Ulug' sulton bashorati

yoki buyuk sarkarda Jaloliddin Manguberdi haqidagi haqiqatlar

1217 yilda Muhammad Xorazmshoh davlatning ichki ishlari va saroy hayotida ayrim o'zgarishlarni amalga oshiradi. U saltanati hududidagi o'lkalarni o'g'illariga bo'lib beradi.

Xorazm, Xuroson, Mozandaronni boshqarish huquqini Qutbiddin O'zloqshohga beradi. Shu bilan birga uni o'ziga valiahd (taxt vorisi) qilib tayinlaydi. Qutbiddin O'zloqshohning ikki akasi – Jaloliddin Manguberdi (asli Mengburniy – burnida xoli bor odam degan mazmunni bildiradi) va Rukniddin G'ursanjtiydan (G'urlar mamlakati Xorazmshohlar tomonidan mag'lub qilinishi evaziga shunday laqab berilgan) oldin taxt vorisi qilib belgilanishi Turkon Xotunning buyrug'i va Xorazmshohning unga bo'ysunishi oqibatida amalga oshirilgan edi.

Chingizxon boshchiligida mo'g'ullar Xorazmshohlar davlatiga qarshi 1219 yilning yozida yurish boshlaydi. Ular dastlab O'tror, Jand, Barchinlig'kent, Buxoro shaharlarini egallaydi. Keyin Samarqand, Banokent, Qanqa, Xo'jand shaharlari va Farg'ona vodiysini bosib oladi. Xorazm 1221 yilda 6 oylik qamaldan so'ng qo'lga kiritiladi. Xorazmshoh mo'g'ullarga qarshi urushda maydonda jang usulini emas, shaharlarni mudofaa qilish usulini tanlaydi. Qo'shinlarini shaharlarni mudofaa qilish uchun bo'lib tashlaydi. Oqibatda Olovuddin Muhammad tomonidan qo'llanilgan bu noto'g'ri jang usuli mo'g'ullarga qo'l keladi va ular Xorazmshohlar davlatini mag'lub etadi.

Xorazmshoh mo'g'ullar ta'qibidan qutulish uchun Kaspiy dengizidagi Ashur Oda oroliga borib jon saqlaydi. Orolga borgach, kasallikka chalinib vafot etadi. Vafotidan oldin atrofidagi 70 ta saroy a'yonlarini, farzandlari O'zloqshoh va Oqshohni huzuriga chaqirib, belidagi sultonlik kamarini katta o'g'li Jaloliddinga taqib, uni taxt vorisi, Xorazm hukmdori deb e'lon qiladi. Ammo Jaloliddin taxt vorisi sifatida tayinlanib Xorazmga kelganidan keyin Qipchoq beklari, lashkarboshilari uning hukmdorligini tan olmaydilar.

Tarixchilar Sulton Olovuddin Muhammadning 15 ta farzandi – 8 ta o'g'li, 7 ta qizi bor edi, deb ma'lumot beradilar. Sulton o'g'illarining taqdiri fojiali kechdi. Ulardan faqat Jaloliddin Manguberdi va G'iyosiddin Pirshoh mo'g'ullar qilichidan omon qoladilar.

“Suvdan namlik, olovdan issiqlik chiqishiga ajablanilmaganidek, quyosh nurlari osmonni qoplashi ham taajjublantiradigan hol emas. Nurning qorong'ilik vositasida yorqin porlashi ham tabiiy jarayon. Yurtga, xalqqa muhabbat, mardlik, bosqinchilarga qarshi beayov kurash kabi ulug'vor xislatlar o'sha davr uchun hayotiy zaruratga aylangandi. Hech kim amalga oshirolmagan bu hayotiy zaruratni Sulton Jaloliddin yuzaga chiqardi. Uning buyukligi ham shunda!”

Taqiuddin Ahmad

al-Makriziy,

muarrix

Xorazmshohning farzandlari orasida eng suyuklisi va uning ishonchini qozongani Jaloliddin Manguberdi edi. Tarixiy bitiklarda uning bolalik, yoshlik davrlari haqida ma'lumotlar kam uchraydi. Faqat Otamalik Juvayniy “Tarixi Jahongusho” asarida bir o'rinda uning yoshlik davriga e'tibor qaratib: “Sulton Muhammadning o'g'illari orasida yosh jihatdan kattasi, jasorat va bilim jihatidan ustuni, saltanat toji va ilohiyot chirog'ining nuri Sulton Jaloliddin edi”, deb yozadi. Bu qisqagina ma'lumot Jaloliddinning yoshlikdan qanday shaxs bo'lib voyaga yetganini ko'rsatadi. Inson jasorat bobida ustun bo'lishi uchun nafaqat jismoniy jihatdan baquvvat, kuchli, qudratli bo'lishi kerak, balki ana shu jismoniy qudratni atrofidagi odamlarning, xalqning, yurtning istiqboli, yaxshiliklar yo'lida sarflay olishi, har qanday qiyinchiliklarni yengib o'tishga o'zida kuch topishi, mulohaza bilan, matonat bilan ish yuritishi, har qanday og'ir sharoitda ham adolatni qaror toptirishga intilishi, insonlarni turli mashaqqatlardan xalos etishi, bir so'z bilan aytganda, javonmardlikning yuksak namunasini namoyon etishi zarur. Jaloliddin yoshlikdan ana shunday asosda tarbiya topgan. U ota-onasi, yaqinlari, ukalari, atrofidagi odamlarga hurmat-ehtiromi yuksak, xalq, yurt, Vatan uchun qalbini bag'ishlashga tayyor fidoyi shaxs sifatida voyaga yetgan.

Shu bilan birga muarrix uning bilim borasida ham yuksakligini e'tirof etadi. Bilim borasidagi ustuvorlik uning alohida iqtidorini, qobiliyatini ko'rsatadi. Demak, u yoshligidan yo Xorazmshohlar saroyida, yo Gurganj madrasalaridan birida yetuk darajada ta'lim olganligi ma'lum bo'ladi. Zero, insonning mardligi va jasorati asosida yetuk tarbiya va yuksak bilim yotadi. Jaloliddin qalbiga yoshligidan ana shunday ruh singdirilgan.

Otamalik Juvayniy uni yana saltanat toji, deb ham ulug'laydi. Albatta, yuksak bilimga, aql-zakovatga, yetuk tarbiyaga ega bo'lgan va mardlik, matonatda tengsiz inson, agar u hukmdor farzandi bo'lsa, saltanat tojiga aylanishi shubhasiz. Ammo bunday shaxslar hamma vaqt ham saltanat tojiga aylanavermagan. Jaloliddin esa yoshligidan boshlab saltanat yuritish, davlat boshqarish ishlarini yaxshi bilgan. Shu sababli Xorazmshohlar davlatida undan boshqa saltanat tojini kiyishga loyiq shahzoda bo'lmagan. Lekin uning bu tojni kiyishi osonlik bilan kechmadi. U mamlakat parokanda bo'lganidan keyin mo'g'ullarga qarshi kurashib, yangi davlat barpo etdi. Shundan keyin unga toj kiyish nasib qildi.

Muarrix Jaloliddinni ta'riflaganda yuqoridagilardan tashqari yana bir iborani ishlatadi. “Ilohiyot chirog'ining nuri”. Har qanday inson ilohiyot chirog'ining nuriga aylanishi uchun islom dinini, uning aqoidlarini, islomning ilmiy asoslarini, uning botiniy va zohiriy manbalarini, madaniyati va tarixini yaxshi bilishi talab etiladi. Demak, yuqoridagi fikrdan Jaloliddinning ham diniy ma'lumotdan, islomiy ilmdan yaxshi xabardorligi anglashiladi. Dunyoviy va islomiy ilmni yaxshi bilish, insoniy yetuklik, mardlik, matonat, hayot murakkabliklarini anglash iqtidori, saltanat boshqaruvidagi turfa nayranglardan xabardorlik, haqgo'ylik uni yoshligidan shaxs darajasiga ko'targan edi.

“Jaloliddin Mengburniyni g'arb tarixchilari ulug' va qudratli ritsarga mengzaydilar. U, haqiqatan ham, shunday. Ayni paytda, u nafaqat Sharqning, musulmon olamining, balki butun insoniyatning buyuk ritsari hisoblanadi”.

Viktor Rozen,

fransuz

sharqshunosi

Muarrix yana yozadi: “Boshqa ukalarining vaqtichog'lik qilishi va dunyo ne'matlariga berilgan bo'lishiga qaramasdan Sulton Jaloliddin hech qachon otasi yonidan ayrilmasdi, davlat ishlarida unga yordam berardi”. Shu ma'lumotning o'ziyoq uning yoshligidan boshlab saltanat va uni boshqarish ishlaridan xabardorligini ko'rsatadi. Boshqalar kabi vaqtini o'yin-kulgi, aysh-ishratga emas, jiddiy ishlarga qaratganligi uning hayotni erta anglab yetganligini, qalban yetukligini namoyon etadi. Uning otasi yonidan ayrilmasligining boshqa sababi ham bor edi. Saroyda Jaloliddinni Turkon Xotun boshchiligidagi guruh xushlamas va uni saltanat bilan bog'liq ishlardan chetlatishga urinardi. Olovuddin Muhammad Jaloliddinni yonida olib yurar ekan, o'ziga yaxshi, ishonchli yordamchi topish bilan birga uni onasi Turkon Xotun xurujlaridan, saroydagi fisq-u fujurlardan ham saqlardi.

“Tarixi jahongusho” muallifi yana bir o'rinda: “Aka-ukalar orasida mustahkam do'stlik, mehr-oqibat rishtalari va birdamlik bor edi”, deb yozadi. Bu ma'lumot bir qarashda g'ayritabiiydek tuyuladi. Negaki, hukmdor bolalari o'rtasida mustahkam do'stlik, mehr-oqibat tuyg'ulari hamisha ham ustuvor bo'lavermaydi. Chunki otadan meros o'tadigan taxt uchun kurash ular o'rtasida goh zimdan, goh oshkora tarzda qarama-qarshiliklarni keltirib chiqargan. Bunday qarama-qarshiliklar natijasida ba'zan akalar ukalarning, ba'zan ukalar akalarning, ayrim hollarda esa farzandlar otalarning qotillariga aylanganlar. Tarix bunday voqealarga ko'p guvoh bo'lgan. Xorazmshoh farzandlari esa, muarrix yozganidek, o'zaro mehr-oqibatlari tufayli bunday yomonliklardan, xunrezliklardan saqlangan. Bu Jaloliddin timsolida yanada yorqinroq namoyon bo'ladi.

Yuqorida ta'kidlanganidek, 1217 yilda Xorazmshoh qo'l ostida o'lkalarni o'g'illariga bo'lib berganida taxtga vorislik, valiahdlik katta o'g'il Jaloliddinga emas, uning ukasi O'zloqshohga nasib etadi. Bunday paytda suyukli o'g'il Jaloliddin otasidan arazlab yuz o'girishi, hatto unga muxoliflik yo'liga o'tishi, taxt uchun kurash boshlashi mumkin edi. Ammo u bunday yo'l tutmaydi. Aksincha, bu voqealardan keyin aka-ukalar o'rtasidagi muruvvat rishtalari qattiqroq bog'lanadi, aka ukalariga mehribonlik ko'rsatadi. Otasiga nisbatan esa sadoqat bilan xizmat qiladi. Izg'ir daryosi bo'yidagi mo'g'ullar bilan dastlabki jangda o'ng qanot qo'shinga yetakchilik qiladi va mo'g'ullar ustiga tashlanib, nafaqat otasini o'limdan asrab qoladi, balki Xorazmshoh qo'shinini yuz berishi mumkin bo'lgan mag'lubiyatdan ham saqlab qoladi.

…Chingizxon va uning atrofidagilar Jaloliddinning bu xatti-harakatidan hayratga tushadilar. O'sha davr tarixchilari Sind daryosi bo'yidagi jang bilan bog'liq voqea xususida to'xtalib, shunday deb yozadilar: “Chingizxon Jaloliddinni uzoq kuzatib turganidan so'ng yonida turgan o'g'illariga qarata: “Mana shunday o'g'li bor ota nihoyatda baxtlidir! U shunday qirg'inbarot jang maydonidan va daryoning o'lim girdobidan qutulib himoya qirg'og'iga chiqa oldimi, demak, undan yana ham ko'p qahramonliklar kutish mumkin va u boshimizga hali ko'p tashvishlar soladi!”

Bu Jaloliddinning kuch-qudratiga, har qanday sharoitda ham o'limga tik boqib, g'animlariga bosh egmasligiga, mardligiga, el-yurt ozodligi, baxti uchun kurash yo'lidagi fidoyiligiga, ulug'vorligiga berilgan baho edi. Bu eng ashaddiy dushmanining ham uning qahramonligini, jasurligini tan olishi va e'tirof etishi edi. Bundan boshqacha bo'lishi mumkin ham emasdi. Chunki to'rt-besh oy ichida son jihatdan ham, kuch jihatdan ham lashkarlaridan bir necha barobar ustun bo'lgan mo'g'ul qo'shinlarini Nasa, Qandahor, Parvon, Valiyon, Gardiz shaharlari yaqinidagi janglarda mag'lub etish oson emasdi. Bunga mardligi bilan dong taratgan, jang rejasi, taktikasini yaxshi bilgan, muhorabada yangi usullarni ishlab chiqqan Jaloliddingina erisha oldi. O'sha davr tarixchilari asarlarida bir holatni, ya'ni Chingizxon tirikligi paytida mo'g'ul qo'shinlarini hech bir sarkarda lashkarlari bilan biror jangda mag'lub eta olmaganini, bu ishni faqat Jaloliddin Manguberdi amalga oshirganini, oltita jangda ketma-ket g'alabaga erishganini alohida ehtirom bilan bitadilar.

Haqiqatan ham, Sulton Jaloliddin o'sha davrda mo'g'ullarga qarshi kurash olib borganlar orasida mardlik, jasurlik, qahramonlik bobida tengsiz edi. Ayni paytda u adolatparvar, haqiqatgo'y, insoniylikni ulug'laydigan, bu borada yetuklik darajasiga erishgan shaxs edi. Shuning uchun Shihobiddin Muhammad Nasaviy uning fe'l-atvori, xarakteri, shaxsi haqida to'xtalar ekan, bunday ta'rif beradi: “U bug'doymag'iz ranglik, o'rta bo'ylik, turkiy qiyofalik va turkiyda gapiradigan odam edi, shu bilan birga forsiyda ham so'zlasha olardi. Uning mardligi, jasurligiga kelsak, janglardagi faoliyatini eslab o'tishning o'zi kifoya qiladi. U sherlar orasida eng zo'r sher edi, qo'rqmas chavandoz, lashkarlar orasida eng botir edi. U ko'ngli ochiq, muloyim odam edi, jahldor emasdi, haqoratomuz so'zlarni aytmasdi. U nihoyatda jiddiy edi, kulmasdi, faqat jilmayib qo'yardi, kam gapirardi. U haqgo'ylikni, adolatni ulug'lardi. Ammo u yashagan davrdagi g'alayonlar, alg'ov-dalg'ovlar fe'l-atvorini o'zgartirdi. U qo'l ostidagi odamlarning og'ir hayotini yengillashtirishni xohlardi, ammo u yashagan davr qonunlari uni zulm qilishga majbur qilardi”.

“Xorazmshohlar davlati Jaloliddin Manguberdi timsolida Yevropani va uning asrlarga teng taraqqiyotini mo'g'ullar bosqini tufayli yuz beradigan tanazzuldan qoni va joni evaziga asrab qoldi”.

Sergey Tolstov,

rus olimi,

akademik

Sulton Jaloliddin yurt, Vatan uchun, xalq baxt-saodati uchun jangu jadallarda, hukmdorlik masnadida qancha yuksak mavqega erishmasin, ulug'lanmasin, odamlarning hurmat-ehtiromiga sazovor bo'lmasin, doimo kamtarlikni o'zi uchun asosiy tamoyil deb bilgan. Maqtanchoqlik, o'zini ko'rsatishga urinish uning tabiatiga zid bo'lgan. Xorazmshohning munshiysi, umrining so'ngiga qadar deyarli u bilan birga bo'lgan Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy “Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti” asarida unga xos bo'lgan bu xususiyat haqida shunday deb yozadi: “Sulton Hilotni egallaganidan keyin qo'l ostidagi barcha shaharlarga fathnoma yuborish to'g'risida farmoyish berdi. Men fathnomada Jaloliddin muhrini (unvonlarini) uning otasi – Ulug' sulton unvonlari kabi bitish haqida ko'rsatma (bu ko'rsatmani Nasaviyga vazir Sharafulmulk beradi) oldim. Uning otasining unvonlari quyidagi tarzda bitilardi: “Eng Ulug' sulton, Takishning o'g'li, Allohning yerdagi soyasi, Amir al-mo''minin qudratining yaqqol namunasi, sulton Abul Fath Muhammad”. Ammo Jaloliddin o'zining ismi-sharifi tagiga bitilgan bu unvonlarni rad qildi. Bu xususda norozilik bildirib shunday dedi: “Men ham qo'shinlarim sonining ko'pligi va xazinamdagi boyligimning mo'lligi jihatdan Ulug' sultonning katta mamluklaridan biri darajasiga yetganimda, umuman, katta mavqega erishganimda yorliqlarga bitiladigan muhrimni uning unvonlari singari yozishga ruxsat etaman. Hozircha esa yo'q!” Mening uyatdan tilim tanglayimga yopishib qoldi. Uning aytgan gaplari haq edi!”

Jaloliddin Xorazmshohning ilm ahllari, ulamolar bilan hamkorligi mustahkam bo'lganligi va ularga nisbatan talabchanligi xususida an-Nasaviy o'z asarida shunday bir voqeani keltiradi: “Sulton 1225 yilning ramazon oyida Tabrizda turdi va ro'za tutdi. U saroyiga minbar o'rnattirdi va turli viloyatlardan bu yerga kelgan eng hurmatli o'ttizta ulamoni nomma-nom tanlab, va'z o'qishga tayinladi. Ulardan har biri bir kundan va'z o'qirdi, bu paytda Sulton minbar yaqinidagi taxtida o'tirardi. U va'z o'qish asnosida haqiqatni aytganlarga minnatdorlik bildirar, aksincha, o'zini haddan oshiq maqtab, haqiqatni xaspo'shlaydiganlarga tanbeh berardi. Sadriddin al-A'laviy al-Marog'iy (u mashhur ulamo, jamoat arbobi bo'lgan, Qazvin shahri atrofidagi himoya devorini o'z mablag'i hisobiga qurdirgan) Sulton maqtoviga sazovor bo'lganlardan biri edi”.

Bu ma'lumot Jaloliddinning nafaqat allomalarga bo'lgan hurmat-e'tibori, talabchanligini ko'rsatadi, balki uning o'zining ham insoniylik jihatdan yetuk, zakiy shaxs bo'lganligini, adolat, haqiqat har qanday sharoitda uning chinakam maslagiga aylanganligini namoyon qiladi. E'tibor bering, tarixda maqtovga uchmagan, yolg'onga aldanmagan va bu ikkisining oldida taltayib ketmagan, o'zligini yo'qotmagan hukmdorlar kamdan-kam topiladi. Garchi maqtov va yolg'onning umri qisqaligini bilsak ham, ular inson hayoti uchun chinakam bezak bo'la olmasligini anglasak ham, ularga mahliyo bo'lishdan o'zimizni tiya olmaymiz. Jaloliddin esa maqtov va yolg'onlarga mahliyolikdan o'zini tiya olgan inson bo'lgan. Vaholanki, bu paytda u bor-yo'g'i 26 yoshdagi hukmdor edi. Demak, shaxsning kamoloti, uning yetuklik darajasi yosh va mansab bilan bog'liq emas ekan.

1231 yilda Jaloliddin o'limidan keyin mo'g'ullar Marog'ani, Ozarbayjonni, Arronni, Fors Irog'ini va boshqa ko'plab joylarni bosib oladilar. Odatlariga ko'ra shaharlarni, qasabalarni vayron qiladilar, aholini qirg'inga uchratib, o'lkalarni talaydilar. Bu voqealarni o'z ko'zi bilan ko'rgan Ibn al-Asir “Musulmon mamlakatlarining hukmdorlari orasidan birortasi mo'g'ullarga qarshi muqaddas urush – jihod qilishga qodirini ko'rmadim. Bunday istak ularning hech qaysisida yo'q edi”, deb yozadi. Ibn Vosil esa voqealarni yanada aniqlashtirib, “Sultonning halokati musulmonlar mamlakatlarining mo'g'ullar tomonidan istilo qilinishiga sabab bo'ldi va ularning islom davlatlari ustidan g'alabasi boshlandi”, deb xulosa chiqaradi. Sibt al-Javziy, Ibn Tagriberdi, Ayniy kabi tarixchilar asarlarida Jaloliddin g'animlari, ayyubiy hukmdor Malik al-Ashrafga Sulton o'limi haqidagi xabarni xursandchilik bilan yetkazishganda uning aytgan so'zlarini bunday deb keltirishadi: “Sizlar meni uning o'limi bilan qutlayapsizlarmi? Biroq endi sizlar buning samarasidan bahramand bo'lasizlar. Alloh nomi bilan qasam ichib aytamanki, uning halokati mo'g'ullarning islom mamlakatlari yerlarini bosib olishlariga yo'l ochib beradi. Endi Ya'juj va Ma'juj bilan bizning o'rtamizda devor bo'lib turadigan Xorazmshohdek inson yo'q”. Bu ayni haqiqat edi. Mo'g'ullar Jaloliddin o'limidan keyin Xurosonni, Fors Irog'i, Irbil, Iroq, Ozarbayjon, Arron, Gruziya, Ayyubiylar davlatlari, Rum mamlakatlarini bosib oladilar. Hatto mo'g'ullar xizmatida bo'lgan Ismoiliylar davlati 1257 yilda butunlay yo'q qilinadi. Bag'dod xalifaligi esa 1258 yilda barham topadi. Va Jaloliddinning bu boradagi bashorati to'g'ri bo'lib chiqadi.

Xo'sh, sultonning bashorati qanday edi?

…Xorazmshoh shundan keyin Ganjada 17 kun turadi. U shu kunlari mo'g'ullarga qarshi kurashda hamkorlik qilishga va'da bergan va qasam ichgan atrofdagi mamlakatlar, o'lkalar hukmdorlariga maktub yozib, choparlar, elchilar orqali jo'natadi. Jaloliddinning choparlar orqali jo'natgan maktubi matni muarrix Rashididdinning asarida shunday keltiriladi: “Mo'g'ullarning bu galgi qo'shinidagi lashkarlar avvalgilarga qaraganda bir necha barobar ko'p. Bu yerdagi mamlakatlarning lashkarlari esa ularga qarshi o'zlari kurashishga qo'rqmoqdalar. Agar sizlar lashkarlar va qurol-aslahalar bilan yordam bermasangizlar, bu yerda ularga qarshi misoli devor kabi turadigan menga qiyin bo'ladi. Men mag'lub bo'lganimdan keyin esa sizlarda ularga qarshi kurashish imkoni qolmaydi. O'zlaringizga, bolalaringizga va barcha musulmonlarga rahm qilib, har biringiz bir guruh lashkarlarni 153 tug'ingiz bilan birga yordamga yuboringlar. Zero, mo'g'ullarga bizning o'zaro kelishuvimiz haqida xabar yetsa, ular bundan oz bo'lsa-da, zarba oladilar. Ayni paytda, bizning lashkarlarimiz ham bu daldadan kuchga kiradilar. Agar bunda sal bo'lsa-da beparvolikka yo'l qo'yilsa, boshingizga nimalar tushishini o'zlaringiz ko'rasizlar…”

Jamshid Matyoqubov