Esse — ko'ngil izhori
Esse — badiiy publitsistikaning g'oyat muhim, ta'sirchan janri. Shu ma'noda u adabiyot va jurnalistikaning o'rtasida, har ikki tomonning belidan mahkam tutgan holda qaddini g'oz tutib turadi, birini ikkinchisiga bog'laydi, fikrni charxlab, yozilajak yangi asarlarga xamirturushlik qiladi. Mashhur romanlar, qissalar yozib, jahonga tanilgan adiblar kutilmaganda publitsistik asarlar yozishgani va, aksincha, ijod suyagi jurnalistikada qotgan hamkasblarimiz vaqti kelib, qissa va romanlarga qo'l urishganining sababi shunda. Soha mutaxassislari so'nggi yuz yillikda inson ma'naviy-ruhiy olamini tadqiq etish bilan bog'liq yangi “uyg'onish” faslining yuzaga kelishida esse o'ziga xos katalizator rolini o'ynaganini e'tirof etadilar.
Darhaqiqat, XXI asr bo'sag'asiga kelib, mediaborliq “essechilik dardiga chalindi”, bu janr olam va odamni, jamiyat va shaxsni anglashga yordam berdi. Shu bois u o'z o'quvchilarini topa oldi. Esse muxlislari shakllandi. Shu davr va uning yaqin atrofida yaratilgan bir qator mashhur esselarda, masalan, Onore de Balzakning XIX asr fransuz yozuvchilariga maktubi, Jon Golsuorsining “Adabiyot va hayot”, Lev Tolstoyning “Jim turolmayman”, “Iqrornoma”, Yuxan Borgenning “Yozuvchi bo'lmoq nima degani?”, Gogolning “Al Ma'mun”, Yan Parandovskiyning “So'z kimyosi”, Fitratning “Sharq siyosati”, Ismoilbek Gasprinskiyning “Ovrupo madaniyatiga betarafona bir nazar” asarlarida taraqqiyotning beqiyos shiddati bois, odamlarning ong-shuurida yuz berayotgan o'zgarishlar, voqea-hodisalar mohiyatini to'g'ri anglash, qiyosiy tahlil elagidan o'tkazish, yutuq-kamchiliklarni adolatli baholash, tarix haqiqatini to'la yuzaga chiqarish bilan bog'liq muammolar g'oyat ta'sirchan, ayni chog'da chuqur falsafiy idrok, badiiy tafakkur bilan talqin etilganini ko'ramiz. Bu asarlar ayni shu fazilati bilan kitob o'quvchilarning professional qismini o'ziga og'dirib oldi. “Iste'molchi”ning borligi bu janrga bo'lgan talabni keskin oshirdi.
Publitsistik asarda, xususan, esseda muallif badiiy talqin va ifoda usullaridan unumli foydalanadi: ijodkorning obrazli mushohadasi, hissiy, emotsional tuyg'ulari, ijtimoiy-estetik qarashlari, konkret voqelikka nisbatan ijobiy yoki tanqidiy munosabati bu janrda erkin ifodalanadi. Muallif goh biror voqea-hodisa sababchisi bilan, goh jamiyatning ma'lum qatlami bilan, kezi kelganda esa o'zi bilan ham bahslashadi. Bunday holatda publitsistik asar o'quvchini fikrlashga, ijtimoiy faollikka da'vat etadi, muallifning shaxsiy nuqtai nazari, ichki “men”i yanada jur'atlashadi.
O'zbek adabiyotida shunday o'qishli, baquvvat esselar bormi? Bor, albatta. Shukur Xolmirzayevni “essechilik kasali”ga birinchilardan bo'lib chalingan mualliflardan desak, mubolag'a bo'lmaydi. Keyinroq Abdusaid Ko'chimov bu sohada ham o'zini ko'rsata boshladi. Uning bir guruh adiblarning Amu qirg'oqlariga sayohati haqidagi, Barot Boyqobilov, Azim Suyun, Rustam Obidga bag'ishlangan esselari badiiy sarguzasht asarday o'qiladi. Safardoshlar tilidan keltirilgan maqolu matal, o'xshatishu sifatlash, orttirishu bo'rttirishlar shu qadar ko'pki, xalqning jonli, jozibali tili o'zining bor nafosati, maftunkorligini to'la ochib beradi.
Shuningdek, Iqbol Qo'shshayeva, Shukur Qurbon, Shodmon Otabek, Umid Bekmuhammad va boshqa faol mualliflar qalamiga mansub turkum esselarda qahramonlarning xarakteri, turmush tarzi, o'y-fikrlari, amal qiladigan ma'naviy-axloqiy prinsiplari ularning ayrim “xos” jihatlarigacha qalamga olinadi. Fikrimizcha, esse bizni juda uzoq davom etgan, qon-qonimizga singib ketgan biryoqlama tahlil qolipidan, ko'ngil tubiga yetib bormaslik, ko'ngilni anglamaslik, yarim yo'lga yetib-etmayoq yuzaki, o'rinsiz xulosa chiqarish illatidan qutqarmoqda. Hayot ko'chalari kitoblarda yozilganidek hamisha ravon va yorug' emasligini, uning nogahoniy zarba va burilishlari har qanday odamni kutilmagan dushvorliklarga giriftor etishi mumkinligini uqtirmoqda.
Esse erkin kompozitsiyali asar, mazmunan ijtimoiy, badiiy, falsafiy, tarixiy, biografik, ilmiy-ommabop yoki sof belletristik xarakterda bo'lishi mumkin. Ifoda uslubi obrazliligi, jonli tilga yaqinligi, erkin (sub'yektiv) mushohadalari, his-hayajon tuyg'usi, iqror yoki raddiyalari bilan ajralib turadi. Sevara Alijonovaning “Mahkum sayohati” esselar to'plami kitob holida chop etilganidagina ushbu janr ixlosmandlari unga jiddiy e'tibor berishdi. Chunki yosh muallifning ko'nglida kundan kunga murakkablashib borayotgan dunyoviy voqea-hodisalar mohiyatini, insonning favqulodda chigal olamini, o'zaro munosabatlar, unutilayotgan va urfga kirayotgan yangi qadriyatlar zamirida nimalar borligini anglashga intilish borligi uchun ham shunday bo'ldi. Sevara essechilikda deyarli shakllangan uslub va yo'ldan osongina yurishni, qalamini koyitmaslikni emas, tuyg'ulari, hayrat va iztiroblari, goho buguncha jo'nroq eshitilayotgan ovozini ifodalashda o'z yo'li va uslubini topishga harakat qilayotganini o'quvchi sezadi, albatta. Fikrimcha, uning “Sukunat shovqini”, “Begemot va men”, “Mahkum sayohati” esselarining muhim yutug'i shu. Ammo yo'l topish, boshqalarnikiga o'xshamaydigan ovozga ega bo'lish oson emas. Bundan ham og'iri — esseda muallif ko'p o'rinlarda (tug'yon va hissiyot vujudini butunlay egallab olganida, idrok ko'zlari nimadandir kattalashib qotib qolganida ham) o'zini o'zi cheklamasligi, o'zi bilan o'zi kurashib, bu jangda g'olib bo'lishi zarur. “Sukunat allaqachon orzularga evrilgan ro'yo. Shovqin ichidagina sukunatga ehtiyoj sezamiz, — deydi muallif o'ziga xos ovozda. — Shovqin mutlaq erkin, uni tutib qutiga joylab bo'ladimi?! U hamisha yo'lda, uning yo'li va manzilini hech kim aniqlagan emas. Butkul yo'q qilishning iloji qaerda? Shovqinni qabul qilmaslik uchun eshiklarni, quloqlarni yopsak ham hech narsa o'zgarmaydi. U bizni allaqachon o'ziga mahkum etgan, shu bois undan qutulishni emas, unga qo'l berishni, anglashni istaymiz. Shovqin meni harakatga undaydi: goh tashvishlardan forig' etadi, goh xastalikka ko'mib yuboradi, goh shoshtiradi, goh taqqa to'xtatadi… ne qilsa ham tushunarsiz tarzda menga ta'sir o'tkazmay qo'ymaydi. Borliqni va borlig'imni qurshab olgan shovqindan qocholmas ekanman, u bilan kelishaman. Ammo… shovqin meni boshqarishiga yo'l qo'ymayman…” Yoki “Esse haqida esse”sida “Ko'nglimga taskin istasam, Navoiyga yukinaman. Necha yillardan buyon o'zgarmas aqida, “U meni tushunadi, men unda o'zimni topaman”, degan e'tiqod bu. Mutolaaga chog'lanishim bilanoq, Yerga o'xshamas, butkul boshqa dunyoda, ko'zni qamashtiruvchi kumushrang kenglik, oppoq bulut ustida o'tirgandek bo'laman. Mutolaa qanot, pokiza ruh, sakinat beradi…”, deydi.
Sevara Alijonova esseda so'zlar, tuyg'ular vositasida kitobxon bilan g'oyibona ko'rishuv, jonli suhbat, bugungi kun uchun g'oyat muhim bo'lgan muloqot zaruratini ko'radi: “Esse — isyon, muallifning mukammallikka da'vosi, nomukammal dunyoga zardasi, esse yana — yakun, tugal xulosa. Essenavisning yutug'i ham shunda, jurnalist yoki yozuvchidek xulosani o'quvchiga qoldirmaydi. Mavzuga o'z xulosasi bilan nuqta qo'yadi. Yoki aksincha xulosasi mahsuli o'laroq esse yaraladi”, deydi va Alber Kamyuga yuzlanadi: “Ijod — vahdadul vujudga intilish, shu bilan birga mavjud olamdan qochish, uni inkor qilish hamdir. Biroq u olamda o'zligini topolmagani, bu olam o'zligiga mos kelmagani uchungina inkor qiladi… Bugun insoniyatning isyoni mashinalarda mujassamlashadi, san'at va san'at tarafida turgan narsalarning hammasini u ishga xalal beruvchi to'siq-g'ov, hatto qullik alomati deb biladi”.
Sevara butun umrini jadidlarning ayanchli taqdirini o'rganishga bag'ishlagan Sherali Toshmatovning “Erk qushi” romani haqida fikr yuritar ekan, o'zi ta'kidlaganidek, mergan qiz Mayna Hasanovaning 16 yoshida Buxoro amirining badjahl amaldori Said Valixon haramini bezashga majbur bo'lishi, johil erning tepkisi sabab homilasidan ajrashi, xo'rligu azoblarga dosh berolmay erini otib o'ldirishi, qullikdan qutulib, oddiy askarlikdan otliq askarlar bataloni komandiri darajasigacha ko'tarilishi, oxir-oqibat bosmachilar tomonidan ikki qo'li, ko'kragi, tili kesib olinib, vahshiylarcha o'ldirilishi o'quvchini larzaga keltiradi. Ijod umrini tahrir san'atiga bag'ishlagan Mahmud Sa'diy haqida so'z yuritar ekan, uning “Mualliflarning aybini yashirguvchi, xatolarini tuzatuvchi, xom-xatala qo'lyozmalarni odambashara qilib kitob holiga keltiruvchi “mardikor”lar ham kerak-da! Men hayotim mazmunini tahrir san'atidan topdim”, degan so'zlarini yodga oladi. Xurshid Do'stmuhammad bilan qilgan suhbatidan quyidagi parchani o'quvchilariga ilinadi: “Armonlarimdan biri — musiqiy asboblardan hech qursa birini chalishni o'rganmaganim, — deydi sevimli adibimiz. — Musiqa didni tarbiyalaydi, orom beradi, junbishga keltiradi. Musiqani tushunmagan odam ko'p narsalardan bebahra qolib ketadi. Har bir asarning hali yaralmasidan o'z ohangi, musiqasi bo'ladi. “Yolg'iz” deb nomlangan asarim “Cho'li iroq” sadolari ostida yaratilgan”.
Charxpalagim charxpalak,
Aylanasan muloyim.
To'xtatolmay men halak,
Yurgizganmi Xudoyim.
Sevara bu qo'shiqda Xurshid Do'stmuhammad ijodining serenadasini ko'radi: “Adib hayot manzarasini ham, mohiyatiyu hikmatini ham charxpalakda deb biladi. Charxpalakni yaxshi ko'radi. Uning falsafasicha, hayot tinimsiz harakatdan iborat. Bu harakatning boshi ham, oxiri ham yo'q. Charxpalak donolik, donishmandlik, ko'hnalik va abadiyat ramzi”, deydi.
Ijodda hadsiz, mashaqqatli yo'lga chiqqan muallifga omad tilaymiz, unga ishonamiz, umid qilamiz, chunki u o'zi tanlagan yo'lni mohiyatan chuqur idrok etadi, bu yo'lda yolg'iz emasligini tushunadi. Mana, uning fikrlari: “Esse — tinimsiz o'ylash, tafakkur qilish, uni shaxsiy kuzatuv, tajriba va kechinmalar chig'irig'idan o'tkazib, oqqa tushirish. Esse — falsafa, insoniyatning azaliy savollariga javob izlash, anglanmagan, anglab bo'lmas borliqni anglashga intilish, insoniy qadriyatlar, fazilat va illatlarga munosabat, xayrixohlik yoki inkor falsafasi. Esse — ozodlik. Quyilib kelayotgan fikrlarning o'zaniga sig'may toshishi. Ongga nazar, ko'ngilga qaytish. Qo'rquvni yengish. O'zingda kechayotgan holatni o'zgalarda takrorlash, da'vat. Mario Vargas Losa aytganidek, “Adabiyot go'zallik va baxtga yo'g'rilgan orzularni uyg'otib qolmay, har qanday shaklu shamoyildagi zulm-istibdod tug'diradigan xatardan ogoh etadi”.
Ahmadjon MELIBOYEV