Nodira Rashidovaning “Usmonnoma”si

Ushbu kitobni hayajon bilan o'qib chiqdim va asar haqida o'z fikr-mulohazalarimni bayon qilishni istadim. Roman muallifi Usmon Nosirning jiyani Nodira Rashidova bolalar shoiri, dramaturg va olim O'tkir Rashid oilasida tug'ilgan. Onasi Rohatxon Usmon Nosirning tug'ishgan singlisi edi.

Usmon Nosir — 1912 yil 13 noyabrda Namanganda tavallud topadi.  Uning otasi Mamatxo'ja Namanganga ilmi bilan dong'i ketgan domla edi. Onasi — Mulla Adham Oxundning qizi Xonima bibini erkalashib “Xolambibi otincha” deb atashardi. Ular Lutfiy, Navoiy, Mashrab, Bedil, Bobur, Fuzuliy kabi hazratlarning g'azallarini o'qib tong ottirardilar. Ko'rinib turibdiki, Usmon Nosir ilmlilar oilasida dunyoga kelgan.

“Bahaybat oppoq ot”

Bola qirq kun onasini emmadi. Xolambibi ko'z yoshini hech kimga ko'rsatmay, zor-zor yig'lardi (sababi, birinchi farzandi nobud bo'lgan edi).

Shu zaylda qirq kun o'tib, chaqaloqning chillasi chiqdi. Qirq birinchi kuni ovozini boricha big'illab yig'lay boshlaydi va onasini ema boshlaydi. Bola ilk bor onasini to'yib emdi. Onasining ko'zidan to'kilayotgan yoshlar bolaning ko'ylakchasiga to'kilar edi. “Otincha, ko'z yosh qilib bolani emizmang”, degan tanbeh eshitdi. Go'dak to'ygach, uxlab qoldi. Xolambibi uni ko'rpachaga o'rab oldi va bag'riga bosdi. Diqqat bilan e'tibor bering: “Ona umrbod shunday o'tirishga tayyor edi”. O'g'lining yuziga termilib, ko'z yoshlarini to'xtatolmasdi. Bu alamu sevinch, armonu shukronalikning ko'z yoshlari edi.

Usmonxon oddiy bolalar kabi o'sdi. Kunlarning birida bola yo'qolib qoladi. Mamatxo'ja xotini va yana uch-to'rt kishi bilan birga Namanganga kiraverishdagi osma ko'prik tagiga borishdi. Ne ko'z bilan ko'rsinlarki, Usmonxon tuproqqa belanib tamshanib o'tirar, yonida esa bahaybat oppoq ot bolani qo'riqlab turardi. Mamatxo'janing duosi bilan ot g'oyib bo'ladi. Xolambibi bolani bag'riga bosgancha dag'-dag' titrar, bu sirning tagiga yetolmay vasvasaga tushgan edi. Mamatxo'ja og'ir dardga chalinadi va ko'p o'tmay vafot etadi. Oradan bir muddat vaqt o'tgach, Xolambibi Usmonxonni olib ota uyiga ko'chib o'tdi.

“Nosirjon hoji oilasi”

Nikoh vaqtida Usmonxonni tizzasida olib o'tirishga ruxsat so'raydi.

Nosirjon avval Anorxon ismli ayolga uylanadi. 1902 yilgi Andijon zilzilasida homilador Anorxon vafot etadi. Nosirjon qattiq tushkunlikka tushadi. Shundan so'ng Nosirjon muqaddas safarga ketadi. Salkam 14 yil deganda Misr, Eron, Iroq, Shom, Hindiston, Turkiya, Afg'oniston kabi davlatlarni kezib, o'z yurtiga qaytadi. Oradan bir oz vaqt o'tib, unga yana uylanishni taklif qilishadi va Xolambibi otincha, ya'ni Usmonxonning onasini tavsiya qilishadi. Nikoh vaqtida Usmonxonni tizzasida olib o'tirishga ruxsat so'raydi. Allohning qudrati ila ular yana mehribon va ziyolilar xonadoni a'zosiga aylanishdi. Usmonxonni Nosir hoji o'z familiyasiga oldi.

Asarda shoirning yoshligidagi faoliyati, qarindosh-urug'lar, singillar bilan munosabatlari va ularga uning mehribonliklari haqida juda katta e'tibor berilgan. Ayniqsa, asarning birinchi qismida 1900 yillarda o'zbek millatining qanday yashaganligi, (bolshovoylar ta'riflagandek) “birov birov”ga qul emasligi, aksincha, juda ma'naviyatli va madaniyatli xalq bo'lganligi, xalq kambag'almi, boymi, bir tan-bir jon bo'lib yashashi, miskinlar uchun boylar xonadonida har kuni katta qozonlarda taom pishirilishi (hatto boylar ham shu taomdan yeganliklari) boshqa bir asarlarda o'qimagan bo'lsam kerak, menga boshqacharoq tuyuldi. Shahar-qishloqlardagi ayvonlar, chorpoyalar, chiroyli va shinam uylar ta'rifi, to'g'risi, meni lol qoldirdi. O'sha davrda yashagan aholi (bolshovoylar ta'riflaganidek) omi, savodsiz bo'lmasdan, balki juda katta diniy va dunyoviy bilimga ega ekanliklari asarda ko'rinib turibdi. Ular Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy va allomalarning asarlarini yoddan bilishgan va keyingi avlodga yetib borishida ko'prik vazifasini bajarganliklari ko'rinib turibdi.

1930 yildan boshlab O'zbekistonning inon-ixtiyori, ya'ni jilovi to'laligicha xavfsizlik organlari qo'liga topshirilib, mavjud hukumat chekistlarning qo'g'irchog'iga tashkilotiga aylanib ulgurgan edi.

“Aybing — talanting, iste'doding. Aybing — Usmon Nosirliging”

“Nachora, tushkunlikdan chiqishga intilib topgan bu bilimimiz bizga juda qimmatga tushdi. Saharmardonlarda otilgan yuzlab mahbuslar, begunoh insonlar sudrab kelib tiqilgan zax qamoqxonalar, millionlab farzandlarining murdasi sasib yotgan Yevropa tuprog'i; bularning bari — munosib o'lishga o'rganish uchun to'langan mudhish tovondir”. (A.Kamyuning “Olmon do'stimga maktublar” asaridan).

E'tibor qiling, “Usmonnoma”ning eng achinarli qismi shu joydan boshlanadi. Asarni mutolaa qilib borgan sari kitobxon qalbi larzaga tusha boshlaydi. O'z-o'zidan asabiylasha boshlaydi. “Ishqimning eng oliy tuhfasi — she'rim” deb yozgan shunday buyuk shoir Stalin qatag'oni qurboni bo'ldi.

To'g'risi, asarning qamoq qismini o'qishni ancha paysalga solib yurdim. Sababini o'zimcha ba'zi bir bahonalarga yo'ydim. Aslida esa asarning davomini o'qish uchun o'zimda jur'at topa olmasdim. Buning boisi “Usmonnoma” asarini o'qigan kitobxonlar bilan suhbatim davomida shunga amin bo'ldimki, shoirning qamoqxonadagi davrlari kitobda juda ham ta'sirli qilib yozilganini eshitdim. Hatto umrining oxirida uning barmoqlari ham qolmaganligi (bo'r bilan beton devorga o'yib yozaverganligidan bo'lsa kerak), taomni faqatgina hidlay olganligi, yeyish uchun quvvati qolmaganligi meni qattiq iztirobga soldi. Ba'zi bir kitobxonlarning fikricha, ular kitobni faqat ko'z yosh bilan o'qishganligini aytishdi. Shunday bo'lsa-da, asarning ikkinchi qismini o'qishga kirishdim. Nega? Nega? Nega? Nega? Nima uchun? Albatta, bu poyoni yo'q savollarga javob topish uchun asarni o'qib chiqish kerak. Asarning ikkinchi qismi haqida gapirmoqchi emasman. Shoir tortgan azoblar, iztiroblar, qiynoqlar haqida gapirishim og'ir. Chunki mening xotiramda asarning birinchi qismida tasvirlangan ShOIRning quvnoqligi, serg'ayratligi, so'zamolligi, hozirjavobligi qanday tasvirlangan bo'lsa, shunday qolishini istardim.

“Usmonnoma” – mening eng sevimli kitoblarimdan biriga aylandi.

Ulug'bek TO'YChIYEV,

Chortoq tuman axborot-kutubxona

markazi xizmat rahbari.