Tarixni soxtalashtirgan kitob yoki nuqsonlarga boy risola

Buyuk qomusiy olim, shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur zamonidan beri Farg'ona viloyati tushunchasiga hozirgi Farg'ona vodiysi hududlarining deyarli hammasi kirar edi. Shu ma'noda Bobur mirzo shoh va shoir sifatida nafaqat hozirgi uch viloyat xalqi – Namangan, Andijon va Farg'ona aholisi uchun, balki butun mamlakatimiz xalqi uchun o'z kishisi, milliy faxridir.

Biroq o'tgan asrning elliginchi yillaridan to 2010 yilgacha Andijon va Namangan shahrida bosilgan kitob­larda, hatto ayrim Toshkentdagi nash­riyotlarda ham (chunonchi “Bolalar ensiklopediyasi” 2007 y.) Bobur tug'ilgan joy goh Andijon, goh Axsi deya ikki xil yozilib kelindi. Oddiy ilmiy haqiqatlar shu darajada inobatga olinmadiki, “Namangan” nashriyotida bosilgan 100 betlikdan 500 betlikkacha (Alixon Xalilbekov “Namangan adabiy gulshani” 2007) bo'lgan 10 ga yaqin kitoblarda “Bobur Axsida tug'ilgan, Axsida taxtga chiqqan” degan noto'g'ri fikrlar qayd etildi.

Holbuki, biror adabiy yoki tarixiy manbada Boburning Axsida tug'ilgani haqida ma'lumot yo'q. Aksincha, birgina “Boburnoma”da Boburning Andijonda tug'ilgani haqida olti o'rinda asos bor va shoir “Devon”ining:

Ne yerda bo'lsang, ey gul,

andadur chun joni Boburning,

G'aribingg'a tarahhum

aylagilkim andijoniydur, –

bayti Boburning andijonlik ekanligini muhrlab qo'ygandir.

Bu faktni bir qism olimlar “yangi talqin” deb xato o'ylaydilar. Bu bayt Bobur “Tanlangan asarlari”ning 1976, 1983 yilgi nashrlaridayoq keltirilgan edi.

U yoki bu shaxsni millatlar va davlatlar “bizniki” deb talashganlari, balki o'sha ulug'ning baxtidir. Lekin baribir “o'zlashtirish” ilmga xilof bo'lmasligi kerak-da.

Shunday shaxslar, ulug'larimiz borki, eng kuchli zakovatli olim ham u zotning qaysi joy va qaysi xalqqa mansubligini aniqlashda qiynaladi. Chunonchi, Boburning xolavachchasi, mash­hur “Tarixi Rashidiy” asarining muallifi, Kashmir podshohi Muhammad Haydar mirzo shunday muammo misoli bo'la oladi. U O'ratepada tug'ilgan (hozirgi Tojikiston), besh yoshida Hirotda (Afg'oniston) ilk o'qishni boshlagan, 7-8 yoshlarida Buxoroda (O'zbekiston) opasi Habiba Xonish (u Ubaydullaxonning zavjasi) qaramog'ida, 9 yoshida Badaxshonda Qal'ai Zafarda, 10-12 yoshlarida Kobulda (Afg'oniston) Bobur tarbiyasida, 13-14 yoshlarida Andijonda (O'zbekiston) Sulton Saidxon tarbiyasida bo'lgan. Shundan boshlab 1533 yilgacha u Yorkentda (Uyg'uriston) Sulton Saidxonning vaziri va lashkarboshisi sifatida yashagan. 1534-1540 yillarda Dehli va Agrada (Hindiston) Komron mirzo va Humoyun mirzo dargohlarida yashagan. 1540-1551 yillar Kashmirda podsholik qilgan.

Endi mulohaza qilaylik: Muhammad Haydar mirzo qaysi xalq tarixchisi? Tojikistonlikmi, O'zbe­kis­tonlikmi, Afg'onistonlikmi, Uyg'uristonlikmi yoki Hindistonlikmi?

Olimning tarixiy faxriy qismatiga hayron qolmang. Hozir “Muhammad Haydar mirzo qozoq tarixchiligining “Gerodoti”dir (Absattor Derbisali). Toroz shahrida Muhammad Haydar mirzo hayoti va ijodini o'rganish markazi uning nomidagi universitetda amal qiladi. Qozog'istonda hozirgacha Muhammad Haydar mirzo haqida yuzlab kitob va maqolalar yozilgan.

Ko'ryapmizki, “olgan-olganniki”, “ot kimniki, minganniki” matallari hayotda bot-bot sodir bo'lmoqda.

Biroq bir shaxsni — Bobur bobomizni bir tilda so'zlashuvchi, bir davlatga mansub ikki viloyatning talashuvi maqbulmikan? Ayniqsa, bu “talashuv” ilmiy haqiqatga xilof ham bo'lsa?.. Biz yuqorida qayd etgan edik: Umarshayx ibn Abusaid mirzo va Zahiriddin Muhammad Bobur mirzolarning o'sha davrdagi Far­g'ona viloyati davlatiga hozirgi uch viloyat yerlari va aholisi mansub edi. Demak, Bobur har uch viloyat Farg'ona, Andijon va Namangan viloyatlari hukmdori bo'lgan ekan. Hozirgi uch viloyat halqi uchun ham Bobur o'z sobiq hukmdorlari bo'lgan. Har uch viloyatga Bobur birday mansub ekan, tortishmoq va u tug'ilgan joy bahsini qilmoqning nima keragi bor?! Hozirgi Farg'ona viloyati aholisi va ziyolilari Namangan viloyati ziyolilari kabi Bobur tug'ilgan joy muammosiga daxl etmaydilar-ku…

Namangan viloyati ziyolilari va olimlariga boshqa viloyatda yashovchi inson (Sirdaryo viloyati) sifatida aytgim keladi.

— Ey, aziz namanganlik tarixchi va adabiyotchi olimlar! Bobur taxtga chiqqanidan boshlab hozirgacha hozirgi uch viloyat xalqiga mansub, tegishli faxriy timsoldir. Shunday ekan, nega biror asos topolmay turib, “Bobur Axsida tug'ilgan”, deb da'vo qilasiz? “Boburnoma”da Boburning Andijonda tug'ilib o'sgani va andijonlik ekanligi haqida necha-necha asoslar bor. Kelinglar, hukmdor Bobur fikriga qarshi gapirmang. Hech bo'lmasa, “Axsida tug'ilgan” degan “da'vo”ingiz bilan Boburday rostgo'yni yolg'onchi qilayotganingizni o'ylab ko'ring!

Bobur “Vaqoe'” (“Boburnoma”)da “Zodu bud Andijon” (“tug'ilib o'sgan yerim Andijon”) deb tursa, she'rida ham o'zini “andijoniy” (andijonlik) ekanini qayd etsa-yu, biz uni hech bir tarixiy hujjatsiz “Axsida tug'ilgan” deb kitoblarimizda yozaversak, ilmga xilof da'volarimizning necha pullik qimmati bo'ladi?!

Unutmaylik, Bobur andijonliklar va sizlar uchun birday yaqin va aziz siymo bo'lib hisoblanadi-ku, o'zingizniki-ku, axir!

Andijon va Namangan olimlari o'rtasidagi yana bir muammo: Farg'ona viloyatining poytaxti masalasidadir: namanganlik ayrim olimlar Bobur davrida poytaxt Axsi bo'lgan deb da'vo qiladilar.

Jumladan, Yusufxon Ismoilov va Baxtiyor Ro'zinovlar “Axsikent — qadimgi Farg'ona poytaxti” (“Namangan” 2013) kitobida yozadilar: “Bobur 1483 yil, 14 fevralda Axsikentda tug'ilgan, chunki otasi Axsikentda yashagan, uning poytaxti, qal'asi yoki aniqroq aytilsa, harami, oilasi Axsikentda bo'lgan (29-bet). Shu rostmi?!

Endi Boburdan so'raylik: “Janubiy tarafidagi qasabalar: biri Andijondurkim, vasatti voqe' bo'lubtur, Farg'ona viloyatining poytaxtidur.” (“Boburnoma” 2002, 34-bet).

“O'zbek Milliy ensiklopediyasi”da ham Yu.Ismoilov va B.Ro'ziyev fikr­larining teskarisi yozilgan: “Umarshayx mirzo xonadoni poytaxt Andijonning arki ichida edi” (2-jild, 83-bet). Davlatimiz ilmiy hujjati hisobmi yoki ikki da'vogarlarning asossiz fikri to'g'rimi?

“Boburnomada”: “Kengash qilmoqqa otam qabr-maqbarasining janubiy ayvonida yig'ildik” (maqbara bilan Sang qishlog'ining (Pop yonida) orasi ikki shar'iy, ya'ni besh kilometr), deb yozilgan (B. 2008 y. 95-bet).

Demak, Mirzo Boburning otasi Umarshayxning qabr-maqbarasi yangi Axsida ekani aniq.

Asrlar davomida Sirdaryoning o'ng qirg'og'ini suv yuvishi hisobiga qabr-maqbara va boshqa xarobalarni Sirdaryo oqizib ketgan. Agar yangi Axsi poytaxt bo'lganda, u yerda adabiy-madaniy muhit bo'lib, Mirzo Boburning otasi Umarshayx mirzodek ziyoli podshohning qabr-maqbarasi qarovsizlikdan yo'q bo'lib ketarmidi? Umarshayx mirzo davrida yashagan podshohlarning qabr-maqbaralari yuzlab yillar davomida saqlanib-e'zozlanib kelinmoqda-ku?

Endi yana bir muallif Tohirjon Qozoqov janoblari “Axsi-Farg'ona shaharlarining onasi” kitobida (“Navro'z” nashriyoti Toshkent 2018) Axsikent (Eski Axsi) va Axsi bitta shahardir, degan yangi muammoli ilmiy da'vo bilan chiqadi.

“Biz o'rgangan ma'lumotlarga ko'ra, Axsi, Axsikat va Axsikent bu bitta makon” (“Axsi-Farg'ona shaharlarining onasi”, 11-bet)

Ushbu “yangicha yondashuv” atalgan da'vo buyuk qomusiy olim Zahiriddin Bobur va to'raqo'rg'onlik ulug' adib Ishoqxon Ibratning oqilona fikrlariga zid bo'lib, rus va o'zbek tarixchi va arxeologlarining 150 yillik tekshirish va ilmiy tadqiqotlarini inkor etish demakdir.

“Insho yozmagan” olimlar yaratgan kitob

Biz Tohirjon Qozoqov kitobini o'qib, unga mas'ul muharrirlik qilgan tarix fanlari nomzodi, dotsent Z.U.Haydarov va taqrizchilar besh nafar tarix fanlari nomzodlari A.Qayumov, I.Jamolhoji, A.Solmonov, B.Tursunov, O.Mamatovlarni bu nashrga mutasaddi bo'lganliklarini o'ylab, xullas yetti olimni ochig'i, “Bu kishilar maktabda insho yozishmagan ekanmi?” deb o'ylab qoldik.

Negaki, inshoda bir mavzu yoritiladi, unda ikki yoki uch mavzuga daxl etilsa, ijobiy baholanmaydi.

Tohirjon Qozoqov kitobining nomi, ya'ni mavzusi “Axsi — Farg'ona shaharlarining onasi”.

Demak, u Axsidan boshqa qaysi shaharlar Axsidan so'ng bunyod topgan va unga aloqadorligi xususida tarixiy va arxeologik nuqtai nazardan ilmiy tadqiqot olib borishi lozim edi.

Biz bu kitobni o'qib, muallifi T.Qozoqov 17 ta “asos” keltirib Axsi va Axsikent bitta shahardir degan da'vosini tushunishga urindig-u, mundarijasidagi “Bu kitob­da “Xonzodabegim Umarshayx mirzo qizi” sarlav­hasiga ko'zimiz tushib yanada hayron qoldik.

Shuning uchun bu kitob ijodkori va qo'llab-quvvatlaganlarni biz “insho yozmagan bo'lishsa kerak” degan xulosaga keldik. Chunki kitobning yarmi asossiz bitilgan tarix, ikkinchi yarmi bosh­qa mavzudagi adabiyotshunoslik mahsulidir.

Mavjud ko'prik va kemachilar muammosi

Muallif bu kitobni yozishda o'z “yangi g'oyasi” — Eski Axsi va Yangi Axsini (8-10 km masofada joylashgan) bir joy deb isbotlashda juda shoshgan ko'rinadi. Uning ikkinchi “asosi” Eski Axsidagi ko'prik masalasidir. “Eski Axsi qo'rg'oni etagida joylashgan hozirgi ko'prik XV asrda ham mavjud bo'lgan” (24-bet) degan gapni yozgan Qozoqovning suyangan asosini o'sha gapining davomidan o'qiylik. “1913 yilda I.A.Kastanye bu yerda kishilarni daryo­ning u betidan bu betiga o'tkazib turuvchi maxsus kemachilar bo'lganligini yozgan edi”.

Mantiqsizlik, fikriy ojizlik shu darajada ham bo'ladimi! Ko'prik bor joyda kemachilarga ehtiyoj bo'ladimi?

Bizningcha, ko'prik bo'lmasagina, kemachi yo'lovchilarni bu sohildan u sohilga kemada o'tkazib qo'yishadi…

T.Qozoqovning uchinchi “asosi” ikkinchi asosidan ham ojizroq. Mana iqtibos:

“Bobur mirzo o'z asarida: “Andijon suyi O'shdan kelur, Axsi suyi Kosondan kelur,-deydi. Agar yer osti suv yo'li nazarda tutilsa, bu Eski Axsi hududidan topilgan. Ya'ni, Kosonsoydan yer osti sopol quvurlari orqali Axsikentga suv olib kelingani barchaga ma'lum. Agar-da, yer usti suvlari xususida fikr yuritiladigan bo'lsa ham, Kosonsoydan ariqlar orqali suv to'g'ri Axsikentga olib kelinganligining shohidi bo'lamiz” (24-bet).

Bobur Soy haqida gapiryapti. Tohirjon domla bo'lsa sopol quvuru sun'iy ariq haqida so'z yuritmoqda. Axir namanganlik T.Qozoqov Kosondan suv katta soy orqali To'raqo'rg'ondan Yangi Axsiga oqishini nega ko'rmaydi-yu Eski Axsiga sopol quvuru qo'lda ochilgan ariq xususida so'zlaydi? Bu o'ta olimona bachkanalik emasmi?

Kitob muallifining beshinchi asosi hammasidan qiziq. Emishki, Umarshayx mirzoga yangi poytaxt qurish uchun mablag'i oz ekan… Avvalo, T.Qozoqov “Nega Umarshayxga yangi poytaxt qurish kerak ekan?” deb o'ylasa bo'lardi. Tarixchi Qozoqov yaxshi biladiki: Umarshayx mirzo Farg'onaga kelganida, yaqindagina Esan Bug'axon Andijonni talon-toroj qilib, qisman aholini o'zi bilan asir qilib olib ketgan. Shahar buzuq holda huvillab yotardi. Shuning uchun Umarshayx mirzo yangi Axsini o'ziga vaqtinchalik poytaxt qilib olgan edi.

Andijon ta'mirlangach, bir yilda u poytaxt Andijonga ketgan va Axsi yozgi qarorgohgina bo'lib qolgan edi. Tohirjonga “Boburnoma”dagi qaltis matn xatosi juda qo'l kelgan. “Boburnoma”ning eski nashr­larida, jumladan u foydalangan “Yulduzcha” nashrida (1989) shunday matn bor. Umarshayx mirzo “Har chand­kim vorisi hozir yo'q erdi, bor vujudi ehtiyoj saxlab, bir-ikki yildin so'ngra Samarqand va Xurosondin vorislarini tilab kelturub, mollarini solim topshurdi” (14-bet, “Yulduzcha”).

Matn Umarshayx mirzoni qoramol savdogarlari moliga ehtiyojmand kambag'al hukmdor sifatida taqdim etmoqda. Aslida esa elimizning taniqli olimlaridan biri (oxiratlari obod bo'lsin) Saidbek Hasanov yaponiyalik professor Eyji Mano tuzgan “Boburnoma” ilmiy matni va xassos olim Porso Shamsiyevlar tuzgan “Boburnoma” asosida bu asarning eng ishonchli nusxasini (2002 yil) yaratdi. Bu ishonchli ilmiy nashr­da o'sha matndagi “ehtiyoj” so'zi o'rnida “ehtiyot” so'zi yozilgandir (qarang: “Boburnoma” 2002, 37-bet, 2 ustun).

Muallifning Umarshayx mirzo iqtisodiy ahvolining nochorligi haqidagi fikri imloviy xatoga asoslangani uchun to'g'ri emas. Hindistonlik Abulfazl Allomiy ham “Boburnoma”ning shunday nuqsonli nusxasiga suyanib xato qilgan.

T.Qozoqov 6-da'vosida yozadi: “Demak, Bobur mirzoning zamondoshi, tarixchi olim, uning xolavachchasi, Mirzo Muhammad Haydar Umarshayx mirzo hukmronlik qilgan poytaxt shahar sifatida Axsikentni ta'riflamoqda”.

Endi “Tarixi Rashidiy”dan poytaxt shahar haqidagi Muhammad Haydar mirzo so'zlarini keltiramiz:

“Qisqasi, o'sha davrda poytaxti Andijon bo'lgan Farg'ona viloyatida Sulton Abusaid ko'ragon o'g'li Umarshayx mirzo vafotidan keyin Umarshayx mirzoning o'g'illari Zahiriddin Muhammad Bobur podshohi G'ozi bilan noibi Jahongir mirzo oralarida, yosh bo'lishlariga qaramay amirlarning kelishmovchiliklari tufayli mudom dushmanlik va to'qnashuvlar bo'lib turgan…” (“Sharq” NMAK 2010, 228-bet)

Bu gaplar asarning T.Qozoqov foydalangan ruscha tarjimasining 190-betida (1996 yilgi nashr) yozilgan: “Koroche govorya v upomyanutыy period v Ferganskom vilayate, stolitsey kotorogo yavlyaetsya Andijan, posle smerti Mirza Umar Shayx”…

Tarixchi manbaga bu darajada qarama-qarshi bormasligi, ya'ni yolg'onni yozmasligi kerak edi…

To'g'ri, Haydar mirzo Axsini Far­g'ona shaharlarining onasi, deb, Axsikentni nazarda tutganda, uning qadimiyligiga ishora qilgan xolos. Poytaxtligiga emas.

Andijonning o'ta qadimdan poytaxt shahar ekanligi haqidagi taniqli mutafakkir to'raqo'rg'onlik Ishoqxon Ibratning “Farg'ona tarixi” kitobidan quyidagi gaplarni T.Qozoqov, kitobning mas'ul muharriri va taqrizchilari o'qimasligi mumkin emas.

“Andijon to'rt ming yildan muqaddam, ya'ni O'g'uzxon vaqtida shahar bo'lsa ham, avvaldan-avval obodon shahar ekan… Andijon Farg'ona shaharlari ichida eng avvalgi va qadimiydur”. Afrosiyob Turon podshohi bo'lib, Andijonni poytaxt qilgan. “Tarixi farishta” asarida yozilibdurki, Umarshayx o'g'li Boburxon Andijonga o'n ikki yoshida podshoh bo'ldi (“Farg'ona tarixi” 325-bet).

…Bobur mirzo baittifoqi umaro podshoh bo'ldi. Ul vaqtda Axsi hukmdori (hokimi) Uzun Hasan edi (“Meros” 1991, 324-bet).

Oxirgi ikki gap ham Boburning poytaxt Andijonda taxtga chiqqani va Axsi hokimligiga Uzun Hasanni tayinlanganini ko'rsatmoqda.

Axsikent-Eski Axsi haqida arxeolog I.Ahrorov “1960 yilda Axsikent shahristonida o'tkazilgan arxeologik tadqiqotlar” (“Obщestvennыe nauki v Uzbekistane” jurnali 1962, №8) maqolasida va “O'zbek Sovet ensiklopediyasi” (1971, I jild, 588-bet)da “Axsiket-Farg'ona vodiysining qadimgi poytaxti, arxeologik tekshirishlarga qaraganda miloddan avvalgi 3-2 asrda bunyodga kelgan… U Andijondan keyin ikkinchi o'rinda turgan shahar” deb yozgan.

Ishoqxon Ibrat Farg'ona tarixi kitobida va “Turkiston viloyati gazetasining” 1913 yil 23 iyun №48-sonida: “Hozirda Axsi ikki yerda bo'lub, birini Eski Axsi, birini Yangi Axsi derlar”. Eski Axsining buzilgan tarixi 1030 y milodiyda bo'lgan ekan. Andin buyon mazkur Axsini hech podshohlardan yoki fuqarolardan obod qilgani yo'q (“Far­g'ona tarixi” 324-bet).

“Ana shunday vaqtda Shohbekxon “agar o'z singlingiz Xonzodabegimni menga bersangiz, oramizda sulh tuziladi va ittifoqchilik aloqalari o'rnatiladi”, deb ayttirib yuboradi”. (54-bet)

Shayboniyxonning yana uchta ismi Shayboqxon, Shohbaxt va Shohibek bizga ma'lum edi. T.Qozoqov unga to'rtinchi nomni ham beribdi: Shohbekxon. Biz Shohbek ismli kishini Zunnun Arg'un farzandi sifatida bilardik.

Ona tilimizda singil oiladagi o'zidan kichik qizga nisbatan ishlatiladi. O'zidan katta bo'lsa, opa yoki egachi deb aytiladi. Buni yosh bola ham biladi. Ma'lumki, Xonzodabegim Bobur Mirzodan besh yosh katta, ya'ni egachisidir. Zahiriddin Muhammad Bobur bu haqda “Boburnoma”da yozadi: “Mening egachim Xonzodabegim ushbu chiqqanda Shayboqxonning iligiga tushti”.

T.Qozoqov Xonzodabegim haqidagi maqolani juda mehr va mas'uliyat bilan yozgan ko'rinadi. Biroq bu muallif ham Ibrohim Haqqulning “Sulh qurboni Xonzodabegim” maqolasiga jo'rovozlik qilgani chakki bo'lgan. Hatto T.Qozoqov adiba Omina Tojiboyevaning “Shamollarga uchgan nidolar” (“O'zbekiston” nmiu 2016y.) Xonzodabegim haqidagi tarixiy romanini, olima Burobiya Rajabovaning Ibrohim Haqqul qarashlariga teskari bo'lgan “Mushtarak adabiy hodisalar” asarlaridan ham bexabar ko'rinadi.

Bizningcha, bunday murakkab taqdir masalasiga biryoqlama emas, aksincha, ko'ptomonlama yondashmoq kerak. Hech bo'lmasa, yana ikki nuqtai nazardan hodisaga baho berish lozim edi. Birinchidan, Bobur bu payt­da farzand ko'rgan shoh bo'lsa, opasi Xonzodabegim 23 yashar “o'tirib qolgan” qiz edi. U kimga bo'lsa ham tezroq turmushga chiqishi kerak edi. Shayboniyday xon sovchi qo'ymoqda.

Ikkinchidan, Shayboniyxon xon edi. Xon tushunchasi XIII-XVI asrlarda shahanshoh degan oliy hukmronlik atamasi edi. Temuriylar amir (bek), Shayboniy xon edi. Xonga turmushga chiqish ko'plar uchun oliy havas ekanligini unutmaylik. Garchi biz Shayboniyning Samarqand va G'uzorlardagi qirg'inbarot faoliyatidan voqif va u shaxs ma'lum darajada bizga antipod, ya'ni yoqimsiz bo'lsa-da, uning xavfi xataridan, istiqboli buyuk bo'lajak qomusiy olimni, shoirni Mirzo Boburni egachisi saqlab qolgan. Shu nuqtai nazardan ham Xonzodabegim qismatiga alohida yondashish lozimdir.

“Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”da Axsi va Qadimgi Axsi alohida shaharlar sifatida aniq ko'rsatilgan: “Axsi miloddan oldingi 3-2-asrlarda vujudga kelgan. 9-10-asrlarda yirik shahar — Farg'ona vodiysining poytaxti bo'lgan. “Amir Temur davrida Qadimgi Axsidan 7-8 km. G'arbda yangi Axsi shahar-qo'rg'onga asos solingan” (“Sharq” 2014, 60-bet).

“O'zbek milliy ensiklopediyasi”da (1-jild) ham ikki alohida-alohida shaharlar sifatida Axsikent va Axsi haqida yaxshi va aniq ma'lumotlar bor.

Taniqli tarixnavis arxeolog olim Yu.G.Chulanov “Gorodiщe Axsiket” (“Sovetskaya arxeologiya” №3 1963) maqolasining so'ngida quyidagi xulosalarni beradi:

1) Axsikent I ning yuqori qatlami IX-XII asrlarga taalluqli.

2) XV-XVIII asrdagi Axsi shahri bilan Axsikentni bir, deb hisoblash noto'g'ri.

3) Axsi shahri (Axsikent II)ga temuriylar XV asrda asos solgan bo'lib, XVII asrgacha mavjud bo'lgan.

Mutaxassis olim G.Chulanovni va ma'rifatparvar Ishoqxon Ibratning fikrlari ob'yektiv haqiqatdir. Chunki Chulanov Qadimgi Axsikentni — Axsikent I deb aniq ko'rsatmoqda.

Axsikent II esa hozirgi Axsidir.

Bunday aniq xulosa va ilmiy haqiqatlarni T.Qozoqov rad etib, Bobur va Ishoqxon Ibrat so'zlarini inobatga olmay, G.Chulanov shaxsini badnom qilishga urinishi insofdan emasdir. T.Qozoqovning “Axsi – Farg'ona shaharlarining onasi” risolasi “qomusiy” bo'lib, unda tarix (arxeologiya), tilshunoslik (toponimika) va adabiyotshunoslik (Xonzodabegim haqidagi maqola) joylashgan.

Demak, muallif ana shu uchta fanni bir-biridan farq etolmagan; risola muqovasidagi masala (nom) hal qilinmay qolib ketgan. Kitob­dagi har uch fanga doir ma'lumotlar ham qiyomga yetmagan g'o'r kuzatish va asossiz, g'ayri ilmiy talqinlardangini iborat bo'lib qolgan.

* * *

 Darvoqe, shu o'rinda yana bir mulohaza: keyingi paytlarda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan ko'plab xayrli ishlar qatorida, nash­riyotlar faoliyatini tartibga solish bo'yicha ham xayrli amallar ro'yobga chiqarilayotganidan xabardormiz. Oldingi yillarda, ya'ni bundan 5-10 yil avval xususiy, kerak bo'lsa noxususiy matbaa korxonalarida ham to'g'ri kelgan matohni kitob deb, risola deb chop etaverish avjiga chiqib ketgan edi. Nashr etilayotgan bunday “kitob”lar esa nima uchun, kim uchun, o'qisa bo'ladimi, uni o'qigan kishi baraka topadimi, buning hech kimga go'yoki qizig'i yo'q edi. Ehtimol shuning uchun ham Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning dastlabki qarorlaridan biri — kitobxonlik, noshirlik faoliyatini tartibga solish, soha samaradorligini oshirishga qaratildi. Ammo…

Ha, ming afsuski, sohada hozirgacha muammolar, kamchiliklar bisyorga o'xshaydi. Viloyatlardagi ayrim nashriyotlar, xususan, “Namangan” nash­riyotida biz yuqorida tilga olgan kitoblarga o'xshash “asar”­larning nashr etib berilayotgani achinarli holdir.

Viloyat, xududiy joylarda desak, mamlakatimiz poytaxtida turib faoliyat yuritayotgan “Navro'z” nashriyoti singari korxonalarda ham xal­qimizni, eng yomoni o'sib kelayotgan yosh avlodni chalg'itadigan, haqiqatga, tarixiy dalillarga to'g'ri kelmaydigan risolalarning chop etilayotganiga nima deyish mumkin?

Axir, kitobni nurga, oftobga mengzaydilar. Yuqoridagi noshirlik korxonalari “pulini to'lagan” bo'lsa ham agarda mualliflarning olib kelgan kitobi chuchmal, mujmal, qisqa qilib aytganda xom-xatala bo'lsa, mavzusiga qarab tegishli, deylik, o'tmishimizga oid bo'lsa, tarix institutlari yoki O'zFAning bo'limlaridan ijobiy tavsif olingachgina, chop etsalar, bu bizning­cha hech qanday “senzura”ga kirmaydi. Aksincha, maqbul ish qilingan, ushbu maqolamizda tilga olinayotgan e'tirozlarga ham o'rin qolmagan bo'lmasmidi?!

Vahob Rahmonov,

O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.