Isrofgarchilik qashshoqlikka olib keladi
yoxud o'zgalarga maqtanish uchun to'y qilamizmi?
Yunus Rajabiy nomidagi O'zbek milliy musiqa san'ati institutida bo'lib o'tgan ochiq dars ko'rinishidagi davra suhbatida to'y va marosimlarimizdagi isrofgarchilik va ortiqcha dabdababozliklarning salbiy oqibatlari haqida fikr-mulohazalar bildirildi.
Nurmurod ChINNIQULOV,
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent:
— Ma'lumki, mamlakatimizda to'y va boshqa marosimlarni o'tkazishda yo'l qo'yilayotgan salbiy holatlarga qarshi ma'rifat bilan kurashish maqsadida Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazi, O'zbekiston Musulmonlar idorasi, O'zbekiston Mahallalari uyushmasi, Oila va xotin-qizlar qo'mitasi, “Nuroniy” jamg'armasi tomonidan “Maromiylik” tartibi imzolanib, dolzarb 90 kunlik e'lon qilindi. Albatta, bu sa'y-harakatlar bejiz emas. To'ylar haqida gapirar ekanmiz, bir narsa odamni o'ylantirib qo'yadi. Bu muammo yuz yildirki, hali-hanuz eng og'riqli mavzu bo'lib kelmoqda.
O'tgan asrning boshlarida jadid ma'rifatparvarlari ham bu haqda ko'plab ibratli maqolalar e'lon qilishgan. Xususan, jadidlar to'ylardagi ortiqcha xarajatlarni jamiyatning eng katta muammolaridan biri deb hisoblashgan. Mahmudxo'ja Behbudiy bobomiz “To'y va marosimlarimizda isrof juda ko'p, bu xalqni qashshoqlashtiradi”, — degan hamda to'yni xalqning iqtisodiy yukiga emas, ma'naviyatiga xizmat qiladigan tarzda tartibga solishni taklif qilgan edi. Abdulla Avloniy esa to'ylardagi isrofni “millatning jonini so'rib oluvchi ofat” deb atagan. To'ylar “…g'urur va mansab uchun emas, xayr va baraka uchun” bo'lishi kerakligini ta'kidlagan. Oradan shuncha yillar o'tsa-da, bu muammo hanuz bartaraf etilmagani og'riqli hol… Hozir ham ayrim hududlarda kimo'zarga to'ygacha va to'ydan keyingi turfa xil marosimlar avjiga chiqqan.
Keyingi yillarda to'y qilish uchun kredit va qarzga pul olish ham ko'paydi. Bu o'z navbatida to'y qilganlarga keyingi bir necha yil iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keladi. Qarz davlatdan olinadimi, biror tanishdan olinadimi, bu o'z nomi bilan qarz. Uni va'da berilgan muddatlarda to'lash kerak.
Katta orzu-havaslar bilan to'y qilindi, bir kunlik to'y o'tdi-ketdi. Endi to'ydan keyingi muammolar, olingan qarzlarni oyma-oy to'lash yuki boshda turibdi. Bu qarzlarni to'lash uchun ko'pchilik yigitlar yosh kelinni tashlab, Rossiyaga ishga ketishadi. Yoshlar o'rtasida ajrashishlarga oilani tashlab, bir necha oy yoki yillar muhojirlikda yurish ham sabab bo'lishi tabiiy.
Savol tug'iladi: shartmi shuncha katta xarajat qilib, qarzga botib dabdabali to'y qilish? Cho'ntagida puli bor uchun bunday to'y qilish iqtisodiy muammo tug'dirmaydi. Biroq ayrimlarga taqlid qilib, kimo'zarga to'y qiladiganlar ham jamiyatimizda talaygina.
Men bir necha yil Rossiyada ishlab pul topib kelib, topganini dabdabali to'y qilishga sarflab, yana xorijga pul topish uchun ravona bo'lganlarni ko'rganman. Ikki xonali uyda 3 o'g'il, ikki qiz bilan yashaydigan bir tanishim katta qizini uzatdi, biroq o'g'lini uylantirayotganda qarz va yana kredit olib to'y qildi. Undan: “Shuncha dabdaba shartmidi?” deb so'rasam, “Qudalar oldida yuzim yorug' bo'lsin deb qildim”, dedi. Mana, muammoning yana bir ildizi qaerda? Do'st-yoronlar, qarindosh-urug', quda-anda oldida uyalib qolmaylik, deb ortiqcha xarajatli to'y qilinayotgani ham hech kimga sir emas.
Qo'chqor NORQOBIL,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist,
yozuvchi:
— Iqtisodiy imkonim baland-u, lekin ma'naviy darajam past degani emasmi bu?
To'y-marosimlarni ixchamlashtirish, kamchiqim holda o'tkazish, albatta, o'zimizga bog'liq. Bizni hech kim majburlamayapti, yoqamizdan olib: “Sen butun elga dovrug'i ketgan to'y qilishing shart!” — deb dag'dag'a ham qilmaydi. Xo'sh, shunday ekan, ko'pchiligimiz nega bugun to'y-marosimlarimiz “hamma ko'rsin” tarzida dabdaba-yu dovruq bilan o'tishi uchun o'zimizni o'tga-cho'qqa uramiz? Ochig'i, iqtisodiy imkoniyatimizni ko'rsatib qo'yishga, shuning ortidan obro' olishga urinamiz. Lekin shu bilan birga ma'naviy darajamiz o'ta pastligini ham namoyon etamiz.
To'g'ri, to'y milliy qadriyatlarimizning qadimiy ko'rinishlaridan biri. Biroq manmanlik, maqtanchoqlik, molu davlatni ko'zko'zlash uchun to'y qilishni, ayniqsa, bunday qusurlar ortidan isrofgarchilik yuzaga kelishini sira oqlab bo'lmaydi. Hatto dinimizda ham isrofgarchilik qoralanadi. Qur'oni karimda ham: “Isrofgarlar shaytonlarning birodarlaridir. Shayton esa Parvardigoriga nisbatan o'ta noshukur edi”, (Isro surasi 27-oyat) deyilgan.
Xullas, mazkur mavzu bugun mutasaddi idoralar oldida og'riqli muammodan biri sifatida bejiz paydo bo'lgani yo'q. To'y va marosimlardagi quyushqonga sig'magan holatlar, to'ydan keyingi tang oqibatlar borasida guvoh bo'lib turibmiz. Bu borada juda ko'p misollar keltirishimiz mumkin.
Hurmatli yoshlar, sizlar ham o'z fikr-mulohazalaringizni bildirsangiz, yaxshi bo'lardi.
Aziza DAVRONOVA,
magistr:
— “Uy ko'rar” yoki “mol yoyar”, ya'ni kelin tomonidan kuyovning uyiga keladigan mebel va jihozlar hozirda odatga aylanib bo'ldi. Bunda kelin tarafdan biror vakil kuyovning uyini to'ydan oldin borib ko'rib keladi. Xullas, kuyov yashaydigan xonadonni mebel, maishiy texnika va hokazo narsalar bilan to'ldirish ko'zda tutiladi. To'g'ridan-to'g'ri nima olishlari-yu nima olmasliklari, nima yoqishi-yu nima yoqmasligini ham aytib, kerak bo'lsa, tanlab ham berishmoqda. Qiziq, bu o'rinda kuyovlik g'ururi yerga urilmayaptimikan, degan alamli savol tug'iladi.
To'ydan oldin yoki keyingi kunda o'tkaziladigan kortej uchun ham 1000 dollarlik xarajatga nima deysiz?
“Marry me-Love story”, ya'ni nikohdan o'tish marosimi ham avj nuqtada hashamat kasb etmoqda. Bunda kuyov tomonidan FHDYo yoki birorta restoran gaplashiladi. Unda ham qimmat foto-video, restoran, boshlovchi haqi singari narsalarga mablag' sarflanadi.
Qishloq joylarda esa to'ydan bir kun oldin kelinnikiga kuyov navkar boradi. Quruq emas, sarpo va tog'oralar bilan. Bu mashmashaga ham kamida 1000 dollarlik xarajat qilinadi. Xullas, bu chiqimlarning chaqimi to'ydan keyin o'z asoratini qoldiradi, albatta.
Ro'zimbek TOLLIYEV,
magistr:
— Ayrim qishloqlarda bo'lib o'tadigan to'ylar ham shahardagi “kimo'zarlik”dan kam bo'lmayapti. To'yga chaqiriluvchilar soni eng kamida 800 kishidan boshlanib, 3000 nafarga yetadi, ba'zan undan ham ko'p bo'ladi…
Shaharda bo'ladigan ayrim to'ylarga, asosan, Samarqand va Toshkent shahrida 10 mingdan 20 ming dollargacha sarf-xarajat qilinadi.
Ayrim qishloq joylarda ham birgina sunnat to'yi nahor oshi uchun 1 tonnaga yaqin go'sht ketarkan, o'nlab qozonlarda osh damlanadi. To'g'ri, bu holat hamma qishloqlarda ham uchrayvermaydi. Bu hol, asosan, vohaning juda ko'p joylarida odat tusiga aylanmoqda.
Shu taxlit sarf-xarajatlar, “meni ko'rib qo'yinglar”, deb haddan ziyod ortiqcha isrofgarchilik qilish o'rniga, qurbi baland to'y egalari qo'li kalta, ro'zg'ori kamxarj qishloqdoshlari, yetim-esir, ehtiyojmand oilalarga shu xarajatlarning oz misqolini sarflasa ham savob bo'ladi-ku… Albatta, ortiqcha xarajat uvol, uvolning esa zavoli bor.
Malika PIRMATOVA,
magistr:
— To'ylar bizning hayotimizda shunchaki marosim emas, qadriyat, madaniyat va quvonch ramzi sifatida qaraladi.
Biroq oxirgi yillarda bu qutlug' hodisa kimo'zar musobaqaga aylanib qolayotgani yaqqol ko'zga tashlanyapti. Ba'zan odamlar to'yda o'zining imkoniyatidan ortiqcha sarf-xarajat qilib, qiyin ahvolga tushib qolayotgani sir emas. To'y insonga keyinchalik aziyat yetkazadigan marosim emas, aksincha, baxt va quvonch ulashadigan shodiyona bo'lmog'i lozim. To'y qanchalik ixcham, samimiy o'tsa, uning ta'siri shunchalik iliq va esda qolarli bo'ladi. Ko'p odamning ko'z o'ngida emas, yaqinlar davrasida o'tgan marosim ko'proq oila ruhi bilan uyg'unlashadi. Bugun jamiyatda to'ylarni ixchamlashtirish haqida ko'p fikrlar aytilmoqda. Bu fikrlar an'analarni cheklashga qaratilgan emas, aksincha, ularni hayotga mos, oqilona shaklda saqlab qolishga intilishdir. To'ylar sodda o'tgan taqdirda ham oilada quvonch va mehr ildiz otadi, ro'zg'orga baraka inadi.
Gulnoza ISKANDAROVA,
magistr:
— To'y, aslida, eng yaqin qarindoshlar, do'stu birodarlar to'planib, diydorlashishga sabab bo'ladigan marosim. Ikki yoshning nikohi e'lon qilinadigan kun.
Agar to'ylarimizdagi haddan ziyod hasham-u ortiqcha orzu-havaslar bo'lmasa, ko'pgina ro'zg'orlar iqtisodiy nochor ahvolga tushib qolmasdi. Dasturxondagi to'kin-sochinlikdan tashqari, marosimning boshqa jihatlaridagi ortiqchalik va aytish joiz bo'lsa, aqlsizlik kishini o'ylantirib qo'yadi.
Masalan, to'y liboslari haqida gapirsam: bir marotaba kiyiladigan liboslarga ayollar ming dollargacha pul sarflaydi. O'zlarini go'yo modalar namoyishiga kelgandek tutishadi. Shu to'y bahona qarindoshlar davrasida eri olib bergan oltinu durlarni ko'rsatib, maqtanishadi.
Farovonlik darajasiga butun insoniyat havas qiladigan Amerikada ham bizning to'ylarimizdagi ortiqcha chiqimni tushuna olishmaydi. Taniqli jurnalist Ahmadjon Meliboyev bundan 10-15 yil oldingi Amerika taassurotlari bilan bog'liq maqolasida: “…Bitta o'zbekning ertalab soat yettida 400-500 kishiga tekin osh berishini oddiy amerikalikka tushuntirish mumkin emas. Chunki ularning turmushi va amallari hayotiy mantiq qoidalariga asoslangan. Eng yomoni, mehmonga bor-budini to'kib solgan o'zbek oilasi farzandiga kitob sotib olib berishga, ularni sport va turli to'garaklarga berish uchun chiqimga kelganda og'rinib qolishadi. Tushunarsiz mantiq. Aslida, hech qanday ahamiyatga ega bo'lmagan narsalarga mol-mulkimizni sovuramiz, kelajagimiz kafolati uchun mablag'imiz yo'q, bunga… soxta hurmat va yolg'on obro' qozonishga bo'lgan intilishimiz sabab bo'lmoqda…”, deb yozgandi.
Ishoqxon Ibrat o'zining tugallanmay qolgan kitobi — “Zamon tarozusi” asarida to'y bilan bog'liq isrofgarchilik haqida yozib, oxirida shunday deydi: “Mana bu balolar ustimizda og'ir bir yukdir”.
Marjona ABDUOLIMOVA,
magistr:
— O'zbek xalqi juda boy xalq. bizning milliy urf-odatlarimiz kabi to'y va to'y oldi marosimlarimiz ko'p. Duolarimizda: “To'ylarga yetkazsin…” deyilganidek, topganimiz to'ylardan ortmaydi. Hayotimiz beshik to'ydan boshlanib, aza bilan tugaydi. Aza ham bir to'ydek o'tadi. “Bir xil ko'k kiy yoki qora kiy”, “osh damlab tarqat”, “latta-putta tarqat”… kimga kerak bu odatlar?
Keling, men bir voqeani aytib beray: bir qarindoshimiz to'y qildi. Qarangki, ona niyat qilgan ekan, to'yni uyda qilish uchun to'ydan oldin uy qaytadan buzib qurildi. Va yangi kelin uchun qilingan sarpolar tillarda doston bo'ldi. Mehmonlarning esa sovg'a-salom va dasturxondan ko'ngli to'ldi. Ikki oy o'tib, dang'illama uy va mashina sotildi. Kuyov Rossiyaga ketdi, qolganlar ijaraga chiqdi. Oradan bir yil o'tar-o'tmas, kelin bu yo'qchilikka chiday olmadi: o'sha dang'illama to'y va u bilan bog'liq mashmashalar tufayli bir yosh oila buzildi. Aslida, to'yga sabab ikki yoshni birlashtirish, ammo bu to'yga ketgan sarf-xarajatlar va undan keyingi qarzlar yoshlarni ayirdi.
O'sha katta to'yga ketadigan pulga yosh kelin-kuyovga yangi uy, mashina yoki sayohat uyushtirsa, ko'proq foydali bo'ladi, menimcha.
Afsuski, “kimdan kamimiz bor, ketsa to'yga ketar”, deb, “o'zi bir marta to'y qilamiz, orzu-havas” kabi tushunchalar xalqimizni qarz botqog'iga botirib qo'yyapti.
Sanoat BOBOQULOVA,
magistr:
— Isrofgarchilik ma'naviy qadriyatlarimizga ters hodisa, aslida. To'ylar yoshlar taqdirida yangicha hayot boshlanishi, ota-onalarning duosini olish, jamiyatda oila muqaddasligi va uning qadrini ulug'lovchi marosimdir.
Ammo dabdaba ortib borishi bilan bu ma'naviy mazmun yo'qolib bormoqda. Axborot texnologiyalari ta'siri oshgan bizning zamonimizda ijtimoiy tarmoqlarda quyushqondan chiqqan to'y videolarini ko'rgan odamlar o'z to'yini ham aynan shunday o'tkazishga harakat qilmoqda. Natijada qovun qovundan rang oladi, deganlaridek, dabdababozlik odatiy hol kasb etib, raqobatga aylanib bormoqda.
Aslida, kamtarona va madaniyatli to'y o'tkazish aql hamda mas'uliyat belgisidir.
Kamtarona, ammo esda qolarli to'ylar o'tkazish uchun mahallalarda imtiyozli sharoitlar yaratish payti keldi. Masalan, to'y va marosimlar o'tkazish uchun kichik zallar imtiyozi, bepul fotohududlar, boshqa arzon xizmatlar turi yaratilsa, maqsadga muvofiq bo'lardi.
Maftuna ABDURAHMONOVA,
magistr:
— Faqatgina nikoh to'ylari emas, boshqa marosimlarga ham e'tibor qaratsak, ularda sarf bo'layotgan aqlga sig'mas mablag'lar yaqqol ko'zga tashlanadi. Yubileylar, beshik to'y, sunnat to'y, muchal to'y, va hokazolar uchun haddan tashqari oshiqcha mablag' isrof qilinyapti. Bu nima degan gap axir, qachongacha odamlarga bu narsalar noto'g'ri, bunisi to'g'ri deb qaror va qonunlar bilan chora ko'riladi? Insonlarning o'taketgan o'zbilarmonligi kelajak avlodga, qolaversa, o'ziga ziyon qilmayaptimikan? Necha millionlab ishlatilayotgan pullarni o'z farzandlarining kelajagi, salomatligi, o'qish va bilim olishi uchun yoki dunyo ko'rishlari uchun sarflashsa bo'lmasmikan? Ro'zg'orida yetishmovchilik, bolalari yoki ayoli kasal bo'lsa ham yon-atrofdagilarni yedirib-ichirishga pul topgan kimsalar o'z oila a'zolarining rizqini qiyishganini anglarmikanlar?
Kamilla ABDUHALIMOVA,
magistr:
— Bizda hammasi sovchilikdan boshlanadi. Undan keyin oq o'rar, fotiha to'y, chaqirdi, ota ko'rdi, kelin ko'rdi, kuyov ko'rdi, o'rtada bayramliklar… Agar hammasiga ketadigan xarajatlarni hisoblasak, chindan ham bizning xalqimiz faqat to'y uchun yashaydi. Eng yomoni, to'ydan keyingi qarzlar… Yosh kelin-kuyov qarz to'lash uchun ishlab boshlashadi.
Menga qolsa, to'y soddaroq tarzda, kam odam, eng yaqinlar bilan o'tgani ma'qul, to'ydan oldingi ada-qada, oldi-berdilar shunchaki bosh og'rig'idan o'zga narsa emas.
Gulnaz ABATOVA,
magistr:
— O'zbek xalqi urf-odatlarga, marosimlarga boy xalq. Eng katta marosimlaridan biri to'y hisoblanadi. To'ylarniyam turlari ko'p; beshik to'y, chilla chiqdi to'yi, sunnat to'yi, qiz ko'rdi, fotiha to'yi, kelin salom, qiz chaqirish, kelin-kuyov to'yi, yana to'ylardan tashqari bir nechta marosimlar bor. Suyunchi berish, bola emizish, ism qo'yish marosimi, nikoh o'qitish, kelin salom, yangi kelin osh berishi, motamga oid marosimlar, janoza marosimi, 3 kunlik, 7 kunlik, 20 kunlik, 40 kunlik, yillik xotira marosimi.
To'y va marosimlarda bo'ladigan eng katta muammolar quyidagicha:
Ortiqcha dabdaba va isrofgarchilik: haddan tashqari katta to'ylar (500-1000 kishi), qimmat bezaklar, hashamatli restoranlar, xizmatlar, lyuks kortej mashinalar, qimmat foto videostudiyalar qarzdor bo'lib to'y qilish holatlariga olib keladi. Odamlar ongida “boshqalar gap-so'z qilmasin”, degan tushuncha qotib qolgan. Bu omilikdan boshqa narsa emas.
Mahliyo NU'MONOVA,
magistr:
— Juda ko'p davlatlarda to'ylar bizning yurtimizdagi kabi haddan ziyod dabdaba bilan o'tmaydi. Dunyoning boy, rivojlangan mamlakatlarida ham bizchalik topgan-tutganini bir kunda sochib, keyin turmush qiyinchiliklari oldida gandiraklab qoladigan xalq bo'lmasa kerak. Taqqoslash jarayonida shuni ko'ramizki, birgina Koreya davlatidagi to'ylarida qisqa vaqt, kam mehmon, iqtisodiy tejamkorlik ustuvorligini kuzatishimiz mumkin. Ularning to'ylaridagi sarf-xarajatlar bizdagi dabdabalarning yarmining yarmiga ham teng kelmaydi. “Ko'rpangga qarab oyoq uzat…”, degan kamtarlikni yaxshi fazilat bilgan xalqimizning bunday maqtanchoqlik qutqusiga tushib qolgani achinarli hol, albatta.
Koreyadagi ixcham, iqtisodiy va qisqa marosimlardan biz ham andoza olsak bo'ladi, albatta.
Fikrimni xalqimizning buyuk shoiri Erkin Vohidovning “Nega yapon yuz yil yashar?” she'ri bilan yakunlashni ma'qul topdim:
Nega yapon yuz yil yashar-u,
O'zbek buncha yoshga bormaydi?
Chunki yapon bizdek qorong'u
Sahar turib oshga bormaydi.
Ta'ziyada el ko'zi uchun
Ming kishilik ziyofat qurmas.
Hayiti yo'q, bel bog'lab uch kun
Shamday qotib ko'chada turmas.
Garchi bizdan yuz bor farovon,
Garchi bizdan yuz karra to'qdir.
To'y xarjida yuzta boy yapon
Bir kambag'al o'zbekcha yo'qdir.
Bu so'zimni yaponga aytsam,
Dedi battar qisib ko'zini:
— Yapon bundoq yasholmas hech ham,
Xarakiri qilar o'zini!
Mohigul HASANOVA,
magistr:
— Bugungi kunda to'y, ma'raka va marosimlarda me'yor, milliy urf-odat va dinimiz belgilab bergan chegaradan chiqib, kimo'zarga poyga o'ynayotgan holatlar sodir bo'lmoqda. Jumladan, kelinlarning g'arb modalari asosida tikilgan qimmatbaho kiyimlarni ijaraga olishlari, turnaqator to'y kortejlarining yo'llardagi harakatlari, kelin-kuyovlarning milliyligimiz va qadriyatlarimizga umuman to'g'ri kelmaydigan sevgi qissalari-yu vals tushishlari, to'y va ma'rakalarga haddan ziyod ko'p insonlar taklif etilishi kabi ko'plab misollarni keltirish mumkin. Bularning barchasi dinimiz nuqtai nazaridan ham isrof deb ataladi. Bu holat faqatgina to'y marosimlaridagina emas, balki musibat bo'lgan joylarda ham bundan-da ayanchliroq isrofgarchiliklarga yo'l qo'yilayotganini kuzatishimiz mumkin.
Bu illatlar jamiyatimizni tag-tubidan yemiruvchi illatlar bo'lib, bugungi kunda ushbu dabdababozlik, hashamat, ichkilikbozlik va shu kabi ishlarga ketayotgan mablag'larni hisoblab ko'radigan bo'lsak, milliardlab mablag' nafaqat havoga sovurilayotgani, balki kelajagimizga salbiy ta'sir qiladigan ishlar uchun sarf qilayotganligimiz ayon bo'ladi. Shu mablag'lar farzandlarimizning ilm-ma'rifat hosil qilishlari uchun, ularni kasb-hunarli qilish uchun, ishlab chiqarish tashkil qilib, xalqimiz turmush tarzini yaxshilash, yo'llarni obod qilish, beva-bechoralarga yordam berish kabi xayrli ishlarga sarf qilinsa, savob ustiga savob yozilgan bo'lar edi.
Davra suhbatini
o'z muxbirimiz yozib oldi.