Biz kimlarga haykal qo'yamiz?
yoxud jo'mard kishilar haqida
Adabiyot, matbuot — hayot ko'zgusi. Ammo qanday ko'zgu? Hamma narsaning xunugini chiqarib ko'rsatadigan oynami yo to'g'ri, ro'yirost namoyon qiladigan? Hayotni rasvo qilib aks ettiradigan qiyshiq ko'zguni toshga urib chilpora qilamiz, charog'on, ravshan ko'rsatadigan oynani esa ardoqlab, uy to'riga qo'yamiz…
O'n yilcha oldin Hotamjon aka degan qadrdonimiz olamdan o'tdi. Yoshi yetmishdan oshgan, izzat-obro'li odam edi. Ko'p yillar zavodda rahbar lavozimida ishladi. Pensiyaga chiqib ham biron kun tinmadi, chunki qo'li gul hunarmand edi, ishlasa dam olib, ishlamasa charchab qoladiganlar xilidan edi. Hamshahar sifatida gap-gashtaklarda uchrashib turardik. Bunday olganda, bu yoshda vafot etganlar ortidan: “Oshini oshab, yoshini yashadi, endi narigi dunyosi obod bo'lsin”, deb duoi fotiha qilsak, kifoyaday.
Ammo Hotamjon aka…
Men ellik-oltmish yoshlarida ham juda serzavq, qaq-qah urib kuladigan, davralarning guli bo'ladigan bu odamning bir sirini bilar edim. U boshidan o'tgan bu voqeani birovlarga aytib yurmas, men ham bir tasodif bilan eshitib qolgandim.
Tafsiloti shuki, Hotamjon aka ko'p yillar avval, yigit chog'ida birinchi ro'zg'oridan ajrashadi. Taqdir-da. Biron yillardan so'ng sobiq xotini erga tegadi, o'zi ham boshqa ayolga uylanadi. Hayot shu zayilda yangi izga tushadi. Ammo yana biron yil o'tgach, sobiq xotini eri bilan birga avariyada o'lganini eshitib qoladi. Achinadi, axir birga yashagan, tuz totishgan. O'ylab-o'ylab, yangi rafiqasiga og'iz ochadi: “Xotin, shundoq-shundoq bo'pti, falokat-da, endi ikkov birga borib, fotiha o'qib, hamdardlik bildirib kelsak…”
Borib qarashsa, sobiq xotinining qaynota-qaynonasi qari odamlar ekan, o'zlari abgor bo'lib o'tirishgan ekan, o'g'li-yu kelinining avariyada o'lgani yetmagandek, ulardan yodgor bo'lib qolgan uch oylik chaqaloqqa qarab, parvarish qilgudek odam ham yo'q ekan. Er-xotin ko'ngil so'rab qaytishibdi.
Oradan bir-ikki kun o'tgach, akamiz yana kelinoyiga maslahat solibdi: “Ayasi, ko'rdingizmi boyagi go'dakning ahvolini? Juda uvol-ku. Shu bolani obkelib, bir-ikki yoshigacha boqib bermasak, o'lib qoladi. Savob ham bo'lar?”
Kelinoyimiz o'ylab, bu gapni ham ma'qul topibdi. O'sha uyga tag'in borishibdi, o'zlarini boshqatdan tanitib, bolani xolis boqib ulg'aytirib berish niyatida ekanliklarini izhor qilishibdi. Cholu kampir osmondan tushganday, bu er-xotinga “jon xudo” deya chaqaloqni berib yuborishibdi…
Hozir bu gaplarga qirq yildan oshdi. O'sha bola hozir qirchillama qirq yoshida. Go'dak paytida kim tong saharda do'konga borib, navbatlarda turib, sut olib kelib o'zini boqqani, kim tunlari uxlamay parvarishlab chiqqani, tetapoya qildirgani-yu, tili chiqqanida aytgan ilk so'zlarini eshitganini, yo'rtmachoq bo'lgan chog'ida yana bobosiyu buvisiga qaytarib berganini, ehtimol, bilar, ehtimol, bilmas. Unga bu voqeani qarindosh-urug'lari aytib berishganmi-yo'qmi, bu yog'i ham bizga noma'lum.
Ammo Hotamjon akaning — ajrashib, yetti yot begona bo'lib ketgan xotinining boshqa birovga tegib tuqqan farzandini, yaxshilikda undan kam bo'lmagan xotinining esa — erining avvalgi xotini birovdan ko'rgan bolani bag'irlariga olib, bir necha yil boqib o'stirganini eslasam, ishoning, har gal ularning bunchalar kengbag'irligiga hayron qolaman. Axir er uchun, ajrashib ketgan xotinning nodo'stligi, xotin uchun esa, erning avvalgi xotini g'ayir kimsa bo'lishi bor gap-ku! Shu birgina voqeaning o'zi bu er-xotinning nechog'liq odamiyligini ko'rsatish uchun yetarlimikin deyman?
Yaxshilardan biri — Hotamjon aka ham o'tib ketdi…
Fidoyilik — savobning kattasi
Ona to'ng'ich qizini kuyovga chiqardi-yu, yotib qoldi. To'y yugur-yugurlarida sanchib-sanchib o'zini sezdirib turgan yurak og'rig'i kun sayin zo'raydi. Oradan bir oy ham o'tmay, yetti bolasini yetim qilib tashlab ketdi.
Uzatilgan qizi yolchitib kelinlik davrini sura olmadi, onasi — qirq yoshga ham kirib ulgurmagan mehribonining qazo qilganiga bir kuysa, hali beshikda yotadigan kenja ukasining ahvolini eslab, battar o'rtanardi.
Dadasi dalada ishlayotgan traktorlarga solyarka tashiydigan mashinani haydar edi. Xotini o'lgach, diltang bo'lib, o'ziga qaramay qo'ydi. Kir-chirini yuvadigan odam yo'q, egnidagi oq neylon ko'ylagi moy bosib, qop-qorayib ketgan, boshida yag'ir do'ppi, soqoliga haftada bir ustara tegmaydi. Bolalarning to'rttasi maktabda o'qiydi, qolgan ikkisi mayda. Kechqurun charchab ishdan qaytsa, sovuqda junjikib och o'tirishgan bo'ladi — ularga ovqat pishirib beradigan odam qani? Ayniqsa, beshikdagisiga juda jabr bo'ldi…
Xayriyat, el-yurt, qavm-qarindosh bor ekan, olti oy ham o'tmasdan, Hojarxon degan bir juvonni topib, boshlarini qo'shib qo'yishdi — avvalgi eridan bola ko'rmay ajrashgan ekan. Uydagi ahvolni ko'rib, Hojarxon achinganidan o'pkasi to'lib, ko'ngli yumshab ketdi, yotsirab turgan bolalarni bag'riga bosdi. Oila boshlig'i ertasi kuni tongda boshida yaraqlagan yangi do'ppi, egnida ohorli ko'ylak, mashinani gurillatib ishiga jo'nadi.
Bunday olganda, hamma narsa izga tushgandek. Ammo sirtdan shunaqa ko'rinarkan. Bolalarning yangi onaga ko'nikishi qiyin bo'ldi. Hojarxon ularni oq yuvib oq taraydi, sochlarini o'rib maktabga kuzatadi, ammo peshin mahal hammasi xuddi kelishib olganday, biri qo'lidan tortib, boshqasi ortidan itarib, ko'chaga sudrashadi, baqirib yig'lashadi: “Ket uyingga, bizga o'zimizning ayamiz kerak, sen yo'qol!”
Hojarxon sarosimaga tushib qolmaydi, birining boshini, birining ko'zini silab deganday, asta yupatadi: “Bo'pti, bolalar, men ketaman, ammo hali dadanglar ishdan qaytganida meni mashinasida oborib qo'yadi, xo'pmi, ungacha ovqatinglarni yeb olinglar, qorninglar ham ochib ketgandir?”
Albatta, maktabdan qaytgan bolalarning qorni och, issiq ovqatni yeb, biroz uxlab, yo o'ynab deganday, bir mahal qarasalarki, dadalari ishdan kelib qolibdi. U kishining oldida boyagi to'polonni takrorlashga botinmaydilar. Ammo ertasiga yana boyagi ahvol takrorlanadi.
Shunday qilib, bolalar yangi onaga asta o'rganishdi. Oradan oylar, bir-birini quvalab yillar o'tdi. Hojarxon — bu oilaga kirib kelgan chog'ida yoshgina, ikki yuzi bamisoli anor, bo'ylari tovusday suluv shu ayol — bu farzandlarni menga xudo berdi, deya shukur qilib, ularni o'stirib-ulg'aytirdi, ona bo'lib, keyingi ikki qizni turmushga uzatdi, ona bo'lib, o'g'illarni uylantirib, to'rt kelinli boyvuchchaga aylandi.
Bu orada vaqti-soati yetib, ota qazo qilib ketdi. Yigitlarning to'rtovi ham, kim ko'rsa havas qiladigan, boodob, toparmon-tutarmon bo'lib ulg'ayishdi. Bir paytlar go'dakligiga borib, uni ko'chaga sudrab chiqarishga chog'langan bu bolalarning har biri endi uning qo'llaridan tortguday bo'lib, onam biznikida tursin, deya o'zaro talashishadi. Uchinchi o'g'li o'tgan yili Hojarxon opani hajga olib borib keldi.
Men bu gaplarni qayoqdan bilaman? Gap shundaki, yuqorida eslatilgan katta qiz bizning bir qarindoshimizga kelin bo'lib tushgan. Yaqinda bir ma'rakada onamga: “Quda xola, ichimdagi gapimni aytsam, birovlar ayb qiladi, deb qo'rqaman, — deb dil yorib qolibdi. — Ammo siz to'g'ri tushunasiz. Shunchalikki… goho, asli rahmatlik ayam yaxshimidi, yo hozirgi onammi, deb o'ylab ham qolaman…”.
Albatta, bu dunyoga hech kim ustun bo'lolmaydi, ammo shunday odamlar ham bo'lar ekanki, ular astagina, namoyish qilmasdan, dunyo binosiga jo'mardlik, bag'rikenglik, mehr-oqibat… xullas, odamiylik ustunlarini qo'yib ketisharkan.
Jigarlar
Qo'qon yoqlarda bir yaxshi an'ana bor: kimdir o'g'il uylantirsa, yaqin qadrdonlardan bo'lgan bir oila ularni homiylikka oladi, er — vakil ota, xotin — vakil ona qilib tayinlanadi. Ular bu yangi ro'zg'orning issiq-sovug'idan xabardor bo'lishadi, oyoqqa turib olishiga baholi qudrat ko'maklashadi. Albatta, buning o'ziga yarasha ovoragarchiligu qiyinchiliklari ham bor. Ammo bunday sharafga uncha-muncha xonadon noil bo'la olmaydi ham.
Qishni shaharda o'tkazamiz deb astoydil kelgan qudamga tunov kuni telefon qilsam, “Yaypandamiz”, deb qoldi. Ovozi negadir diltang. Ajablanib so'rasam, ular vakil ota-vakil ona bo'lgan bir kelin o'ttiz bir yoshida qo'qqisdan vafot etgan ekan, shuning uchun er-xotin jo'nab ketishibdi.
Vaqti qazo qachon yetadi, bandasi buni bilmaydi. Ammo o'ttizdan endi oshganida uch norasidasini tashlab, olamdan o'tgan bu kelinga biz ham achindik, albatta. Hayron bo'lib, surishtirsam, ko'pdan beri uning jigari og'rir, talay joylarga bosh urib, shifo topa olishmagan ekan. Nihoyat, ikki oy burun hindistonlik shifokorlar bilan aloqa bog'lashsa, ular: “Kimdir bu ayolga o'z jigarining bir qismini ajratib berishga rozi bo'lsa, marhamat, kelishsin, biz shunday operatsiya o'tkazishga hozirmiz, ammo ikkala odamning jigari bir xil bo'lishi kerak (qon guruhi, hujayra tuzilishi)”, deyishibdi. Tekshirtirishsa, yigirma olti yashar singlisining jigari baayni egizakday ekan. Singlisi esa: “Jigarimning qancha qismi kerak bo'lsa, opamdan aylansin, men ham borib, operatsiya stoliga yotishga roziman”, deb aytibdi. Shunga tayyorgarlik ko'rib, yo'lga chiqishlariga uch kun qolganida boyagi kelin bitta yostiqni taxmonga ko'tarib joylamoqchi bo'ladimi? Shugina ham og'irlik qilib, o'sha yerning o'zida qon qusib, omonatini topshiribdi-qo'yibdi…
Boya aytdik, qazo muqarrar. Bugun o'lmagan odam boshqa vaqtda chin dunyoga yo'l olishi bor gap. Boyagi kelin ham, agar yana yuz yil yashasa-da, bu foniy dunyoni tark etishi tayin edi. Albatta, undan qolgan norasidalar ham xudo bergan kunini ko'rib ketadi, chunki zamonamiz, shukurki, to'kinchilik.
Ammo meni shu vafot etgan ayolning singlisidagi jo'mardlik, jonfidolik hayratga soldi. Bir parcha yerni talashib yo bir kiyimlik matohni deb aka-uka, opa-singillar yuzko'rmas bo'lib ketishayotgan hozirgi davrda bu qiz, kerak bo'lsa, opasiga jonini ham berishga tayyor ekan! Axir jigarining yarmi kesib olinadigan operatsiyadan qay ahvolda chiqishini o'zi ham bilmas edi-ku!
Men ana o'sha qizni ko'rmaganman, otini ham bilmayman. Ammo o'tirib, uning haqqiga duolar qildim, umri uzun bo'lishini astoydil so'radim. Umidvorman shu tilaklarimning ijobat bo'lishidan…
Alqissa…
Men tilga olgan bu oilalarning hammasini yaxshi bilaman. Xo'sh, ularning boshidan o'tgan bir qatra-bir qatra voqea tafsilotini sizga ham ilinganimning boisi nimada?
Gap shundaki, so'nggi yillarda oldi-qochdi gazetalarda, jurnal va kitoblarda kishilarning buzuqligi, aldoqchiligi, bir-biriga qahr-g'azabi, toshyurakligi kabi yaramasliklar tasviri “badiiy asar” degan gulqog'ozga o'rab taqdim etiladigan bo'lib qoldi. O'qisangiz, bu o'tar dunyosi ko'zingizga yanayam tor ko'rinib ketadi, odamlarning bari rasvo, dunyo tuban odamlarga to'lib ketibdi, degan xulosaga kelasiz. Alaloqibat, o'zingiz ham boshqalarga shubha bilan nazar soluvchi badbin kimsaga aylanib qolasiz. Bunaqa “asar”lar yaxshilarning dunyoqarashini buzib, yomonlarni ko'paytirib yotibdi.
Ularda oilaviy mashmashalar elga doston qilinadi, biron tantiq kelinning qanday qilib qaynonayu qaynotaga gap qaytarib mot qilib qo'ygani-yu, kuyov bolani qay tarzda tahqirlaganini, hatto unga shapaloq urganini ko'rsatish orqali boshqalarga ham shunday muomala o'rgatiladi, buning ustiga, juda ko'p asarlarda haligindaqa “g'alati” gaplar ham bor. Boshqa bir xil nashrlarni o'qishga tushsangiz, kallakesarlar, mafiyalar hamma yoqqa in qurib olishgan ekan, degan badbin o'ylarga borib qolasiz, bu g'addor dunyosidan etak qoqib chiqib ketgingiz kelib qoladi…
Odamlar suhbatida bo'lsangiz, yuqorida namuna qilib keltirilgan kabi ne bir xushxulqliklarga guvoh bo'lasiz, ibratomuz voqealarni eshitib, ajib saboqlar olasiz. Dilingizdan, men o'zimni yaxshi odamman deb yurgan ekanman, degan fikr o'tadi, nekbinroq bo'lib qolasiz, ertadan ko'p olijanob ishlarni amalga oshirishga chog'lanasiz.
Shunday ekan, adabiyot o'zimizga xos hayotni va hayoni, o'zbekona turmush tarzini yoritgani — yomonlikni emas, yaxshilikni elga yoygani durust emasmi?
Adabiyot, matbuot — hayot ko'zgusi. Ammo qanday ko'zgu? Hamma narsaning xunugini chiqarib ko'rsatadigan oynami yo to'g'ri, ro'yirost namoyon qiladigan? Hayotni rasvo qilib aks ettiradigan qiyshiq ko'zguni toshga urib chilpora qilamiz, charog'on, ravshan ko'rsatadigan oynani esa ardoqlab, uy to'riga qo'yamiz…
Zuhriddin ISOMIDDINOV