Inson manzaralari

Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasida Inobat Nodirshoh (Ibrohimova)ning hikoya va lavhalar jamlangan ikki kitobining taqdimoti bo'ldi. Kitobxonlar, adiblar, jurnalistlar, adabiyotshunos olimlar va harbiylar ishtirok etgan tadbirda qiziq-qiziq savol-javoblar, fikrlar aytildi.

Gapni kutubxonadan boshlamoqchiman. Men bu ma'rifat koshonasiga tez-tez borib, gazeta-jurnallaru, kitoblarni varaqlab turaman. So'nggi yillarda undagi bir muhim o'zgarishdan quvonib yurganimni aytgim keladi. Xoh begim kuni, xoh dam olish kunlari bo'lsin, kutubxonadagi qiroat zallarining birortasidan o'tirgani joy topolmaysiz. Ertalabdanoq band! Liq to'la! Deyarli hammasi yoshlar! O'quvchi, talaba-yoshlar! Shundoq parket polga o'tirib olib, berilib kitob o'qiyotganlari, nimalarnidir yozayotganlari qancha.

Kutubxonachilarning esa qo'li-qo'liga tegmaydi. O'zim guvohman – ular ilgari bo'm-bo'sh zallarda zerikkanidan esnab o'tirishar edi. Ey, Xudoyim, deb suyunaman, yoshlarimiz kitob o'qimay qo'ygan deb tashvish chekayotganlar kelib ko'rsa edi, shu go'zal manzarani!

Yosh avlodning ma'rifatga bu buyuk intilishini hisobga olgan Milliy kutubxonamiz rahbariyati ish tartibini tubdan o'zgartirdi: qiroatxonalar kunu tun ishlashga o'tdi!

Bunday hozirjavoblik uchun, Yozuvchilar va Jurnalistlar uyushmalari bilan hamkorlikda o'tkazilayotgan ko'plab tadbiru taqdimotlar uchun, Bosh kutubxonamiz jamoasiga tashakkurlar aytging keladi! Mamlakatimizdagi barcha qiroat maskanlari ahliga bag'ri kitobxonlar bilan doim ana shunday to'lib turishini tilaging keladi!

Darvoqe, taqdim etilgan kitoblar haqida.

Inobatning “Chinni”sini men nashrga tayyorlanish jarayonida ham ko'rgan edim. Muallifni shaxsan tanimasam-da, so'zboshiga o'xshagan biror narsa yozib berish so'ralganida, ochig'i, ajablandim: “Nega aynan men?” To'g'ri, hamkasb singlimizning gazeta-jurnallarda materiallarini unda-bunda o'qib turaman. Shunday bo'lsa-da, bu iltimosini rad etish uchun uyoq-buyoqqa shox tashlab ko'rdim, lekin uddasidan chiqolmadim.   Sababi: so'zboshi-yu, taqrizlar yozish bobida tajribamning kamligidan. Hay, dedim o'zimga-o'zim, bir urinib ko'rsam-ko'ray. Balki bo'lajak kitob haqida mendan ham biror jo'yali fikr chiqib qolar. Xullas, qo'lyozmani o'qishga tushdim va bir zumda suvday simirib tashladim, desam ishonavering. Shingil-shingil hikoyalar ajabtovur, o'qishli ekan. Muallifga sim qoqdim: “Hikoyalaringizdan yana bormi? Bo'lsa, jo'nating”.

Inson – jumboq. Yaratganning yaralmishini – bu jumboqni hali hech kim to'la kashf etmagan, eta olmaydi ham. Ijod — adabiyot va san'at bu xilqatni o'rganish yo'lidagi urinish, izlanish demak.

“Chinni”ga jamlangan mo''jaz lavhalarda inson hayotining turfa manzaralari turli davr, turli yosh va turli kasb egalarining hayoti go'yo quroq — mozaika shaklida namoyon bo'ladi. Manzaralarki, goh farahbahsh, goh ma'yus, goh o'ychan. Ko'pincha sokin, fursati bilan jo'shqin, yana bir qarasang, fojiali. Inson umri bir tekis emas.

E'tibor berilsa, bu manzaralarni birlashtirib, ularga to'kislik bag'ishlab turadigan umumiylik bor – barchamizga tanish o'zbekona turmush, oramizdagi, tanish odamlar. Biri o'zimizga o'xshasa, boshqasi — qo'shnimizga, aka-uka, opa-singlimiz, ota-­onamiz, farzandimiz, hamkasblarimizni eslatadi. Birlari qishloqda yashasa, boshqalari katta kentlarda umrguzaronlik qiladi. Go'yo muallif fotoapparat chaqmog'ining oniy yog'dusida zamondosh­larimiz hayotining, taqdirining ibratli bir lahzasini muhrlagan, deysiz. Yosh jonini katta xavfga qo'ygancha, jangarilar o'q yog'dirib turgan daraga tushib, insoniy burchini bajargan askar, jigari ko'mak so'rab kelganida, imkoni bo'la turib, unga yordam qo'lini cho'zolmagan aka, marhum nevarasining jajji shippakchasini bag'riga bosgancha jon bergan johil qaynona, erini qamoqdan qutqarishni umrining mazmuniga aylantirgan jasur ayol, onasining nomusiga soya solgan g'iybatdan umrbod orlanib, azobda yashagan o'g'il…

Asl kasbi jurnalist bo'lgan muallifning o'ziga xos kuzatishlari, kutilmagan xulosalari, milliy ohor, mehr bilan yo'g'rilgan tasvirlari hikoyalarga fayz bag'ishlagan. Murakkab tilsim — inson manzaralari, hayoti va qismati tat­biq qilingan lavhalar bir zumda o'qiladi. Ortiqcha jim-jima, bo'yog'-u bayondan holi. Nazarimda, muhimi ham shu.

“Chinni”dagi hikoyalardan biri “Tog'larda tong erta otadi” deb atalganki, chetlab o'tish qiyin — Vatan uchun jonini tikkanlar haqida. Notinch dunyo yanada bezovta qalqib, uzoq-yaqindagi qirg'inbarot urushlar olovining o'tli nafaslari sezilib turgan zamonda Vatanimiz va xalqimizning himoyasi uchun doim shaylikka undash, harbiy-vatanparvarlik mavzusiga bot-bot murojaat qilish har qachongidan dolzarbroq ekanini qalam ahli yaxshi biladi.

Inobat singlimiz, nazarimda, ushbu mavzuda o'zining so'zini hammamizdan ko'proq aytayotgan zahmatkash ijodkor. U — yigirma yildan beri harbiylar orasida, “Vatanparvar” gazetasida ishlaydi. O'zining maqolalari, ocherklari, suhbatlari va hikoyalari bilan yelkasida pogonlari yarqirab turgan nav­qiron yigitlarimiz o'rtasida tilga tushgan, ularga yaxshi tanish. 2009 yili harbiy-vatanparvarlik mavzusidagi ocherklari uchun “Oltin qalam” Milliy mukofotiga sazovor bo'lgan edi.

“Tog'larda tong erta otadi” hikoyasi 2000 yili janubiy sarhadlarimizga suqilib kirgan jangari to'dalarga qarshi jangovar harakatlar ishtirokchilari — harbiy xizmatchilarga bag'ishlangan. Vatan va insoniy burch, jasorat va sadoqat haqida.

Men o'sha kezlarda O'zAda ishlar edim. Jangarilar bilan bo'lgan to'qnashuvlarning tafsilotlaridan ozmi-ko'pmi xabarim bor. El o'rtasiga vahima oralab, odamlar tahlikaga tusha boshlagan edi. G'animni to'xtatib qolish uchun bir qancha navqiron yigitlar o'zlarini qurbon qildi. Kitob muallifi yozganiday, “ne bir ota-onalarning jigari kabob bo'ldi”.

Hech kim yosh o'lmasin! Juvonmarg ketmasin! Lekin ayanchli haqiqat shulki, lashkar bexatar bo'lmaydi. Mash'um darada yuz bergan fojianing mazmun-mohiyatini hikoyadagi bir jumladan anglab olish mumkin: “Safdoshlarining halok bo'lganidan qayg'uda edilar, jonsiz tanalarini yig'ib olganlaridan sevindilar”.

Nega sevinadilar? Chunki, jangda qahramonlarcha halok bo'lgan safdoshlarining jasadlarini yomg'irdek yog'ib turgan o'qlar orasidan olib chiqishga hammaning ham haddi sig'maydi. Siqqanida ham ma'nisiz ishdek tuyuladi. Ammo sadoqatli o'zbek o'g'lonlari bu ishni ham uddalaydilar. Ana shu uddalash – burch, jasoratga aylanadi.

Kitobdagi hikoyalarda sun'iylik, aql o'rgatish, ortiqcha ohangjamo, katta iddao – xullas kishining ensasini qotiradigan unsurlarni uchratmaysiz. Unsur bo'lgandayam nafaqat kitobdan, umuman adabiyotdan bezdiradigan chiranishlar yo'q. Bor – boricha, yo'q – holicha.

Ta'bir joiz bo'lsa, hikoyalar va lavhalarning ko'pi go'yo “elakka chiqqan” ayolning dugonasi bilan ostona oldidagi gurunglari. Qisqa, lo'nda, samimiy. Chechan dugona g'iybatga berilib ketib, kimgadir qora bo'yoq chaplab, kimlarnidir oqlab tashlayotgani yo'q. Avvalo, o'ziga, dugonasiga, egachisiga, atrofidagilarga – kitobxonning yuziga oyna tutib, mashhur shoirning mashhur satrlarini eslatayotganday: “Mehr qolur, muhab­bat qolur!”

Oddiygina, jo'ngina, qalamga olinaverib, siyqasi chiqib ketgan voqea-hodisalarda ham umuminsoniy muammolarni ko'ra bilish, badiiy umumlashma darajasiga ko'tarish oson ish emas. Buning uchun adibning qalami o'tkir, nigohi teran, mahorati yuksak bo'lishi kerakligini ustozlarimiz ko'p va xo'b uqtirishganki, ulardan o'tib, yangi gap aytish qiyin.

Garchi talay ocherk va hikoyalari matbuotda, turli to'plamlarda chop etilgan, qardosh tillarga tarjima qilingan, hatto Turkiyada “Gunesh sharqisi” (“Quyosh qo'shig'i”) nomi bilan turk tilida nashrdan chiqqan bo'lsa-da, “Chinni” — muallifning birinchi kitobi. Birinchi kitob – ijodiy tajribaning o'ziga xos ibtidosi. Har ishki boshida kamchiliklardan butkul holi bo'lishi qiyin. Deylik, muallif gazetachilikning qattiq nonini yeb umrguzaronlik qilib kelayotgan bo'lsa, yozganlarida matbuotning, ya'ni rasmiy tilning ta'siri sezilishi tabiiy. “Chinni”da badiiy asar tiliga ohor va shira bag'ishlaydigan tasvirlar, o'xshatishlar va xotirada muhrlanib qoladigan jaydari jumlalar bisyor: “Shu asnoda qalbi nafratga to'lib, vujudini yovvoyi bir kuch qamrab olayotganini sezardi”. “Salqin kuz havosi xotiralar olovida qovrilayotgan erkak va ayolni sovutishga behuda urinardi”. “Bola ikki kundan keyin uzildi. Ammo uning nolasi Zokirning quloqlarida qolib ketdi”. Kitobda, ayrim asarlarda bo'lgani kabi, o'zbek tilining tabiatiga unchalik mos kelmaydigan, har biri quloch-quloch jumlalarni uchratmaysiz.

Farzandlar tarbiyasi, uy-ro'zg'or yumushlari, tahririyatdagi tugamaydigan zahmatlaridan ortib, shunday ibratli kitobni yoza olgani uchun Inobat singlimizni chin dildan, samimiy tabriklasak arziydi. Ayni paytda, undan “Chinni”dan ham chiroyli, go'zal, yanada pishiq-puxta hikoyalar kutib qolishga haqli ekanimizni qayd etishga ham burchlimiz.

Qulman OChIL