Ijtimoiy tarmoqlar algoritmlari
“ota-ona” vazifasini bajaryaptimi?!
Bugun ijtimoiy tarmoqlarda doimiy faol, ya'ni “onlayn” bo'lish nafaqat yoshi kattalar emas, balki bolalar o'rtasida ham keng tarqalmoqda. Afsuski, bu holatning zararli oqibatlari haqida yetarlicha o'ylab ko'rilmayapti. Kichkintoylarning “YouTube”da soatlab multfilm ko'rishi yoki videolariga termilib o'tirishi tobora odatiy holga aylanmoqda.
Avvallari telefonga maktabni bitirgandan yoki voyaga yetgandan so'ng qo'lga kiritiladigan vosita sifatida qaralgan bo'lsa, hozir bitta xarxashaning o'zi yetarli: bolaga zamonaviy gadjet olib beriladi. Natijada bolalar globallashuv ta'sirida internet olamida shamoldek tez ulg'aymoqda.
Voyaga yetmagan har qaysi bola istalgan tarmog'iga kira oladi, har xil kontentlarni ko'rish imkoniga ega. Bu esa yangilik emas, oddiy holatga aylangan. Shifokorlar, psixologlar, hatto pedagoglar telefon ekraniga tikilib o'tirishning salomatlikka zararligini doim takrorlaydi. Ammo e'tibordan chetda qolayotgan yana bir muhim jihat bor – bu raqamli dunyoda bolalikning o'g'irlanishi. Bolalar uchun telefon faqat ko'ngilochar vosita emas, balki ularning dunyoqarashi, til boyligi, ijtimoiy munosabatlariga bevosita ta'sir ko'rsatuvchi omilga aylangan. Har soniya yangilanayotgan kontentlar esa bolalarning fikrlash tarzini shakllantiribgina qolmay, ularni tezkor hamda yuzaki ma'lumotlarga o'rgatib qo'ymoqda.
Ma'lumotlarga ko'ra, “YouTube” foydalanuvchining barcha harakatlarini doimiy kuzatib boradi: foydalanuvchi qanday video izladi, qaysi videoni ko'rdi, qaysilarini oxirigacha tomosha qildi, nimaga “like” bosdi – bularning barchasi platforma algoritmi tomonidan tahlil qilinadi. Aynan shu algoritm foydalanuvchiga o'z qiziqishlari asosida yangi videolarni tavsiya qiladi.
Bundan tashqari, algoritm foydalanuvchining yoshini ham e'tiborga oladi – bu ko'pincha u ochgan akkauntdagi ma'lumotlar orqali aniqlanadi. Asl muammo esa mana shu yerda boshlanadi: ko'plab ota-onalar farzandlariga “YouTube”ni o'z akkauntlari orqali ochib berishadi. Natijada “YouTube” bolani kattalar qatoriga qo'shadi. Shunga mos kontentlar ham tavsiya qiladi. Bu esa kattalarga mo'ljallangan, ba'zida zo'ravonlikka undovchi, diniy yoki ekstremistik mazmundagi materiallar bolalarning ko'z o'ngida paydo bo'lishi xavfini tug'diradi. Eng achinarlisi, bu kabi holatlarning oldini olishga hech bir algoritm kafolat berolmaydi.
Inson psixologiyasiga kuchli ta'sir ko'rsatishga mo'ljallangan mexanizmlar asosida yaratilgan har qanday video, ayniqsa, bolalar e'tiborini osonlikcha tortadi. “YouTube” algoritmi esa bunga “yordamchi” bo'ladi – bola biror-bir kontentni ko'rganidan so'ng, shunga o'xshash videolar avtomatik ravishda taklif etiladi. Va tabiiyki, bola ushbu videolarga “like” bosadi, tomosha qilishda davom etadi.
Ammo bu jarayon oddiy ko'ngilxushlik emas – u bolalarda zo'ravonlikka moyillik, asabiylik, ortiqcha hayajon, hattoki ruhiy siqilish holatlarini yuzaga keltirishi mumkin. Chunki sun'iy intellekt tomonidan boshqarilayotgan bu tizim bolaning ruhiy holatini emas, uning qiziqishini asos qilib oladi. Masalan, AQShda bunday muammolarning oldini olish uchun “YouTube Kids” platformasi yaratilgan. Bu faqat bolalar uchun mo'ljallangan bo'lib, yoshga mos, xavfsiz va nazoratdan o'tgan kontentlarni taklif qiladi.
Shu bilan birga, ota-onalarga farzandlarining raqamli faoliyatini kuzatish imkonini beruvchi “Google Family Link” tizimi mavjud. Ushbu tizim orqali ota-onalar bolalarining “Google” akkauntini boshqarishlari, u qanday kontentlarni ko'rayotgani, qaysi ilovalarga kirayotganini nazorat qilishlari mumkin.
Xo'sh, muammo nimada? Asosiy muammo ommaviy axborot vositalarining bolalar xavfsizligiga yetarlicha e'tibor qaratmayotgani, ota-onalarning esa farzandlari uchun alohida, yoshga mos akkauntlar ochib bermayotganida.
2017 yili “YouTube”da “Elsagate” nomi bilan tanilgan global muammo yuzaga keldi. Bu holat ko'plab ota-onalarni xavotirga solgan edi. Unda mashhur multfilm qahramonlari – “Elsa”, “Spiderman”, “Peppa Pig” kabi obrazlar ishtirok etgan videolarda bolalar uchun mutlaqo nomaqbul kontent yashiringan edi. Videolar ko'rinishidan oddiy ko'rinsa-da, mazmunida zo'ravonlik, jinsiy aloqaga ishoralar, hattoki o'z joniga qasd qilish sahnalari mavjud bo'lgan. Bola esa bu videoni sevimli qahramonini ko'raman, deb ochadi. “YouTube” esa buni bolaning qiziqishi deb qabul qiladi va shunga o'xshash kontentlarni tavsiya qilishda davom etadi.
“Elsagate” voqeasi global miqyosda bir haqiqatni yuzaga chiqardi: har bir raqamli platforma, ayniqsa, “YouTube” bolalar ruhiyati va xavfsizligini asosiy ustuvor yo'nalish sifatida qabul qilishi shart. Shu bilan birga, bu mas'uliyatni faqat platforma zimmasiga yuklash ham noto'g'ri. Ota-onalar farzandlarining raqamli muhitdagi har bir qadami ustidan nazoratni kuchaytirishi, ularning yoshiga mos kontentga yo'naltiruvchi sharoit yaratishi zarur.
“Telegram”da o'tkazilgan so'rovnomaga ko'ra, ishtirokchilarning aksariyati farzandi uchun alohida akkaunt ochmagan. Hattoki ularning bir qismi bunday ehtiyoj haqida o'ylab ham ko'rmagan. Bu esa raqamli xavfsizlikka jamiyatda yetarlicha e'tibor berilmayotganini ko'rsatadi.
Fransiya va Niderlandiyada ota-onalar farzandlari uchun alohida akkaunt ochishni odatiy hol deb qabul qilishgan. Sababi, bu davlatlarda bolalarning shaxsiy ma'lumotlarini himoya qiluvchi qat'iy qonunlar mavjud. Ular nafaqat bolaning yoshiga mos kontentni ta'minlash, balki ularning raqamli “iz”larini boshqarish, reklamalardan himoya qilish va ruhiy salomatligini asrashga qaratilgan.
Xulosa o'rnida aytganda, raqamli makonda bolani nazorat qilish – uni qanday kontentlar kutib turganini anglashdir. Chunki farzandlarimizni algoritmlar emas, ongli va mas'uliyatli jamiyat tarbiyalashi zarur.
Azizabonu QUVONDIQOVA,
O'zbekiston Milliy universiteti
jurnalistika va o'zbek filologiyasi fakulteti talabasi.