Feyk xabarlar qanday maqsadda tarqatilmoqda?

Zamonaviy axborot asrida ma'lumotlar bilan to'la hayot tarzi insonlar uchun ma'lum bir qulayliklarni yaratgan bo'lsa-da, shu bilan birgalikda yangi muammolarni ham keltirib chiqardi. Media olamida xabarlar oqimi kuchaygani sari ishonchli va to'g'ri manbalarni aniqlash dolzarblashmoqda. Tabiiyki, turli xabarlar oqimi kuchaygani sari ishonchli va to'g'ri manbalarni aniqlash dolzarblashmoqda. Shulardan biri — feyk xabarlar tarqalishi muammosidir. Bugungi kunda feyk yangiliklar nafaqat shaxslar, balki jamiyat va davlat darajasida ham jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Feyk xabar nima?

Feyk xabar — haqiqatga asoslanmagan, noto'g'ri yoki chalg'ituvchi ma'lumotlar bo'lib, ular muayyan maqsadga erishish uchun tarqatiladi. Bunday xabarlar turli shakllarda bo'lishi mumkin: ijtimoiy tarmoqlardagi soxta postlar, manipulyativ maqolalar, soxta rasmlar yoki videolar.

Tarqalish sabablari

– Maqsadli manipulyatsiya:

Ayrim hollarda feyk yangiliklar biror siyosiy, iqtisodiy yoki ijtimoiy maqsadga erishish uchun ataylab tarqatiladi. Masalan, saylovlar davrida raqobatchilarni obro'sizlantirish uchun noto'g'ri ma'lumotlar tarqatilishi mumkin. Bu xabarlar jamiyatdagi qarashlarni o'zgartirish, odamlarning fikrini chalg'itishga yoki muayyan bir guruhning manfaatlarini ilgari surishga qaratilgan bo'ladi.

– Moliyaviy manfaat:

Axborot iste'molining ortishi bilan reklama orqali pul ishlab topish ancha keng tarqalgan. Ayrimlar diqqatni jalb qilish uchun hayajonli va shov-shuvli mavzularni cho'qilatishadi. “Klikbeyt” yangiliklar – bunga yaqqol misol. Noto'g'ri ma'lumot orqali veb-sahifaga kiruvchilar soni ko'payadi, natijada reklama tushumlari ortadi.

Shuningdek, hayajonli va shov-shuvli ma'lumotlar ko'plab auditoriya jalb qiladi, bu esa reklama orqali daromad keltiradi. Ayrim saytlar foyda olish uchun yangiliklarni burmalash yoki soxta ma'lumot tarqatishdan qaytishmaydi.

– Axborot taqchilligi:

Odamlar tez xabar tarqatishga harakat qilayotgan paytda ma'lumotni tekshirishga vaqt sarflamaydi. Natijada tasdiqlanmagan ma'lumotlar ommaviy ravishda tarqaladi. O'z navbatida salbiy va yolg'on xabarlar odamlar o'rtasida norozilik, ishonchsizlik yoki qo'rquv uyg'otish maqsadida ham sizdiriladi. Bu ko'proq ijtimoiy tarmoqlarda tez tarqalmoqda va jamoat fikrini bosim ostida qoldirishi mumkin.

– Ijtimoiy tarmoqlar ta'siri:

Ijtimoiy tarmoqlar feyk xabarlarning ham eng tez tarqaluvchi maydoniga aylanmoqda. Ular orqali xabarlar keng auditoriyaga yetadi, chunki ko'pchilik ularni tekshirmasdan o'rtoqlashadi.

Jamiyatga ta'siri

Ishonchning susayishi: ommaviy axborot vositalariga va rasmiy manbalarga bo'lgan ishonch pasayadi.

Jamiyatda qo'rquv uyg'otish: noto'g'ri ma'lumotlar orqali odamlar o'rtasida turli qo'rquv va shubhalar paydo bo'ladi.

Iqtisodiy zarar: ayrim feyk yangiliklar mahsulotlarga yoki kompaniyalarga zarar yetkazib, iqtisodiy muammolarga sabab bo'ladi.

Ijtimoiy nizolar: bunday yangiliklar jamiyatda kelishmovchiliklarga va qarama-qarshiliklarga sabab bo'lishi mumkin.

Qanday kurashish mumkin?

– Axborotni tekshirish: avvalo, har qanday ma'lumotni qabul qilishdan oldin uning manbasini tekshirish muhim.

– Rasmiy manbalarni o'qish: xabarning tafsilotlarini boshqa manbalar bilan solishtirish. Axborot yoki har qanday ma'lumotni tarqatgan manbaning ishonchliligini o'rganish.

– Aholini xabardor qilish: feyk xabarlarning yolg'on yoki haqiqatligini ajrata olish va ularga qarshi turish uchun bilim va ko'nikmalar zarur. Axborot savodxonligini oshirish jamiyatning yolg'on ma'lumotlarga qarshi immunitetini kuchaytiradi.

– Qonunchilik asosida chora ko'rish: ayrim davlatlarda feyk xabarlarni tarqatish uchun javobgarlik belgilangan. Masalan: 2018 yilda Malayziyada soxta va yolg'on axborotning muallifi, shuningdek, bu axborotni tarqatgan, repost qilganlarga ham qarshi jazo qo'llash haqida qonun qabul qilingan. Keniyada feyk xabarlarni tarqatish jinoyat bilan tenglashtirilgan. Qatarda 2014 yilda qabul qilingan qonunga asosan davlat va jamiyat xavfsizligiga tahdid qiluvchi soxta axborotlarni tarqatish holatlariga 3 yillik qamoq jazosi yoki 137 ming AQSh dollari miqdorida jarima belgilangan. Fransiyada ham saylov va saylovoldi kampaniyasi davrida feyk axborotni tarqatishni taqiqlovchi qonun hujjati ishlaydi. Germaniya Parlamenti qabul qilgan qonunga ko'ra, 2 milliondan ortiq foydalanuvchiga ega bo'lgan ijtimoiy tarmoqlar kontentda paydo bo'lgan soxta axborotni bir sutka ichida o'chirib tashlashi shart.

Xo'sh, bizda-chi? Yolg'on (feyk) va noxolis axborotlarni tarqatganlik uchun qonunchilikda qanday jazolar belgilangan? Adliya vazirligi mas'uli Sevara O'rinboyevaning ma'lum qilishicha, bu borada qonunchiligimizda bir qator javobgarliklar bor:

ijtimoiy tarmoqlar orqali ishlab chiqaruvchi yoki raqobatchini obro'sizlantirish yoxud iqtisodiy zarba berish maqsadida asoslanmagan, yolg'on ovozli, foto va videoxabarlarni tarqatish Jinoyat kodeksining 192-moddasida belgilangan javobgarlik bilan jazolanadi;

tuhmat, ya'ni bila turib boshqa shaxsni sharmanda qiladigan uydirmalarni tarqatganlik uchun Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 40-moddasida hamda Jinoyat kodeksining 139-moddasida javobgarlik belgilangan;

yana bir muhim eslatma shuki, yolg'on xabar tarqatganlik uchun fuqaroviy javobgarlik ham mavjud. Xususan, Fuqarolik kodeksining 102(1)-moddasida shaxsning or-nomusi, sha'ni va qadr-qimmati hamda ishchanlik obro'sini haqoratlovchi ma'lumotlarni tarqatish tufayli ma'naviy zarar yetkazilgan bo'lsa, yetkazuvchining aybidan qat'i nazar qoplanishi lozimligi ko'rsatib o'tilgan;

yolg'on xabarlar tarqalishining oldini olish va uni tarqatgan shaxslarni javobgarlikka tortish maqsadida 2020 yil 25 dekabr kuni qabul qilingan O'RQ – 658-son Qonuni bilan yolg'on axborot tarqatganlik uchun javobgarlik belgilandi.

Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 202(2)-moddasiga ko'ra jamoat tartibiga yoki xavfsizligiga tahdid soluvchi yolg'on axborotni tarqatish, shu jumladan, OAV, telekommunikatsiya tarmoqlari yoki Internet jahon axborot tarmog'ida tarqatish BHMning 50 (18 mln 750 ming so'm) baravaridan 100 (37 mln 500 ming so'm) baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Shuningdek, Jinoyat kodeksining tegishli moddalariga muvofiq ma'muriy jazo qo'llanilganidan keyin ham ushbu xatti-harakatlar takror sodir etilsa, BHMning 200 baravarigacha (75 mln so'm) miqdorda jarima yoki 300 soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki 2 yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki 2 yilgacha ozodlikni cheklash bilan jazolanadi.

Albatta, bunday choralar ushbu muammoni qisman bo'lsa-da kamaytirishga yordam beradi.

Yuqorida ta'kidlanganidek, feyk, yolg'on-yashiq va tuhmat axborotlar tarqatish turli maqsadlarga qaratilgan bo'lishi mumkin – iqtisodiy manfaatlardan tortib, siyosiy maqsadlarga qadar. Bunday xabarlarning tez tarqalishi esa insonlar tabiati va ijtimoiy tarmoqlarning xosiyati bilan bog'liq. Jamiyat bunday ma'lumotlarga qarshi kurashish uchun ma'lumot manbalarini tanqidiy baholash va yolg'on xabarlarning oqibatlarini tushunish qobiliyatini rivojlantirish lozim. Negaki, axborot bilan ongli muomala qilish har qanday jamiyatning barqarorligi va xavfsizligi uchun muhimdir.

Islom ASILBEKOV