Onlayn ta'lim kerakmi?

uni kim nazorat qiladi?

Qiziqishi ortgan suhbatdosh yana so'raydi:

— Xo'sh, onlayn darslar qanday bo'lyapti? Qiyin emasmi?

Bunisi sharaqlab kulib yuboradi:

— E, dugona, dars qilishga vaqt qaerda?! Erta bilan uy yumushi, bola-chaqa, kechgacha ish. Ustozlar telegram guruhga dars mavzularini tashlab boradi. Vaqtim bo'lsa, kirib qarayman. Tayyorlanishga xohish ham, vaqt ham yo'q.

Avtobusdagi bu suhbatni eshitgan har qanday kishi, ehtimol, ilk qarashda buni oddiy hayotiy voqeaga yo'yar.

Ammo bu misol zamirida ta'lim tizimidagi og'riqli nuqtalar ko'zga tashlanadi, mening nazarimda.

Ko'pchilik yaxshi eslaydi, besh yil oldin “Covid-19” hammani uy-uyiga qamab qo'ydi. Pandemiya turmush tarzi bilan birga ta'lim tizimida ham tub burilishlarni yuzaga keltirdi. Shu burilishlardan biri — onlayn ta'limning ommalashuvi bo'ldi. To'g'ri, u paytdagi global xavfsizlik va sanitariya sharoiti bunday yondashuvni taqozo etgandi. Hatto bu tizim pandemiya sharoitidagi yagona oqilona chora sifatida qabul qilindi. Ammo bugun hayot iziga tushgan, ta'lim muassasalari eshiklari ochilgan bir paytda ham onlayn ta'limning hali-hanuz keng qo'llanilayotgani o'ylantirib qo'yadi kishini.

Ayrimlar onlayn ta'limning afzalliklaridan menga gapirishi turgan gap. Ha, afzalliklari bor, yonib-o'chgan sham yorug'ichalik. Eng avvalo, masofaviy imkoniyatlari ustuvor. Jug'rofiy jihatdan olis hududlardagi talabalar uchun o'qish imkonini beradi. Vaqt, safar, transport xarajatlari tejaladi. Vaqtinchalik yashash muammolariga yaxshi yechim. Multimedia resurslaridan unumli foydalanish mumkin. Darslar yozib olinib, ularni qayta ko'rish imkoni paydo bo'ldi va hokazo. Shu nuqtai nazardan qaraganda, onlayn ta'lim texnologik taraqqiyotning qonuniy mahsuli bo'lib ko'rinadi.

Onlayn ta'limning ko'zga ko'rinmas kamchiliklari ta'lim mazmuni, samaradorligi va sifatini jiddiy savol ostida qoldiradi. Ularni inkor etish — javobgarlikdan qochish bilan barobar.

O'qituvchi va talaba o'rtasidagi ruhiy aloqa ta'lim sifatida rol o'ynaydi. Ustoz-shogird munosabatlarining mazmun-mohiyati ham shunda ko'rinadi. Bu munosabat faqat bilim berish emas, balki qalb va tafakkur tarbiyasini ham o'z ichiga oladi. Onlayn tarzda esa bu ruhiy bog'lanishga erishib bo'lmaydi. Onlayn dars jarayonida talabaning darsga real munosabatini baholash juda qiyin. Barcha mezonlar “Yopiq ekran ortida”gi saboq tufayli yo'qqa chiqadi.

Nima bo'lganda ham talaba oliy dargoh ostonasini ko'rishi, auditoriyalar havosini olishi kerak.

So'nggi yillarda oliy ta'limda sirtqi ta'limni cheklash yo'lidagi sa'y-harakatlar ta'lim samaradorligini oshirish maqsadida tashlangan qadam bo'ldi. Talabalar sirtdan o'qib, yuzaki bilim olmasin, o'z sohasini puxta egallasin, degan maqsad bor edi bu dadil qadamlarda. Sirtqi ta'lim tugatildi-yu, ammo biz aytayotgan muammolar ta'limning onlayn shaklida saqlanib qolayotgandek. Xo'sh, biz nima qilmoqchi bo'lyapmiz-u, pirovardida, nimaga erishyapmiz?

Zero, sirtqi ta'limda harna talaba auditoriyada o'tirib, ustozlarning sabog'ini olardi-da. U ishlab yurib o'qirdi, biroz mustaqil va erkin bo'lardi. O'z ustida ishlardi. Nazariy va amaliy bilimlarini uyg'un holda boyitib borardi.

Onlayn ta'limda buning aksi emasmi? Bunda talaba yuqoridagi afzalliklardan mahrum holda, faqat nomigagina darslar “ishtirokchi”siga aylanib qolmaydimi? Talaba uyida o'tirib, hech qanday auditoriya muhiti, muloqot, bahs-munozara, amaliy mashg'ulotlarsiz diplom olishga intilmaydimi? Bu esa, albatta, ta'lim sifatiga putur yetkazadi. Chunki ayrim OTMlarda onlayn darslar uchun kommunikatsion tizim to'laqonli ishlamayotgani haqida ham eshityapmiz-da. Agar shu gaplar rost bo'lsa, unda ahvol biz tasavvur qilgandan-da yomonroq bo'lib chiqadi.

Talaba o'qishini qaysi mezonlar asosida onlayn ta'limga o'tkazyapti, bu ham, menimcha, savol ostidagi masala. Yoki bunda me'yor yo'qmikan?

— Yolg'iz onaman. O'tgan o'quv yilida o'qishimni bir OTMdan boshqasiga ko'chirishga majbur bo'lgandim. Sababi — shartnoma pulining qimmatligi. Oilaviy sharoitimiz esa buni ko'tara olmadi. Boz ustiga, ikki farzandim o'qiydi, ular ham “kontraktchi”. Ilojsizdan arzonroq to'lov taklif etiladigan oliy ta'lim muassasasiga o'tdim. Ammo “arzonning sho'rvasi tatimas” degan gap bejiz emas ekan. Bu yerdagi ta'lim sifati, afsuski, kutganimday bo'lmadi. O'qituvchilar auditoriyadan ma'ruza o'qib chiqish bilan cheklanishadi, talabaning mavzuni qanchalik o'zlashtirgani bilan deyarli qiziqishmaydi. Onlayn darslar ham jiddiy muammolarga to'la: videoaloqa sifati past, texnik kamchiliklar doimiy. Ba'zi o'qituvchilar esa bu kamchiliklarni bahona qilib, umuman onlayn dars o'tmay qo'yishgan. Xullas, nazorat yo'q. Masofaviy tahsildagi talabalar bu sharoitda nimani o'rganishi mumkin? Haqiqatan ham, bu savol mening o'y-xayolimni band qilgan, — dedi oliy ta'lim muassasalaridan birida tahsil olayotgan talabalardan Gulshoda Saidqulova.

Texnologiya jamiyat rivoji uchun muhim vosita. Uni inkor etib bo'lmaydi. Lekin ta'lim — bu faqat texnologiya emas. U inson ruhi, ijtimoiy muhit, fikrlash madaniyatiga taalluqli jarayon. Onlayn ta'limda to'liq samara kutilsa, u holda uni o'qituvchi salohiyati, nazorat tizimi, metodik bazasi va mas'uliyat muhiti bilan quvvatlash kerak. Aks holda, bu yondashuv “ilm” degan muqaddas tushunchani o'z mohiyatidan ajratib qo'yadi.

Hamzabek TURDIYEV,

jurnalist.