Mashaqqatli dovonlar osha…

Muhsinjon Ashurov amalga oshirgan ishlar bir olim, ziyoli inson uchun yetarli ekani, shubhasiz. Ya'nikim, shuncha ishni do'ndirib qo'ygan odam, “bas, endi bemalol dam olsam ham bo'ladi”, desa yarashadi, albatta. Biroq Yaratganning o'zi qalbiga cho'g' solib qo'ysa, bandasi nima qilsin?..

Biz odatda biror taniqli, el-yurt xizmatida sochi oqargan zahmatkash inson haqida gapirsak, uning qilgan ezgu amallarini sanaymiz. Bu yaxshi, albatta. Lekin aytilishi zarur boshqa omillar, hayotiy haqiqatlar ham bo'ladiki, ular goh unutilsa, ko'pincha go'zal e'tiroflar, sanoqlar soyasida qolib ketadi.

Bor kuch-quvvati, salohiyatini fan va sanoatimiz rivojiga bag'ishlab kelayotgan jonkuyar yurtdoshimiz, akademik Muhsinjon Ashurov hayoti, uning bugungi darajaga erishish uchun qanday yo'llarni bosib o'tgani, qisqacha aytganda, olimni olim qilgan omillar haqidagi e'tiroflar bir maqola tugul, kitobga ham sig'maydi, aslida…

Samarqand shahridagi 21-maktabning sobiq o'quvchisi Muhsinjon Ashurov bir yigitga nasib etadigan ko'plab yutuqlarga erishdi. Maktabni a'lo baholarga bitirib, universitetga kirdi. Aspirantura sabog'ini olib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi, keyin fan doktori, akademiklik… Vatanimiz va xalqimiz oldidagi fidokorona xizmatlari uchun davlatimizning yuksak mukofotlariga — O'zbekiston Respublikasi Fan arbobi faxriy unvoni, “Do'stlik” va “Mehnat shuhrati” ordenlariga sazovor bo'ldi.

Muhsinjon Ashurov ziyoli oilada, ma'rifatli insonlar tarbiyasini olib ulg'aygan. Oila ustuni — Ikkinchi jahon urushi qatnashchisi Xurram aka Ashurov ichki ishlar idoralarida xizmat qilar, uy bekasi Sabohat aya zimmasida esa yaxshi rafiqa, yaxshi kelin, yaxshi ona bo'lish vazifasi bor edi.

Ular yigirma yil bir-biriga mehr berib, ahil-inoq turmush kechirishdi. Yetti farzand­ni oq yuvib-oq tarashdi…

Taqdir bitigini bandasi o'zgartira olarmidi. 1967 yilda Ashurovlar xonadoni og'ir sinovga duch keldi. Xurram Ashurov 46 yoshida dardga chalindi: shifokorlar unga insult tashxisini qo'ydilar. Qonli urushlarda o'zini yo'qotmagan inson, og'ir dard bilan ham yetti yil mardona olishdi…

45 yoshli Sabohat Ashurova oldida endi yetti qorako'zga ham onalik, ham otalik vazifasi turardi. Shu kunga qadar yonimda suyangan tog'im — ne g'amim bor, deya ko'ngli to'q yashagan ekan. Sadoqatli, suyukli umr yo'ldoshidan ayrilganiga ko'nikish oson bo'lgan deysizmi sadoqatli ayolga…

Katta ro'zg'orni katta matonat bilan boshqargan Sabohat aya turmushning barcha achchiq-chuchugiga mardona dosh berdi. Farzandlarining ilm olishi uchun nima zarur bo'lsa, barchasini muhayyo etishga intildi. Natijada farzandlarning bari onaning ishonchini oqlab o'qimishli, oliy ma'lumotli bo'ldi.

Mana, bir olim kamol topgan muhit, oila qanday edi!

Bugun ilmiy jamoatchilik akademik Muhsinjon Ashurovni O'zbekiston Respublikasi sanoatining rivojiga hamda fundamental va qattiq jismli lazerlar fizikasi sohasiga ulkan hissa qo'shgan taniqli olim sifatida qadrlaydi.

Uning qattiq jismlar fizikasi, radiatsion fizika hamda lazer kristallarining spektro­s­kopiyasi bo'yicha amalga oshirgan tadqiqotlari jahon ilmiy jamoatchiligining e'tiborini qozongan.

Olim hayoti va faoliyatiga oid ma'lumotlarni ko'zdan kechirar ekanmiz, muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning davlat rahbari sifatida ish boshlagan dastlabki kunlardanoq, avvalo, ilm ahli — mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi vakillari bilan uchrashuvidagi “Bitta fan doktori, professor, ayniqsa, akademikning haqiqiy olim bo'lib kamol topishi uchun davlat va jamiyat unga kamida 30-40 yil vaqt, katta mehnat va mablag' sarflaydi. Akademik degan yuksak darajaga erishish bu — albatta oson emas. Bunday baxt har kimga ham nasib qilavermaydi” degan fikrlarining ayni hayotiy tasdig'ini ko'rgandek bo'lamiz.

Muhsinjon Ashurov 1971 yilda Samarqand davlat universitetining fizika fakultetini bitirgach, 1972 yilda O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Yadro ins­titutida stajyor-tadqiqotchi sifatida mehnat faoliyatini boshladi. Stajirovkani esa Moskvada o'tab, o'sha yerda aspiranturaga kirdi.

Inson qaerda bo'lmasin, o'zi tug'ilib-o'sgan tuprog'ini qo'msaydi.

1978 yilda nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan Muhsinjon Ashurov Vatanga, O'zbekiston Fanlar akademiyasining Yadro fizikasi institutiga qaytib, u yerda optik monokristallar o'stirishning texnologik bazasini yaratishga kirishdi.

Tabiatan yetakchilik qobiliyatiga ega qahramonimiz, o'ziga o'xshagan yosh, shijoatli olimlarni atrofiga yig'ib, kichik texnologik guruh tashkil etdi. Birgalikda optik kristallar o'stirish texnologiyasi ustida ishladilar.

1980 yilda ular tomonidan yurtimizda dastlabki monokris­tallar o'stirildi. 1981 yildan boshlab esa O'zFA tarixida ilk marta ilmiy mahsulot — Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi institutida o'stirilgan kristallar eksport qilindi. Bu orqali institutning radiatsiyaning optik va lazer kristallari xususiyatlariga ta'sirini o'rganish imkoniyatlari yanada kengaydi.

1978 yildan 1991 yilgacha mazkur institutda kichik ilmiy xodim, katta va yetakchi ilmiy xodim, laboratoriya mudiri, direktorning ilmiy ishlar bo'yicha o'rinbosari lavozimlarida mehnat qildi. Intilishlari, izlanishlari zoe ketmadi — 1989 yilda fizika-matematika fanlari doktori ilmiy darajasiga ega bo'ldi, ko'p o'tmasdan, unga professor unvoni berildi.

1995 yil — 46 yoshida O'zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi etib saylandi.

Adabiyot ahli orasida “yozuvchi pensiyaga chiqmaydi” degan ibora yuradi. Bu yozuvchi pensiya yoshiga yetgani bilan, xalq va jamiyat oldida burchdor bo'lib qolaveradi, umr bo'yi mehnat qilishdan, ijoddan to'xtamaydi, deganidir.

Bu jonli iborani aslida o'zini Vatan va xalq oldida hamisha burchli hisoblaydigan har bir fuqaroga nisbatan qo'llash mumkin. Jumladan, biz hayoti va faoliyati to'g'risida hikoya qilayotgan vatandoshimizga nisbatan ham.

Hozirgi zamon fani va texnikasini salmoqli yutuqlar bilan boyitgan bir qator eksperimental va nazariy ishlarning muallifi bo'lmish akademik Muhsinjon Ashurov tadqiqotlari qattiq jismlar fizikasi, materialshunoslik va qattiq jismli lazerlar fizikasi sohalarida yirik fundamental va amaliy masalalarni qo'yish va hal etish imkonini yaratdi. Jumladan, u granat tuzilmali lazer kristallarning gomologik qatori stexiometriyasi buzilishining tabiatini ochib berdi. Ushbu kristallarda kam uchraydigan yer ionlarining “o'zaro ta'sir effekti” deb atalgan effekt mavjudligini aniqladi, galliy granatlarining radiatsion bo'yalishi mexanizmlari identifikatsiya qilindi, bu jarayonlarda tuzilmaviy nuqsonlarning roli o'rganildi. Olim lazer kristallarining eng muhim tiplari radiatsion chidamliligini oshirish muammosini hal etdi.

Shu kunga qadar xorijiy nashr­larda Muhsinjon domlaning 160 dan ortiq ilmiy ishlari chop etilgan, shuningdek, u bir necha monografiya muallifi, 12 ta ixtiro patenti sohibidir. Rahbarligida 1 ta doktorlik va 9 ta nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilingan.

Bular olim ilmiy faoliyatining bir qismi, xolos.

U kishi jamoat arbobi sifatida ijtimoiy sohada ham faollik ko'rsatib kelmoqda. 1995–2005 yillarda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatligiga saylanib, milliy qonunchiligimizni takomillashtirishga munosib hissa qo'shgan bo'lsa, 1998 yildan beri O'zbekiston — Gretsiya do'stlik jamiyatining raisi sifatida ikki xalq o'rtasidagi do'stona aloqalar, hamkorlik rishtalarini yanada mustahkamlashga xizmat qilib kelmoqda.

Muhsinjon Ashurov amalga oshirgan ishlar bir olim, ziyo­li inson uchun yetarli ekani, shubhasiz. Ya'nikim, shuncha ishni do'ndirib qo'ygan odam, “bas, endi bemalol dam olsam ham bo'ladi”, desa yarashadi, albatta. Biroq, Yaratganning o'zi qalbiga cho'g' solib qo'ysa, bandasi nima qilsin?..

Olimning yarim asrlik faoliyatini diqqat bilan kuzatgan odam bir jihatga e'tibor bermasligi mumkin emas. Ya'ni, Muhsinjon Ashurov hech qachon faqat nazariy bilimlar bilan cheklanib, turli formula-yu qoidalar, qimmatbaho fikr-g'oyalar bitilmish qog'ozlarga “ko'milib” qolgan kishi emas. U hamisha nazariyani amaliyot bilan birgalikda olib borishga intiladi.

“So'zda emas, amalda ko'rsat!” — bu akademik Ashurovning hayotiy shiorlaridan. Albatta,  bu shiorni u katta minbarlardan turib baralla aytgan emas, ammo hayotda bunga rosmana amal qiladiki, aqlli shogirdlar uchun shuning o'zi kifoya. U tolibi ilm­larga biror nazariy fikrni aytar ekan, uni albatta amaliyotda ham ko'rsatib beradi.

Alloma Gyote betakror “Faust”­ida yozganidek:

Nazariya quruq yog'ochdir, do'stim,

Ammo yashnar hayot daraxti…

Muhsinjon aka o'zining ajoyib nazariy fikrlariga asoslangan amaliy ish-harakatlari bilan hayot daraxtini yashnatib kelayotgan chinakam zahmatkash olimdir.

Domla kitoblarsiz, ilmiy ishlarsiz, laboratoriya tajribalarisiz bir kunini ham tasavvur eta olmaydi. Uni bosh­qalardan ajratib turadigan sifatlaridan biri ham shu: yangilikka intiladi, bilimi, tajribasi, ba'zan esa shaxsiy intuitsiyasiga suyanib, nazariy fikr va g'oyalarini qo'rqmasdan hayotga joriy etadi.

Muhsinjon domlaga qarab, gohida odam sal jur'atliroq, yana ozgina tavakkalchiroq ham bo'lishim kerakmikan, deb o'ylab qolasan kishi.

To'g'risiyam shu-da. Bunday qarasangiz, o'zbekday miyasi g'ij-g'ij aqlga to'la, innovatsion fikrlaydigan xalq dunyoda yo'q. Men bir narsaga ishonaman: agar milliy xarakterimizga xos ortiqcha andisha, o'zgalarni haddan oshiq ko'kka ko'tarib, o'zimizni o'ta hokisor tutib yuborishdek ayrim odatlarimizdan kecholsak, zarur paytda bir-birimizni qo'l­lashni ham bilsak, bir-birimizga dalda bo'lolsak, ilmda yuksak cho'qqilarni zabt eta olamiz.

Esingizdami, ibn Sino hazratlari tarjimai holida kezi kelsa yoshi ulug' ba'zi ustozlariningda kamchiligini ro'y-rost aytadi. Qarasam, deydi u zot, bu kishi (ustozining nomini aytib) biladigani shu ekan, menga undan ortiqchasini o'rgata olmasligini o'zi tan oldi. Keyin o'zim mustaqil o'qib-o'rganishga kirishdim. Yana ul zot tag'in aytadilarki, 17-18 yoshlarimgacha men dunyoning ilmini suv qilib ichib yubordim. Hozir (tarjimai hol keyinchalik, ancha ulg'ayganlaridan so'ng yozilgan) o'shanda o'rganganlarimdan ortiq hech narsa bilmayman…

Demak, odamda o'ziga nisbatan ishonch ham bo'lishi kerak ekan! Ortiqcha andisha, jur'atsizlik ilmda pand berishi mumkin.

Doimo yangilikka intiladigan Muhsinjon Ashurov 1991 yilda Hukumat qarori asosida tashkil etilgan “Fonon” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasiga rahbar etib tayinlandi. Va aytish mumkinki, bu holat uning shu kunga qadar o'ylab yurgan g'oyalarini hayotga yanada kengroq tatbiq etish, amaliy harakatlar qilish uchun katta imkoniyat bo'ldi.

O'tgan yillar mobaynida mus­taqilligimiz bilan tengdosh ushbu korxonada uning boshchiligida O'zbekiston zargarlik buyumlari, respublika orden va medallarini tayyorlash ishlari hamda monokristallar hosil qilish va ularning xususiyatlarini o'rganish bo'yicha bir qancha muhim tadqiqotlar amalga oshirildi.

2012 yilgacha O'zFA Yadro fizikasi institutida bo'lim boshlig'i vazifasini bajarib kelgan qahramonimiz, ayni paytda bosh ilmiy xodim lavozimida xizmat qilmoqda.

Olim rahbarlik qilayotgan bo'lim “Fonon” IIChB bilan hamkorlikda bir necha yil davomida radiatsiyaning yadroviy zarrachalari detektorlari – qo'rg'oshin volfromati va kvarsli optik tolalarning ish xarakteristikasiga ta'siri muammosiga oid Xalqaro grant bo'yicha ishlarni bajardi. Bu detektorlardan Shveysariyadagi Xalqaro yadroviy tadqiqotlar markazi (SERN)da foydalaniladi.

2000 yillarning boshlarida akademik M.Ashurov davlatimizning qo'llab-quvvatlashi bilan O'zbekistonda texnik kremniy hamda kremniyning poli va monokristallarini hamda ular asosida mikroelektronika elementlarini, shu jumladan, Quyosh elementlari va fotoelektrik modullarni ishlab chiqarishga yaroqli kvars konlarini aniqlashga va geologiya-qidiruv ishlarini xorijiy investitsiya­larni jalb etgan holda, keng miqyosda, bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishdi. Shu asosda mamlakatimizda yiliga biri 5 ming va yana biri 12 ming tonna texnik kremniy olish quvvatiga ega 2 ta zamonaviy zavod qurilib, ishga tushirildi.

Ayni paytda esa M.Ashurov Rossiya FA akademigi I.A.Sherbakov bilan birgalikda qishloq xo'jaligi o'simliklarining rivojlanishiga yordam beradigan, zararkunanda hasharotlar va kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlarning hayot faoliyatini qisqartiradigan past haroratli plazmalardan foydalanishning ilmiy asoslari ustida ish olib bormoqda.

Xullas, akademik Muhsinjon Ashurov mehnat faoliyati, bugungi zamonaviy til bilan aytganda, hamon “on-layn” rejimida, ko'z tegmasin!

Biz ko'pincha ibratli jihatlarni yo tariximizdan yoki chetdan qidirishni yaxshi ko'ramiz. Xorijlik olimu fozillar, shoir-yozuvchilar, san'atkorlar haqida to'lqinlanib gapiramiz.

Holbuki, yaxshilab e'tibor bersak, bugunimizdan ham, o'zimizdan ham ancha-muncha ibratli jihatlarni topa olamiz.

O'zimizning olimu ziyolilar, shoiru adiblar hayotida ham o'rnakka loyiq hodisalarni kuzatishimiz mumkin.

Akademik Muhsinjon Ashurov hayotda, ilmiy faoliyatida nimaga erishgan bo'lsa, bunda yana bir insonning ulkan hissasi borligini minnatdorlik ila ta'kidlaydi. Bu inson — olimning yoshlik va kamolot yillari, ilm yo'lida chekkan zahmatlariyu sevinch va qayg'uli kunlarining guvohi; yolg'iz guvohigina emas, unga necha o'n yillar davomida yelkadosh, hamdard va hamnafas bo'lib kelayotgan umr yo'ldoshi Xayriniso Hakimjonovadir.

Bundan 35-40 yillar muqaddam, Toshkent davlat universitetida (hozirgi O'zMU) o'qituvchilik faoliyatini boshlagan kezlaridayoq ustozlari Xayrinisoga katta umid bildirgan va bunga ularning to'la asoslari bor edi. Negaki, yosh, g'ayratli muallima o'tkir zehniyati, mehnatsevarligi, ilmiy va pedagogik iqtidori bilan talabalar va hamkasblar mehrini qozongan edi. Yillar o'tgan sayin uning ilmiy jamoatchilik, jamiyat oldidagi hurmat va e'tibori yuksalib bordi.

Muhsinjon domla umri davomida ikki munis ayoldan qarz­dor ekanini aytadi: biri u kishini dunyoga keltirib, kamolga yetkazgan volidai muhtaramasi bo'lsa, ikkinchisi — ilm va ijod bilan (olimlik ham ijodkorlikdir, aslida!) xotirjam shug'ullanishi uchun barcha sharoitlarni yaratib bergan, turmush tashvishlariga yelka tutib yashagan suyukli rafiqasi, farzandlarining mehribon onasidir.

Ular birgalikda ikki o'g'il va bir qizni tarbiyalab, elga qo'shdilar. Farzandlarning bari o'qimishli, ilmli, odob-axloqli insonlar bo'lib voyaga yetdi.

U kishi tom ma'nodagi olim, ziyoli shaxs sifatida — ma'naviyatimizning chinakam do'stidir. Kibriyo Qahhorova, Said Ahmad, Erkin Vohidov, Zokirjon Mashrabov, Hasan Bo'riyev, Erkin A'zam, Tursunali Qo'ziyev singari xalqimizning suyukli adib va ziyolilari, olimlari bilan do'stona munosabatlari bunga dalildir.

Shu kunlarda domlaning tanishlari, do'st-birodarlari, shogirdlari orasida duv-duv gap: emishki, u kishi 70 yoshga to'libdi. Ishongan — ishondi. Ishonmaganlar “lof ham evi bilan-da”, deb qo'ydi.

Ularni ham tushunsa bo'ladi. Farzandi tengi yoshlar bilan teppa-teng emas, ulardan-da ko'proq g'ayrat va shijoat bilan ishlaydigan, vujudida navqironlik, qalbida yoshlik o'tini saqlab qolgan insonni qanday qilib… yetmishda deb o'ylash mumkin?

Ochig'i, buyam bir saodat aslida. Ustozning shunday qutlug' kunlarida, ulug' yoshlarida ham yoshlarga ibrat, o'rnak bo'lib yurishlariga havas qilsa arziydi.

Elmurod Karvonli.