Ko'ngilga oshufta qavmdosh

Notanish tanish

Qadrdon do'stim, Siz bilan Yangi yil arafasida aqalli telefonda bo'lsa-da, birrov gaplasha olmaganimdan afsusdaman. Nega deganda, men o'zim hayotda biror marta ham ko'rmagan, ammo qilib yurgan ishlarini eshitganim bir inson haqida, aytish joiz bo'lsa, “notanish tanish” haqida nimadir yozish istagimni Siz bilan birrov maslahatlashib olmoqchiydim. Buyam bejiz emasdi. Qarangki, shu kunlarda Amerika Qo'shma Shtatlarida istiqomat qilayotgan vatandoshlarimiz — Buxoro yahudiylari haqida naq 44 sahifadan iborat “THE BUKHARLAH TIMES” degan gazetaning ko'prik soni qo'limga tushib qoluvdi. Ko'prik deganim, uning chop etilish sanasi “26 dekabr 2024 yil — 2 yanvar 2025” deb ko'rsatilganida.

Yo'q, yo'q, aslo, bu yerni tark etib ketib, xorij ellarda gurkirab yashnaganlar haqidagina emas; aynan O'zbekiston va o'zbek xalqidan minnatdorlik, yurtimizning sayyohlik salohiyati, san'ati, madaniyati, zahmatkash odamlari; davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tashkil etilgan “Vatandosh” jamoatchilik fondining xorijdagi yurtdoshlarimiz bilan olib borayotgan savobli ishlari kabi mavzular mazkur nashrning rang-barang sahifalaridan joy olgan edi.

“Dunyodagi yurtdoshlari qalbini zabt etgan odam”

“The Bukharlah times”ning 22-23-sahifalarini shu sarlavhadagi — “Dunyodagi yurtdoshlari qalbini zabt etgan odam” degan maqola egallagan. Uning boshlanishidayoq muallif (Rafael Nektalov) ijodiy salohiyati yuksak, hozirgi kunda AQSh, Isroil, Avstriya, Germaniya, Avstraliya, Kanada va Rossiyada istiqomat qiluvchi vatandoshlarimiz bilan mustahkam aloqa bog'lagan o'ziga xos inson — Keldiyor Xo'jayorov bilan qanday tanishgani-yu, u haqdagi samimiy mulohazalari bilan o'rtoqlashishga intilgan.

Ma'lum bo'lishicha, muallif qahramoni Keldiyor Xo'jayorov bilan ilk daf'a 2017 yil 17 sentyabr kuni Nyu-York shahrida o'tkazilgan “Toshkentning ulkan qalbi” hujjatli filmi taqdimotida, mehmonlar va mezbonlar, tomoshabinlar va qiziquvchilar bilan liq to'la Buxoro yahudiylari markazi zalida uchrashib, tanishishgan ekan. Bu bejiz bo'lmay, mazkur filmning g'oya muallifi ham, prodyuser va rejissyori ham Keldiyor Xo'jayorovning o'zi bo'lib, qolaversa, bu film uning kinematografiya sohasidagi ilk debyuti ekan.

Maqolaning shu joyini o'qiyotib o'ylanib qoldim. Kinematografiya sohasida bir necha yillardan buyon ishlab kelayotganim bois, qaysi bir zot arzimas biror mavzuda xoh hujjatli, xoh badiiy film olmoqchi bo'lsa, bo'zchining mokisidek qatnab, agentlik atrofida aylanib-o'ralashib qolishi kaminaga yaxshi ma'lum; ularning muddaosi qanday bo'lmasin, sohaga davlat tomonidan ajratilayotgan mablag'dan “o'z ijodiy mahsuloti”ga yetarlicha pul undirib olishda bo'lar edi. Endi bunisi qanaqa bo'ldi? G'oyani o'zi topsa, o'zi pul berib, o'zi film yaratib, yana uni AQShday joylarda taqdimotini o'tkazib yursa?

Uni esladim

Shu savollar boshimda g'ujg'on o'ynab, turli xayollarga borib turgan chog'imda uni beixtiyor esladim. Ha, joying jannatda bo'lgur rahmatli iste'dodli adib Luqmon Bo'rixon u haqda katta asar yozgan deyishuvdi. Afsus, o'qimagan ekanman. Amerika Qo'shma Shtatlarida yashab, Gollivuddan ko'ra o'z yurti sog'inchidan ko'proq ilhomlanishini payqab, yana qaytib kelgan kinorejissyor Nabi Razzoqov shu asar asosida film yaratmoqchi bo'lganida, undan nimasi qiziqtirayotganini so'rovdim.

— Zamonaviy tadbirkor obrazini yaratmoqchiman, – degan edi Nabi Razzoqov. — Prototipi o'ziga xos odam.

— Kim ekan?

— Keldiyor Xo'jayorov degan odam.

Nabi Razzoqov shundan so'ng bu odamning Qashqadaryo viloyatida don mahsulotlari sohasida ishlagani, Toshkentda “Favvora Film” degan kinostudiya ochgani, san'at, madaniyat, adabiyotni yaxshi tushunganidan tashqari bu sohalarni qo'llab-quvvatlashga ham moyilligi borasida talay gaplar aytgani yodimga tushdi.

Bundan avvalroq, Toshkent Xalqaro kinofestivali doirasida hujjatli filmlar taqdimotlari o'tkazilayotganida, taniqli jurnalist Boris Boboyev, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, kinorejissyor Hojimurod Valiyev, kinooperator Abdulla To'laganov, sohir ovoz sohibi, qadrdon suxandon do'stim Muhammadjon Xo'jayevlar tomonidan davlatdan bir tiyin olmasdan, “Favvora Film” kinostudiyasida yaratilgan hujjatli filmlar ixlosmandlarda yaxshi taassurot qoldirib, qarsaklar bilan olqishlangan edi.

Demak, bu ishlar tashabbuskori shu kishi ekan; payqashimcha, hozirgi paytda ko'pchilikning qo'lidan kelmaydigan narsa, betama ishlar qilishga qodir odamlar ham topilar ekan; Keldiyor Xo'jayorov deganlari shundaylardan ekan-da.

Mashoyixlarning “Gap bo'lmasa, ajdodlarning gapini gapir”, deganlari me'daga tekkanida, o'tmishga muk tushavermay, yonimizdagi “geroy”larning qadriga yetishni ham shu Keldiyor Xo'jayorovdan o'rganish kerak ekan.

“O'sha payt Abdulla Orif yarim taqiqlangan bir holda — biror tadbirga borsa, jurnalistlaru telemuxbirlar u kishidan qochishar, teleekranlarda u kishini ko'rsatish “tepa”ning ishorasi bilan taqiqlangan edi. Ammo Keldiyor Shoir ijodining abadiyatga daxldorligini va bu boqiylik to'la-to'kis ko'rinishda bo'lishi lozimligini teran his qilar — bu nodonlarcha taqiq tufayli dahoning mahobatli qiyofasi kemtik bo'lishini istamasdi. Axir dunyo o'tkinchi — sen dahosan, deb qarab o'tirmaydi, demak, Abdulla Orifdan oladiganimizni olib qolishimiz kerak, deb o'ylagan bo'lsa kerak-da! U bu davrda, ijodiy guruhi bilan, Abdulla akaning har bir qadamini suratga oldi. Shoirga necha-necha soatlab she'r o'qitib, magnit lentasiga tushirdi. Buning naqadar savob ish bo'lganini, men Abdulla Oripov vafot etgan daqiqalardan payqadim”.

Usmon AZIM,

O'zbekiston xalq shoiri.

“Keldiyor aka o'zlarining “Favvora Film” kinostudiyalarida otam hayotining oxirgi yetti yil ichidagi kechirganlarini tasvirga olishga muyassar bo'lgan yagona insondir. Ko'p yillar yurtining eng sevimli, ardoqli shoiri bo'lgan otamga hamdard bo'lish, uning yangi yozganlarini ommaga yetkazish qanchalik muhim bo'lganini bilsangiz edi! Ana shu qaltis vaziyatda, otamdan shogirdlari yuz burib, yaqinlari salomlashishga hayiqqan davrda, qarindosh-urug'larimiz “She'r yozmang!” deb turishgan chog'ida Keldiyor Xo'jayorov yelka tutib, otamning yonida dardkash hamsuhbat bo'ldi va yangi she'rlarini yozib olish tashabbusidan boshqalar kabi qo'rqib yurmadi. Keldiyor aka otam haqida yaratgan olti seriyalik filmni kinostudiyada ko'rib rosa yig'laganmiz. Otam haqidagi eng qimmatli, eng haqqoniy, eng asl filmdir bu. Otamning rolini hech kim o'ynay olmaganidek, bunaqa filmni boshqa hech bir rejissyor ololmaydi. Keldiyor akaning arxivida otam haqida ko'pchilik, hattoki biz oila a'zolari ham bilmaydigan videolavhalar ham ko'p”.

Shoira ORIPOVA,

O'zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Abdulla ORIPOVning qizi.

G'alatimasmi?

Yoki ajablanarlimi?

“Yeriga ko'ra iloni, tog'iga ko'ra tumani” deganlaridek, tabiiy hodisa sifatida qarab, bunaqa narsalarga ko'pchilik ajablanmay qo'ygan esa-da, baribir odam xijolat tortadi-da! Qizarishni unutib qo'ymagan bo'lsa!

Halima Xudoyberdiyeva, Omon Matjon va boshqa ko'plab el sevgan ijodkorlar bir mahallar “qora ro'yxat”ga tushib, nomlari hatto darsliklardan ham olib tashlangan kezlarda, ularning qismatidagi yolg'izlik iztiroblarini ham Keldiyor Xo'jayorov videotasmalarda tarixga muhrlab qo'ygan ekan.

— Keldiyor akaning studiya tashkil etishi chog'idagi asosiy maqsad va g'oyalari aks etgan loyihalaridan biri ham, aslida, elimizning taniqli shaxslari, mashhur madaniyat va san'at arboblari, buyuk zamondoshlarimiz hayotiga oid audio-video hujjatlarni hech bir ssenariysiz, senzurasiz yozib olish va saqlash, faqat haqiqatga asoslangan materiallarni badiiy to'qimalarsiz kelajak avlodga qoldirish bo'lgan edi, – dedi Keldiyor Xo'jayorovning qadrdon do'sti, taniqli huquqshunos va shoir Xol Muhammad Hasan. — Bu vazifani studiya qaysi bir ma'noda uddalab kelayapti ham deyishga dalillarim bor. Chunki adabiy-huquqiy maslahatchi sifatida bu xayrli ishlarda aralashib kelmoqdaman. “Favvora Film” ijodkorlari Maqsud Shayxzoda hayoti va faoliyati xususida material to'plash masalasida Bokuga, Tbilisiga bir necha marta borib kelishdi. Omon Matjon, Otajon Xudoyshukurov, Obid Yunusovlar haqida hujjatli filmlar qanday yaratilganligi, hatto mening huquqshunoslik sohasidagi ustozim Ubaydullo Mingboyev hayotiga bag'ishlangan filmni suratga olish jarayoni qanday kechganiga shohidman.

Voqea-hodisalar jarayonini surbetlik bilan o'z foydasi hisobiga o'zgartirish tarix haqiqatiga darz ketkazadi. Ammo bu voqea-hodisalarning o'zi ham hech qachon sof holda namoyon bo'lavermaydi. Buni Keldiyor Xo'jayorov ham yaxshi biladi. Qiyinligi shunda. Biroq osoni tatimaydi.

Tatimasligi shundaki, kechagi qochoq yana bugungi qahramon bo'lib qolaverishi illatlarining xalq tarixidagi oqibatlari fojiali ekanligidadir. Ularning takrorlanmasligi ehtiyoji ichkarida — Qalbda. U haqqoniylik yo'qolgan joyda adolat bo'lmasligini his etib turadi. Har qanday jamiyat adolat toptalganda tanazzulga yuz tutadi. Endi bunisiga isbot talab etilmaydi.

Umar Xayyom nima deydi?

Yoxud qavmdoshlik siri

Endi yana “The Bukharlah times” gazetasiga qaytsak. Keldiyor Xo'jayorov haqida maqola chop etilgan sanasi “26 dekabr 2024 yil — 2 yanvar 2025” deb ko'rsatilgani beixtiyor kishi yodiga eski yildan yangi yilga o'tar lahzalarni soladi.

Har gal shu. Eski yil sarhisobi qilinib, Yangi yil rejalari olinadi. Kuy-qo'shiqlar kuylanib, raqsga tushiladi, ziyofat avjiga chiqadi. Shular orasida har qanday insonni — u yoshmi, keksami — bir lahza esa-da, xayolga cho'mdiradigan savol ham ko'ndalang bo'ladi: axir umr o'tmoqda-ku!

Ha, umr o'tmoqda.

Uning o'tkinchiligi muqaddas kitoblarda mangu rohat ne'mati bilan tasalli yo'rig'ida aytilgan bo'lsa, armonli she'rlarda afsus-nadomatlarga yo'g'rilgan. Kecha teskari qo'yilgan vaqt qumsoatidan yana shovullab fursat to'kilishi davom etmoqda. Hash-pash deguncha bo'lmay, na zavolu ayriliqlarga, na xiyonatu sotqinliklarga parvo qilmay u yana teskari to'nkarilib, o'z ishini qilaveradi. U to'xtash nimaligini bilmaydi. Umar Xayyomning “Dar in dunyo yak rabotu du dar ast, Dar in rabot har ro'z qamu digar ast” (Bu dunyo bitta rabotu ikki eshikdan iborat, Bu rabotda har kuni har xil qavm almashinadi”) satrlaridagi ma'noni ilg'ash uchun rabot nimaligini bilib olishdan tashqari zamondosh insonning begona emasligi tuyg'usini his etish ham muhim ahamiyat kasb etishini unutmaslik kerak nazarimizda.

Ha, hamma gap shunda. Sen bilan bir davrda yonma-yon yashagan yelkadoshing qavmdoshing ekanida. Uni tirigida e'zozlamoq — mardning ishi. O'tib ketganidan keyin… axir o'tgani o'tib ketdi. Keladigani hali mavhum. Muhimi, bugun!

Keldiyor Xo'jayorov qaysi sohada faoliyat yuritmasin, shu narsani o'ziga dasturilamal qilib olgani uning qadri baland inson sifatida e'zozlanishini belgilab beradi.

— Keldiyor aka hayot ohanrabosini uning o'zidan izlab topadi, – dedi dublyaj ustasi, suxandon Muhammadjon Xo'jayev. — Hayot zavqi uning hamisha kulib turishida, xushmuomalasida, mehmondo'stligida namoyon bo'lib turadi. Ilk bor tanishganimda, rosti gap, u kishining ohanrabosiga tushib qolganday bo'ldim. Tuzukroq o'ylab qarasam, bunaqa o'ziga xos odamlarga ko'pam duch kelavermaganim ham bunga sabab bo'lgan ekan. Shu tariqa fikrlar g'oyalarga ulandi, hamkorlikda hujjatli film oladigan bo'ldik. O'shandan beri oradan o'n yildan ortiq vaqt o'tibdi hamki, har kuni birgamiz, hech bo'lmaganda, telefon orqali gaplashib turamiz. Keldiyor akadagi kamtarlik, birovning fikrini eshitib, uni qabul qila olish xislati, o'z fikrini suhbatdoshiga tushuntira olish san'atiga tan berish kerak. Ehtimol, bu xislat uning she'riyatga bo'lgan o'zgacha mehridan, odamlar qalbini yondirib, to'lqinlantirib she'r o'qish mahoratidan bo'lsa kerak. Dastlab she'r o'qiganini eshitgan odam uni san'atkor yoki shoir deb o'ylaydi. So'zning har bir jilosini o'zgacha his etadi, ma'no-mazmunini tinglovchiga yetkaza oladi. Aslida, bolalikdan san'atga oshufta bo'lgan bu inson butun umr unga talpinib yashadi.

Taniqli suxandon Galina Melnikova Keldiyor Xo'jayorovni Bayram-odam (“Eto chelovek-prazdnik”) deb ta'riflaganida, don korxonasida ishlab, rizqini shu sohadan topgan bu kishi atrofida hamisha bayramona ruh hukmron ekanini nazarda tutgan bo'lsa kerak.

Bir qaraganda, sodda va kamtarin bu insonning qiziqishlari chek-chegarasiz, qadami yetmagan joy qolmagan. Ammo, muhimi, yetmish yoshni katta kuch-g'ayrat bilan qarshilayotganida Alisher Navoiy bobomizning:

Umr erur toatu ibodat uchun,

Tangri buyurganiga itoat uchun

satrlarida aytilgani kabi Yaratganning o'ziga ravo ko'rganlaridan shukrona qila olishda.

Axir shuning o'zi ulug' Saodat emasmi?

Aytmoqchi bo'lganlarim shu edi, xolos.

Bunga Siz nima deysiz, qadrli do'stim?

Shoyim BO'TAYEV