyoning ishlaridan gaplashib o'tirdilar. Ertuqqan aka-ukalar o'rtasidagi tafovut siri nimada ekanini bilishni istardi. Nega katta aka Alimsho yosh ko'rinadi-yu, Halimsho — kenja uka qarib qolganga o'xshaydi? Hatto Salimsho ham bir qaraganda Alimshodan ulug'roq…

Uning savoliga Alimsho dabdurustdan javob bermadi, kulib qo'ydi-da, xotinini chaqirdi. Xotin kirib salom berdi. U yoshiga nisbatan yosh ko'rinadigan xushro'y, ochiq chehrali ayol edi.

— Xotinjon, tomga chiqing, mehmonlarga atab alohida ajratib qo'yilgan qovunlar bor. Bitta yaxshisidan olib tushing. Bir qovun yeylik…

— Xo'p bo'ladi! — dedi xotin va ortiga tisarilib chiqib ketdi. Ko'p vaqt o'tmadi, xotin bir qovun olib keldi. Alimsho qovunning u yoq-bu yog'ini aylantirib ko'rdi va ko'ngli to'lmay xotiniga qaytarib berdi:

— Sal durustrog'ini qarangiz, yaxshi qovunlar bor, dedim-ku. To'g'ri kelganini olib chiqibsiz, shekilli… Boshqasini olib chiqing!

Xotin indamay qovunni olib chiqib ketdi. Birozdan keyin yangisini keltirib eriga tutdi:

— Bu yomon emas… — dedi Alimsho qovunni salmoqlab ko'rib. — Lekin bundan ham yaxshilari bor… Yo qorong'ida ko'rinmayaptimi? Yaxshiroq qarash kerak. Tanlashni bilmayapsiz, xotinjon. Erinmay ichkariroqlarni qarangiz!..

— Xo'p bo'ladi! — dedi xotin yarim jilmayib. — Yaxshiroq qarayman.

Xotin uchinchi marta qovun olib chiqqanda, Alimsho xursand bo'lib ketdi:

— Mana, bu boshqa gap! Yashang, xotinjon! Didingizga qoyil! Endi asilini topibsiz! Qovunmisan-qovun ekan! Xuddi shunaqasini aytgan edim-da!

Alimsho qovunni so'yib, tilikladi. Maza qilib yedilar.

Ertuqqan hayron edi: “Alimsho uning savoliga javob bermadi-ku?”

— Haligi savolingizga qaytsak… — Alimsho xuddi Ertuqqanning fikrini bilib turganday, xotirjam dedi. — Halimshoning qarib ketganiga sabab — uning xotini… Kelin juda rashkchi, hatto uyda devordan ham rashk qiladi. Ukamning qulog'i tinchimaydi, tushuntirish qiyin, ikki kunda bir janjal… Ko'ngillar xufton. Ajrashib ketay desa, yaxshi ko'radi. Beshta bolasi bor. Taqdirga tan berib yuribdi… Salimshoni ham Xudo xotindan qisdi. Uy tutishni bilmaydi, uyda hamma narsa qo'qib yotadi, pala-partishlik ko'p, tozalikka e'tibor bermaydi, aytsang ham qilmaydi. Hamma narsa ochiq-sochiq… Ro'zg'ordagi ko'p ish Salimshoning o'ziga qolgan. Xamir qoradi, tandirga non yopadi, hatto chuchvarani ham o'zi tugadi… Ukajonim juda andishali odam, toza inson, biron gapning isini chiqarmaydi. Shundoq ro'shnolik ko'rmay o'tyapti-da…

— Shunaqa deng? Him-m… — dedi Ertuqqan…

— O'z xotinini oshkora maqtagan erkak nomussizdir, — so'zini davom ettirdi Alimsho. — Xotinni maqtash lozim, faqat uning o'ziga, hech kimning yo'g'ida… Har qancha yaxshi gapingiz bo'lsa, uning o'ziga ayting yoki qulog'iga shivirlang… Xotinning poshshosi kim — uning yostiqdoshi! Erning shirin so'zi — xotinga mukofot!

Ertuqqan Alimshoning so'zlariga qoyil qolib o'tirardi. Bag'oyat adolatli gaplar!

— Men hayotimdan mamnun odamman, Xudoga shukr, — davom etdi Alimsho. — Men haqimda savol berganingizda, javob qilmadim. Javob xotinimning tutumida ko'rinsin, dedim. Xotinimga qovun olib chiqishni buyurdim. Ikki marta qovunning boshqasini olib kel, deb qaytardim. Hatto yaxshiroq qarash kerak, deb koyidim. Uchinchisida: “Mana, bunisi boshqa gap!” — dedim, ma'qulladim. Holbuki, tomda bor-yo'g'i bitta qovun bor edi, xolos! Bitta qovun! Lekin xotinim bir marta ham ranjiganini sezdirmadi. Uch martada ham biron e'tiroz bildirmay, bitta qovunning o'zini olib kelib, olib ketdi… Chunki u mening hamma harakatim mehmon hurmati uchun, mehmon izzatini joyiga qo'yish uchun qilinayotganini yaxshi fahmlardi… Bandasiga hamisha yaxshi xotin ato etsin!

Ertuqqan hayratda qarab turardi.

Ikkinchi hikoya

Marg'ilonlik boy-badavlat odamning Arslon degan tilab olgan yolg'iz o'g'li bor edi. O'g'li voyaga yetgach, uyli-joyli qildi.

— O'g'lim! — dedi bir kuni ota. — Boshqa shaharlarga borib saroylar barpo qiling, qancha pul ketsa, shuncha beray…

Ota o'g'lining kelishgan, tog'ni yiqitadigan, kelbatli ekanidan xursand, ammo aqli, fahmu farosati qanchalar o'tkirligini pinhona sinab ko'rmoqchi bo'ldi.

Arslon katta shijoat bilan ishga kirishdi. Samarqandga borib nomdor me'morlarni izlab topdi, ajoyib bir saroy qurdirdiki, Amir Temur saroylaridan qolishmas edi. Keyin Toshkentga yo'l oldi, u yerda undan ham kattaroq imorat soldirdi. Shu tariqa Xivada, Qo'qonda, Termizda dang'illama binolar bunyod etdi. Hamma joyda odamlar hashamatli saroylarni ko'rib tahsinlar aytishar, “Me'moriga rahmat!” deb duolar qilishardi.

Ko'ngildagi rejalarni bitirgach, Arslon: “Otamning so'zlarini yerda qoldirmadim, ancha ishlar ado etdim, turli shaharlarda saroylar soldirdim”, deya mamnun ona shahriga qaytdi.

Otasi Arslonni sog'inib qolgan edi, ko'rib ko'zlariga yosh kelib, bag'riga bosdi.

— Barakalla, o'g'lim! — dedi ota. — Endi bir borib siz qurgan saroylarni ko'rib kelaylik.

Ota-bola uchqur otlarda Samarqandga kelishdi. Ota qarasa, chindan ham ajoyib bir saroy ekan! Peshtoqlari oftobda yarqiraydi, mahobatli gumbazi ko'kka soya soladi. To'rt tomonida to'rt minora osmon toqiga bosh qo'ygan… Ammo… saroyda hech kim yo'q, kimsasiz, faqat qushlar chug'urlashib hovlini to'ldirgan, bemaqsad shamol g'uvillab yayrab u yoqdan-bu yoqqa yeladi. Hujralarning darchalariga o'rgimchaklar to'rlar sola boshlabdi…

Ota bino mahobatidan lol qoldi, ammo boshqa so'z demadi.

Toshkentdagi saroy ham maqtovlarga sazovor, aqlni shoshiradigan qilib qurilgan edi. Zo'r qurib qo'yibdi. Bu yerda ham qushlar hukmron, goh gumbazga qo'nib, goh minoralardan ko'kka uchadi… Lekin kimsasiz, tirik jon ko'rinmasdi…

Ota erinmasdan Xiva, Qo'qonga, oxirida Termizga bordi. Hamma joyda hashamatli qasrlar ko'kka bo'y cho'zib turibdi, hayratdan otaning tili bog'lanib qoldi chog'i. Lekin hamma joyda imoratlar kimsasiz, odam yo'q… Hujralarda g'ir-g'ir shamol esar, peshtoqlarga qushlar in qurish harakatida edi.

Arslon ko'nglida: “Otam binolarni ko'rib benihoya quvondi, hayratlanganidan hatto ta'riflashga ham so'z topa olmay qoldi”, deb o'yladi. Axir hazilakammi, u kechalari uxlamay, ne-ne kunlarni mashaqqatlarda o'tkazdi, yeldi-chopdi, bir lahza tinim bilmadi. Hamma joyda ko'rganlar “ofarin”dan boshqa so'z aytganlari yo'q.

Ota indamay Hakim at-Termiziy maqbarasiga yo'naldi. Termiz ota qadamjosini ziyorat qilib bo'lgach, uzoq Qur'on tilovat qildi, duolar o'qidi. O'g'lining aqli qosirligidan, fahmu farosati yetmaganidan ichida afsus chekdi, lekin bu haqda og'iz ochmadi. Arslonga dedi:

— O'g'lim, zo'r saroylar quribsiz… Juda mahobatli binolar bo'libdi… To'g'ri. Ammo men saroylar deganda, bunday binolarni nazarda tutmagandim. Yaxshi do'stlar orttirasiz, deb o'ylagandim. Zero, yaxshi do'stlar orttirmoq — yigit kishining baxti-omadi. Samarqandda, Toshkentda, Xivada, Qo'qonda, Termizda yaxshi do'stlaringiz bo'lsa, ularning uylari kechasi-yu kunduzi sizning ochiq oltin saroyingizga aylanadi. Siz qurgan saroylar vaqtlar o'tib nuraydi, vayron bo'ladi, xaroba holga keladi. Do'stlarning uylari esa obod bo'lib, nurga to'lib boradi… Men bu shaharlarda do'stlaringiz xonadonlarida mehmon bo'lishdan umidvor edim, ularning hurmat-z'zozlarini ko'raman, deb o'ylagandim. Hech qachon eskirmas va nuramas oltin saroy — do'stlarning uyi, xonadonidir!

Arslonning boshi egilib qolibdi. Pul topib aql topmagan, deb shuni aytadilar.

Uchinchi hikoya

Voyaga yetgan o'g'lini uylamoqchi bo'lgan bir donishmandi oqil ota yoniga o'g'lini olib, kelin qidirar, qaerda ko'hlik qizlar bo'lsa, o'sha tomonga yo'l solardi.

Donishmand ko'chada borar ekan, bir suluv qizga nazari tushdi… Chamasi, juda yaxshi kelin bo'ladi. Bo'y-basti ham mos, munosib. O'zi gulday, chehrasi oyday… Qizga yaqin qolganda, o'g'lining yuziga bir shapaloq urdi. Yigit yuzini ushlab qoldi. Bundan taajjublangan qiz:

— Nega uryapsiz, ota? — deb so'radi. — Yo… aytganingizni qilmaydurmi?

— Yo'q, qizim, aytganimni qiladi, — javob berdi ota.

— Aytganingizni qilsa, yaxshi-ku… — hayratga tushib dedi qiz…

Ota o'yladi: “Yo'q, bu qiz menga kelin bo'lolmaydi”.

Yo'lda davom etdilar va avvalgi qizdan ham go'zalroq sanamga duch keldilar. Bir qoshiq suv bilan ichib yuborgudek qiz edi. Qizning oldida to'xtar-to'xtamas, ota, he yo'q, be yo'q, o'g'lining yuziga bir shapaloq tortib yubordi.

— Nega urasiz, ota?

— Uraman-da…

— Nima… aytganingizni qilmaydimi?

— Yo'q, aytganimni qiladi…

— Ie… aytganingizni ado etsa… Ma'qul emasmi?

Ota xayolidan kechdi: “Yo'q, men qidirgan qiz aslo bu emas!”

Ota “noumid — shayton” dedi-da, yo'lida davom etdi. Kun issiq. Yo'lda chinor tagiga qarab burildilar. Ittifoqo, shu yerda, soyada bir hurliqo qiz qo'lida guldor yelpig'ich, oftobdan jon saqlab, nafas rostlab ibo bilan yelpinib turardi. Qizning ro'parasiga borib-bormay, donishmand ota, odatdagidek, o'g'lining yuziga shapaloq tushirdi.

Qiz darhol e'tibor berdi:

— Nega o'g'lingizni urasiz, ota? Aytganingizni qilmaydimi?

— Yo'q… Doim aytganimni qiladi… Aytsam qiladi… — dedi donishmand ota.

— Yana bir uring, ota! — dedi tap tortmay haligi qiz…

— Nimaga? — yalt etib qizga qaradi ota!

— Yana bir uring! Qachongacha sizning aytishingizni kutib turadi? O'zining ham kallasi bo'lishi kerak-da! — gapni cho'rt kesib tashladi qiz!

Donishmand otaning aqli birdan yorishib ketdi. Chunki u izlagan kelinini topgan edi!

To'rtinchi hikoya

Otaning yolg'iz o'g'li Toshkentda katta oliy o'quv yurtida o'qir edi. Ko'pdan o'g'lini ko'rgani shaharga borishni, uning o'rtoqlarini yig'ib, choyxonada palov buyurib, yaxshilab mehmon qilishni o'ylab yurardi. Bolalar qo'y yog'i, qo'y go'shtida osh yemaganlariga ham xiyla bo'lgandir. Agar qo'y yog'ida osh yeb turmasa, bolalarning ichaklari yupqarib ketadi axir.

Ota sinchkovlik bilan Eski Jo'va bozoridan yetarli masalliq qildi, oshpazga nimalarnidir tayinladi. Dasturxon patir non, uzum, meva-chevalar, shirinliklarga to'ldi.

O'g'ilning do'stlari o'n kishicha bor edi. Hammalari xursand katta so'riga joylashishdi.

Osh pishguncha choy ho'plab, mevalardan olib, gurunglashib o'tirishdi. Ota talabalarni gapga soldi, o'qishlari, baholari bilan qiziqdi. Kim qaerdan kelganini, o'qishni bitirgach, nima qilishlarini so'rab-surishtirdi. Keyin bir latifa boshladi:

— Qorni och Afandi laganga qo'l cho'zib oshdan bir olgan ekan, lagandagi “Yana oling!” — degan yozuvga ko'zi tushibdi. “Ie!” — debdi-da, hayron bo'lib takror qo'l uzatibdi: “Yana bir oling!” — degan yozuv chiqibdi. Uchinchisida katta osham olib qarasa: “Lagan qolsin!” — degan so'zlar yaraqlab ko'rinibdi!

Xoxolagan kulgi ovozi jarangladi. Hammada kayfiyat ko'tarildi.

Shu palla ikkita katta laganda guruchlari dona-dona bo'lib pishgan osh keldi. Shinavandalar buni “Oshmisan, osh!” — deb ta'riflaydilar. Oshning bug'i ko'tarilib turar, ishtahani battar oshirardi.

Talabalar oldilaridagi qoshiqlarni artishib, osh yeyishga shaylandilar. Yengini shimarayotgan otani ko'rib, o'g'li qoshiq uzatarkan, sekin shivirladi:

— Otajon… Oshni qo'lda yemang… O'rtoqlarim oldida xijolat tortaman… Qoshiqda oling…

— E, o'g'lim-ey! Bu qoshiq nechta og'izga kirib chiqqan ekan, Xudo biladi… Qo'lim esa faqat o'zimning og'zimga kirib chiqadi! Qani, oshdan olaylik!

Beg'ubor kulgi ovozlari atrofga taraldi. Hamma qoshiqlarni bir chetga qo'yib, laganga qo'l uzatdi.

BIZNING QIShLOG'IMIZ

Bizning qishlog'imiz o'z nomi bilan Beshkal. Emishki, bir paytlar yurt oqsoqoli Yo'ldosh Oxunboboyev qishlog'imizga kelib: “Qishloq nomini o'zgartirish kerak. “Beshkal” bo'lmaydi, “Beshgul” denglar! Kanalning tagidagi “Beshtentak” qishlog'iniyam aytdim, o'zgartirishsin”, — deb tayinlagan ekan rais Rahmat kattamga. Ittifoqo, o'sha paytlar Beshtentak qishlog'idan Beshkalga kelin tushgan ekan. Sho'x ayollar:

Beshtentakdan Beshkalga

Kelin tushdi, yor-yor, —

deb yor-yor aytishgan ekan hammani kuldirib.

Do'stim To'lan Nizom bilan ikkimiz buni o'zgartirmoqqa kirishdik. U “Nozli Beshgul qishlog'im” deb she'r to'qidi, men esa “Beshgul” dostonini yozdim… Lekin “Beshkal” nomi o'zgarmay qolaverdi. “Beshtentak” — hozir ham o'sha “Beshtentak”…

Beshkalliklar “kal” laqabini og'ir olishmaydi, bu nom bizlarga yopishib qolgan. Ularning bir fazilati — bu hazillarni samimiy tushunishlarida.

To'g'ri, kallar bor, tug'ma, o'yma kal yoki temiratki oqibatida paydo bo'lgan kallar… Lekin Beshkalda undaylar yo'q, ammo tepakallar bor. Tepakal bo'lish esa aqlning ko'pligidan nishona, deyishadi Beshkalning donishmandlari, chunki soch chidamay to'kilib ketadi-da…

Gapning po'stkallasini aytsak, Beshkal odamlari kal emas, faqat qishloqlarining nomi “kal”, o'zlari esa “sal”… Ularga “kal” laqabi singishib ketgan. Hattoki “kal” demasang, xafa bo'ladiganlari ham topiladi.

Biz — aka-ukalar, qarindosh-urug'lar orasida hazil-mutoyiba juda kuchli edi. Askiya ruhidagi bunday gurunglar aynan bizlarga xos. Toshkentdan kelganimda, albatta, hamma yig'ilardi, bunday yig'inlar ota uyimizda, Madaminjonnikida, ba'zan Rayimberdi akamnikida bo'lardi. Rayimberdi akam: “Shoir ukajonim kulchatoyni yaxshi ko'radi, o'zim mehmon qilaman”, der, har doim kelishimga uyida qadimiy taomlardan tansiq kulchatoy pishirtirar, butun qarindosh-urug'larni chaqirtirardi.

Davrada faqat nufuzli “kallar” — Rayimberdi akam, Abduqahhor akam, Abdusalom, Abdug'ofir, Rustambek, Madaminjon, Azamat, Abdujalil, imkon topishsa, Habibulla, Ibrohimjon, Humoyunlar ham qo'shilib qolishardi. Muhim joyi, davra birovning ustidan emas, o'z ustidan kulardi. Bu yerda beg'uborlik birinchi o'rinda. Chunki mard odam o'z ustidan kula oladi, o'ziga boshqa odam ko'zi bilan qaray oladi.

— “Kal” deganda tushunish kerak-da, lekin ko'p kallarning o'zi ham buni tushunmaydi, — so'z boshladi Rayimberdi akam o'zini kuyunganday qilib ko'rsatib. — Boshida o'zi kal bo'lmaydi. Sochlarini silliq tarab yurishadi. Uylanib, bir-ikkita farzand ko'rgandan keyin kallik fasli boshlanadi… Odam Ato bilan Momo Havoning eng suyumli farzandlarigina kallik martabasiga erishganlar…

— Hamma ham kal emas… To'g'ri… — so'zga qo'shildi Abduqahhor akam. — Ko'plar qanday kal bo'lsam ekan, degan orzuda yuradi. Kallikni ham Xudo beradi! Hamma ham bunga erishavermaydi… ha-a… yetganlar yetadi…

Kulgi ko'tarildi.

So'zga aralashdim:

— Kallarning nihoyatda aqlli ekanlarini odamlar qaerdan bilsin? Tarixdan o'qidim. Hatto xalifalardan Usmoni Zun-nurayn, Umar roziyallohi anhu, hazrat Ali va Marvon kabi muhtaram zotlar ham kallik martabasiga noil bo'lmishlar. Xalifa Umar ibn Abdulaziz esa g'irt yarg'oq kal ekanlar…

“Kallar ulug'!”, “Kallar zo'r!” — degan ovozlar eshitildi. Hamma xursand bo'lib ketdi.

— Kallarning toifasi ko'p… — so'zini davom ettirdi Rayimberdi akam kulgidan o'zini to'xtatolmay. — Masalan, toza kallar, deyishadi, ya'ni palagi toza kallar… Ta'rifi uzun. Undan keyin yag'ir kallar… Yana sal kal toifasi ham mavjud. Endi… chala kallar bor, o'zi kalmas, lekin o'zini “kallardanman”, deb da'vo qilib yuruvchilar…

Qahqaha ko'tarildi.

— Ibrohimjon bilan Humoyunlar ekan-da… — deya Madaminjon qah-qah otdi. Kulgiga kulgi ulandi.

— Kallar haqida so'z ochganda, gapni insof yuzasidan hurmat qilib, kattalardan boshlash kerak, — donishmandona bosiq so'z qotdi Abdujalil. — Katta kallar bor, xizmat qilib qo'ygan, obro'-e'tiborlari joyida… Bunday martabaga osonlik bilan erishmaganlar. Mana, Rayimberdi akam, Abduqahhor akam, Muhammad Ali akam, Abdusalom akam… ularga qo'shilib kelayotgan umidli yosh kallardan Abdug'ofir akam, Madamin akam… U yog'iga Humoyun ham qo'shilay-qo'shilay deb turibdi…

Hovlini qiyqiriq tutdi.

Abduqahhor akam ko'zlarini artarkan, bir yo'talib oldi va jiddiy gap boshladi:

— Chakki kalmas Abdujalil ham, u yarg'oq kal, to'g'ri aytdi, yoshlarimizga ham aql kirib boryapti, bundan quvonish kerak… Bilasizlarmi, kallarning necha xili bor?

— Ie! Hali xillari ham bormi?

— Yo'g'-e! — degan hayqiriqlar eshitildi.

— Bor! — ishonch bilan davom etdi Abduqahhor akam, u o'ta hazilkash, uchiga chiqqan kallardan edi. — Men xillarini o'rganib chiqdim. O'n ikki xilini topdim hozircha…

— O'n ikki xilini?.. — Abdusalom “qo'ysangiz-chi”, deganday Abduqahhor akamga qaradi.

— Mana, qarang, — dedi Abduqahhor akam, — cho'ng kal, do'ng kal, taqir kal, pashsha qo'nsa, tiyg'anib ketadi, chichchang kal, injiq kal, garang kal, tarang kal ham bor… Keyingi paytlarda kar kal toifasi ko'payib bormoqda, karis kal, bu — Azamat… u chayir kal ham. Madaminjon — shippang kal, tez harakat qiladi, Abdujalil endi u, umuman, avvalboshdan kal, g'irt kal. Qattiq kal, muloyim kal, qaysar kal — endi buni bilasizlar, bu borada Rustambekdan o'tadigani yo'q… Tajang kal… Bunga o'zim nomzodman… Hech kimga bermayman. Yana sipo, sertavoze kal bor… Bu — albatta, Rayimberdi akam… Endi har biringiz o'z toifangizni bilib oldingiz, degan umiddaman…

Gurillagan kulgi ko'tarildi. Ayrimlar yotib olib qornini ushlab yumalab kulishardi. Ba'zilar bir-biriga: “Sen qaysi kaldansan?”, “Toifang nima?” — deb qitmir savollar berishardi.

— Bir kun Madamin akam menga gapirib qoldi, — gapga aralashdi Habibulla. — “Shu, Abdujalilga qo'ng'iroq qilaman, hech eshitmaydi-da…” Men dedim: “E, aka! Bilmaysizmi, Abdujalil akam o'sha mashhur garang Abdurahmon so'fining juda suyumli nevara kuyovi bo'ladi axir!”

Tag'in kulgi yangradi.

— Qadimda podsholardan biri fuqarolarining aqli-farosati qanday ekanini pinhona sinamoqchi bo'libdi, buni Ahmadqul akamdan eshitgandim, — Rayimberdi akam gapni tugatmoq payida so'zni qadimdan oldi, chunki bu yog'i vaqt tig'iz: kulchatoyning sho'rvasi pishgan, Buoysha kelinbuvimiz go'shtlarini, shapaloq xamirini olib kelmoqchi bo'lib turibdi, uning ustiga, qorinlar ham surnay chalmoqda. — Farmon bilan mamlakatning kunchiqishidan bir odamni, kunbotishidan ikkinchi odamni olib keldilar. Qahraton qish edi, har ikkisiga qirqtadan ko'rpa berildi va ochiq havoda sovuqda uxlab, tunni o'tkazish shart qilib qo'yildi. Aqlsizi qirqta ko'rpani to'shab, tepasiga chiqib yotdi va tezda sovqotib pastga tushib, uyga kirib jon saqladi. Aqllisi esa bitta ko'rpani yerga yozib, qolgan o'ttiz to'qqizini ustiga tashladi va ertalabgacha maza qilib uxladi…

— Aqlli ekan, yashavorsin-e!

— Aka! — dedi quv Abduqahhor akam yoshli ko'zlarini artarkan. — Mabodo… o'sha aqlli odamning kimligini surishtirib ko'rmadingizmi?

— Yo'q… Nimaydi? — so'radi Rayimberdi akam…

— Surishtirib ko'ring, o'sha albatta kal bo'lib chiqadi!

Hamma qiyqirgancha xoxolab kulib yubordi.

Muhammad ALI,

O'zbekiston xalq yozuvchisi,

Davlat mukofoti laureati.