Dunyodagi “yopiq davlat”

Shimoliy Koreya. Ha, uning siyosati, tuzumi, hayot tarzi haqida turli mish–mishlar nihoyatda ko'p. Bugun bu davlat haqida ochiqcha gaplashamiz.

Janubiy Koreya rasman Koreya Respublikasi deb ataladi. Lekin Shimoliy Koreya hamon Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (KXDR) degan “jimjimador” nom ostida yashamoqda. KXDRda boshqa davlat jurnalistlari erkin faoliyat olib borolmaydi. Bu yerga tashrif buyurgan xorijliklar faqat ijobiy taassurotlar uyg'ota oladigan yo'nalishlar bo'yicha sayohat qilishi qattiq nazorat qilinadi. Chet ellik­larga mahalliy aholi bilan muloqot qilish qat'iyan taqiqlangan.

Janubiy Koreya va ko'pgina xorij nashrlari Shimoliy Koreya aholisining ahvoli o'ta abgorligi, davlat bosh­qaruvida o'ta shafqatsiz tizim minglab odamlarning yostig'ini quritayotgani va xalqi ochlik changalida qolgani haqida bot-bot bong uradi.

Har ikki tomon ham g'oyasi, mafkurasi va davlatidagi tuzumning mutlaq adolatli ekanligini ta'kidlagan holda qo'shnisining hududlari aslida o'ziga tegishli ekanligini, ularni ozod qilish muqaddas burchligini aytishdan charchamaydi.

Bugungi kunda ochiq siyosat yuritayotgan Janubiy Koreya dunyoning eng rivojlangan davlatlaridan biriga aylangani holda, Shimoliy Koreya o'ziga kommunistik mafkurani taqdim qilgan SSSR davlati allaqachon tarqab ketgan bo'lsa-da, totalitar rejimdan voz kechmagan.

“Yo'lchi yulduz”ni izlab…

Hozirda 70 yillik sulolaning nav­batdagi vakili Kim Chen In tinch­lik yo'lida ancha-muncha sammitlar uyushtirgan bo'lsa-da, hanuz raketa sinovlaridan voz kechmagan. Hatto turli davlatlarning uzoq yillik iqtisodiy sanksiyalari ham KXDRni tutgan yo'lidan qaytara olmayapti.

Joriy yil davomida AQSh prezidenti Donald Tramp Shimoliy Koreya rahbari Kim Chen In bilan bevosita uchrashdi va qator muzokaralar o'tkazdi. Shuningdek, Janubiy Koreya yetakchisi Mun Chje In ham KXDR yetakchisi bilan 2018 yil 27 aprelda tarixiy sammitlar uyushtirgan edi. Umuman, yuzlab davlatlarning yuzlab rahbarlari kunora uchrashib yurgan ayni paytda Shimoliy Koreya bilan o'tkazilgan har qanday muzokara hamon “tarixiy” degan maqomni saqlab turibdi.

Kim Chen In davlatning oliy rahbari, KXDR mehnat partiyasi bosh kotibi, Oliy bosh qo'mondon,   mamlakatning qarorlar qabul qiluvchi bosh organi — Prezidium va siyosiy byuro a'zosi va bevosita rahbari hamda Markaziy harbiy komissiya raisi kabi rasmiy lavozimlarga; armiya generali va armiya marshali singari harbiy unvonlarga ega. Koreys xalqi o'z rahbarini turli nomlar bilan ulug'laydilarki, ular rasmiy unvonlardan-da kuchliroq jarang­laydi: “Porloq yulduz”, “Beqiyos birodar”, “Harbiy sohada daholarning dahosi”, “Xalq otasi”, “Qimmatli ota”, “Kommunistik kelajak quyoshi”, “Yo'lchi yulduz”…

Shimoliy Koreya markaziy telegraf agentligining ma'lum qilishicha, bu davlat joriy yilning 9 iyun sanasidan boshlab Janubiy Koreya bilan barcha mavjud aloqa kanallarini to'xtatishini e'lon qildi. Uning bunday qarorga kelishiga Janubiy Koreya tomonidan tashviqot varaqalari jo'natilgani sabab bo'lgan. Ko'p yillar davomida ishlamagan ishonch telefonlari 2018 yilda tiklangan edi va davlat rahbarlari kuniga ikki marotaba aloqada bo'lishardi. 2018 yildan buyon birinchi bor Pxenyan Seulning rasmiy telefon qo'ng'iroqlariga javob bermadi.

B(ek)or gap…

Britaniyaning “Mirror” gazetasi dissident qizga tayangan holda Shimoliy Koreya rahbari Kim Chen Inning ko'zga ko'ringan vahshiy ishlarini chop etdi. Qiz o'zini He Yun Lim deb tanishtirgan va hayotidan xavfsirab, suhbat chog'ida yuzini ko'rsatmagan. Uning gaplariga ko'ra, mamlakat dahshatli kunlarni boshidan kechiryapti. Aybsiz qatllar, jinsiy qullik, bolalar mehnatidan foydalanish(ekspluatatsiya) shular jumlasidandir.

Limning aytishicha, KXDR rahbari Kim Chen In yuqori tabaqa vakillarini ibrat olishlari uchun dahshatli qatllarni ko'rishga majbur qiladi. Masalan, Janubiy Koreyaning “Chunan ilbo” nashri ma'lumotlariga ko'ra, Shimoliy Koreyaning ikki amaldori, ya'ni Shimoliy Koreya ta'lim vazirligida eng yuqori lavozimlardan birini egallab kelgan Li Chon Chjin hamda qishloq xo'jalik vazirini zenit pulemyot bilan otib tashlangan. Manbada ta'kidlanishicha, amaldorlardan biri Kim Chen Inga qarshi ko'rsatma bergani, ikkinchisi esa Kim Chen In ishtirokidagi majlis vaqtida uxlab qolgani uchun oliy jazoga mahkum qilingan.

Hukumat soyasida bolalar jismonan qiyinchiliklarga duchor qilin­yapti. Aholi onggiga doimiy ravishda mamlakat g'oyalari singdiriladi. Bu jarayon AQSh tomonidan bo'ladigan tahdidlar bilan bog'liq. Shuningdek, harbiy qurollar yaratishga millionlarni sarflayotgani xalq turmushiga salbiy ta'sir ko'rsatayotganini yozadi.

Ta'limdagi “taraqqiyot”

Shimoliy Koreyadagi maktab o'quvchilarining hayoti haqida deyarli ma'lumot yo'q. Bolalar bosh­lang'ich maktabda o'qishni 4 yoshdan boshlaydi. 5 yoshdan 6 yoshgacha bo'lgan 1 yil barcha uchun majburiy hisoblanadi. O'quvchilar 1950 yildan buyon Sovet ta'lim tizimi asosida o'qitiladi. Biroq 2012 yilda ta'lim tizimini zamonaviy ehtiyojlarga moslashtirish maqsadida o'rta ta'lim qayta isloh qilindi. Shu davrdan boshlab, bolalar 6 yil boshlang'ich maktabda, 3 yil o'rta maktabda va yana 3 yil yuqori maktabda o'qitilyapti.

Dars jadvali davlat ehtiyojlariga qarab o'zgarib boradi. Shimoliy Koreyada maktab formalari davlat rahbari Kim Chen In shaxsan belgilab bergan namunadagi formalar bilan davlat tomonidan taqdim etiladi.

Ota-onalarga formalarni sotib olish yoki tiktirish taqiqlangan. Biroq doim ham ushbu “qonun”ga amal qilinmaydi. Ba'zida forma yetmasa, ba'zida u nihoyatda sifatsiz bo'ladi. Turistlar ko'p tashrif buyuradigan poytaxt — Pxenyanda maktab formalari qattiq nazorat qilinadi. Shuningdek, bolalar ittifoqiga qo'shilgan o'quvchilar ko'k­ragining chap tomoniga mamlakat rahbarining surati tushirilgan “znachok” va qizil bo'yinbog' taqib yurish­lari shart. Iqtidorli bolalar uchun maxsus elita maktablarida o'qish obro'li hisoblanadi. Bunday maktablarni tamomlagan o'quvchilar OTMga kirgan hisoblanadi.

Maktablarda matematika, ona tili, adabiyot, tarix va geografiya o'qitiladi. Ingliz tilining britancha varianti o'rgatiladi. Shuningdek, “Kommunistik axloq”, “Kommunistik partiya siyosati”, “Buyuk Kim Ir Sin hayo­ti” singari fanlar mavjud. Bundan tashqari, mamlakatda repetitorlar ko'p. O'qitiladigan asosiy fanlar — ingliz tili va matematika. Qo'shimcha darslar oyiga $10-30 ga teng.

Bolalar yoshligidan qat'iy intizomga o'rgatiladi. O'quvchilar parta va stullar, binolarni isitish uchun sarflanadigan yoqilg'i qiymatini to'lashga majbur. Shimoliy Koreya maktablarida o'qish bepul bo'lgani bilan ota-onalar sinf va mebellarni ta'mirlash, zarur jihozlarni sotib olish uchun har oy ma'lum miqdorda pul to'lashlari shart. Maktab va bolalar bog'chasida bir qancha marosimlar, ya'ni jo'r bo'lib qasamyod qilish, ta'zim qilish kabi rasmiyatchiliklar bor.

Futbolga layoqati bor bolalar xalqaro futbolchilar maktabida o'qiydi. Futbolchilar maktabida atigi 200 ta o'quvchi bo'ladi. Ularning xorijga ketish imkoniyati boshqalarga nisbatan ko'proqdir.

Yozda omadi chopgan o'quvchilar “Sondovon” xalqaro bolalar oromgohida dam olishadi. Oromgohga Rossiya, Xitoy, Pokis­ton, Vyetnam, Braziliya hamda Afrika mamlakatlaridan o'quvchilar tashrif buyuradi. Koreyaliklar uchun oromgoh bepul, xorijlik bolalar uchun 2 hafta dam olish — 450 yevroga teng.

Taqiqlangan “ramz”lar “yog'du”si

Shimoliy Koreyada dunyoning barcha davlatlarida mavjud bo'lgan va aholi foydalanadigan ayrim mahsulotlar cheklab qo'yilgan. Masalan, “Coca-cola” ichish bu yerda qonun bilan taqiqlanadi. Lekin do'konlarda uning o'rnini bosuvchi mahalliy va Xitoyda ishlab chiqarilgan yaxna ichimliklarni, shuningdek, “Sprite” va “Fanta”ni bemalol topish mumkin. Hukumatning fikricha, “Coca-cola” Koreyaning boshiga azobu uqubat keltirgan Amerika ramzlaridan biridir.

Mamlakatda ko'k rangli jinsi kiyish taqiqlangan. Faqatgina xorijiy sayyohlarga ruxsat bor, xolos. Ularga ham sayyohlik firmalari iloji boricha jinsi kiymaslikni tavsiya etadi. Jinsi shimdagi xorijliklar faqatgina Kim Ir Sin va Kim Chen Irning muhtasham haykallari joylashgan yodgorlik majmuiga kira olishmaydi. Majmuaga kirishni istasa, libosini o'zgartirishi talab etiladi. Sababi ko'k rang­li jinsi xalqaro imperializm va Amerika timsolidir.

Shimoliy Koreya “butunjahon internet to'ri”ga ulanmagan dunyo­dagi yagona davlatdir. Internetdan foydalanish yuqori lavozimdagi davlat amaldorlari va ularning ayrim xodimlarigagina ruxsat etilgan, xolos. Oddiy odamlar esa internetni tushlarida ham ko'rishmagan. Mamlakatda kam sonli fuqaro foydalanadigan eski formatdagi lokal tarmoqlarga o'xshash ichki tarmoq bo'lib, u atigi bir nechta sayt bilan bog'langan. Tarqatadigan ma'lumotlari davlat tomonidan kuchli nazorat qilinadi. Bugun dunyoda urfga kirgan “Wi-Fi” tushunchasi ham bu yerda yo'q. Koreyaning mahalliy aholisi “Selfi” qilayotgan, videoga tushayotgan sayyohlarga hamisha hayrat bilan qarashadi.

Koreya mobil telefonlari faqat ichki aloqalar uchun ishlaydi, narxi esa juda qimmat. Xorijga qo'ng'iroq qilishning umuman iloji yo'q. Shimoliy Koreya aholisi uchun chegaradan tashqariga chiqish ushalmas orzu. Ular hatto davlat hududida ham maxsus ruxsatnomalarsiz erkin yura olmaydi. Bunda gap ularning iqtisodiy imkoniyatida emas, shunchaki chet elga chiqish qonun bilan taqiqlangan. Qochishga uringanlar 12 ming dollar jarima to'laydi, yo'qsa shubhasiz eng oliy jazoga mahkum qilinadi.

Shimoliy Koreyaning matbuotga bo'lgan munosabati ham butunlay bosh­qacha. Ya'ni, hech qaysi kutubxonadan va hech kimning xonadonidan eski gazeta taxlamini topa olmaysiz. Hukumat fikricha, bu davlatni to'g'ri yo'lda boshqarish uchun shakllangan “tadbir”lardan biridir. Fuqarolar davlat rahbariyati sha'niga ishora qilingan biron jumla yoki o'tgan davr­dagi “gap-so'z”larni esga olmasligi lozim. Bu shunchalik kuchli nazorat qilinadiki, odamlar biror gazetaga obuna bo'la olmaydi, matbuot do'konlari ham umuman yo'q. Gazetalar met­ro, avtobus bekatlari, korxona va xiyobonlardagi maxsus joylarga tongda osib qo'yiladi. Kechqurun hammasi “tozalanadi” va yo'q qilinadi. Xorijda chop etilgan nashrlar, barcha turdagi adabiyotlarni olib kelish va tarqatish qat'iy taqiqlangan. Xorijiy radiolar hamda chet el musiqasi, hatto oddiy operalarni eshitish ham mumkin emas.

Koreya “korxonasi”

Hayron qolarli jihatlardan yana biri, bu davlatda umuman soliqlar yo'q. Hech kim davlatga daromad solig'i to'lamaydi. Do'konda mahsulotlarga qo'shimcha qiymat solig'i qo'shilmaydi. Korxonalar uchun ham foyda solig'i yo'q. Hatto, alkogol va tamaki mahsulotlari uchun aksiz soliq joriy etilmagan. Bu davlat iqtisodiy tizimini bosh direktor boshqaradigan yirik korxonaga qiyoslash mumkin. Ya'ni, davlat korxonalari daromadlari to'g'ridan-to'g'ri byudjetga tushadi.

Shimoliy Koreyaga bir necha marta iqtisodiy sanksiyalar qo'llanilgan. Shunga qaramay, u xalqaro savdoda faol. Hatto ichki bozor iqtisodiyotini ham birmuncha yo'lga qo'ygan. Mamlakat o'zining raketalari va harbiy qud­rati bilan doim faxrlanadi. Armiya­ni ushlab turish uchun pulni qaerdan oladi, degan savol tug'ilishi tabiiy. Bu haqda esa turli-tuman fikrlar, isbotlash qiyin bo'lgan ma'lumotlar bisyor.

Mutaxassislar fikricha, davlat tashqi savdosining 88 foizini Xitoy Xalq Respublikasiga qurol va balles­tik raketalar savdosi tashkil qilgan. Shu bilan birga, ko'mir, kiyim-kechak va mebel, taxta, oziq-ovqat va baliq mahsulotlari ham eksport qilinadi. Davlat siyosatchilar va mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshirilgan “savdo operatsiyalari” haqida hech qanday ma'lumot bermaydi.

“Himoya” taqiqlari…

Poytaxt Pxenyan shahri aholisining ham hayoti taqiqlarga to'la. Hukumat davlatni va aholisini tashqi ta'sirlardan “himoya qilish” uchun jon-jahdi bilan harakat qiladi. Agar bu yerga sayohat qilmoqchi bo'lsangiz, pulingizni dollar yoki yevroga almashtirib oling. Chunki xorijliklarga milliy valyuta — “von”ni ishlatishga ruxsat berilmaydi. Sayyohlar uchun alohida do'konlar ochilgan bo'lib, mahalliy aholi xarid qiladigan do'konlarga chet ellik­lar kiritilmaydi.

Hozir butun dunyoda 2020 yil bo'lsa, Koreya 111 yilda yashayapti. Bu yerda taqvim mamlakat birinchi Prezidenti Kim Ir Senning tug'ilgan sanasidan bosh­lanadi. Bu hukumatga uning avlodlari kelishiga qaramay, bosh­qaruvda amalda u turganligiga ishoradir.

Mahalliy televidenieda atigi 3 ta telekanal bo'lib, ulardan ikkitasi faqat dam olish kunlari ko'rsatiladi. Qolgan uchinchi kanal esa kechki payt ishlaydi, xolos.

Mamlakatning eng mashhur ko'ngil­ochar joylaridan biri Kim Chen Inning otasi Kim Chen Ir maqbarasidir. Bu yerda yetakchining balzamlashtirilgan jasadi shisha ichiga solingan bo'lib, uni ko'rish barchaga ruxsat etilgan. Hatto chet elliklarga ham.

Qiziq ma'lumotlardan yana biri, erkaklar sochini 5 sm.dan ortiq o'stirishi taqiqlangan. Davlat yo'llarining bor-yo'g'i 3 foi­zi asfalt qilingan. Aholi jon boshiga yillik YaIM hajmi 1900 dollardan to'g'ri keladi. Marhum Kim Chen Irning spirtli ichimlik­larga sarflagan bir yillik xarajati hajmi o'rtahol xitoylikning yillik daromadidan 800 baravar ko'p bo'lgan.

2018 yilgi ma'lumotlarga ko'ra, 30 foizga yaqin aholi qashshoqlikda kun kechiradi. Bu qatlam yegulikka ham pul topa olmaydi. 2019 yilning mart oyi­­da Pxenyan yadro sinovlaridan voz kechganini ma'lum qildi. Ammo bir necha oydan so'ng Shimoliy Koreya yadro das­turini qayta tikladi va davlatlar­aro hamkorlik yana to'xtadi.

Internet manbalari asosida

Abdulaziz Ahmedov tayyorladi.