Sizdan o'rnak olsalar…
(O'zbekiston xalq o'qituvchisi Davlatyor Rahimga)
Domulla!
Kuni kecha Sizga qo'ng'iroq qilib, “O'qituvchilar kitob o'qiydilarmi?” sarlavhali maqola yozishni rejalashtirganimni aytgan edim. “Og'a, avvalgilar ko'p kitob o'qirdilar, hozir bu gaplar yo'q! Yozavering maqolangizni” deganingizdan so'ng kompyuterimni jadal ishga tushirdim. Maqola deyarli tayyor bo'lib qolganida ta'na-dashnom ohanglari kuchayib borayotganini ilg'adimu … bitiklarimni o'chirib tashladim. “Boshqa mavzuga o'taman. Muammo ko'p-ku axir” dedim ichimda.
So'ng tag'in o'yga cho'mdim. Domulla “Qani yozganingiz?” deya so'rab qolsa-chi…. Birdan miyamda g'alati fikr “yalt” etdi: ochiq xat yozsam-chi? Bemalol dardlarimni to'kaveraman. Yana xat birovlarga malol ham kelmaydi. Xat bitganingda sendan xafa bo'lmaydilar. Demak, XAT…
Shularni xayoldan o'tkazib javonimdan “Muhammad Murod devonbegi” nomli kitobingizni oldim. Muqovadagi ma'lumotnomaga qaradim. Avval unchalik e'tibor qilmagan ekanman: 1950 yilda tavallud topgan ekansiz. Tarixiy shahar —Samarqandda o'qibsiz. Samarqand davlat universitetining o'zbek va tojik filologiyasi fakultetida. “Feruz — shoh va shoir qismati” (1991 yil), “Sulton Uvays”, “Ehtirom”, “Feruz” (2011 yil) kabi kitoblarning muallifi. Hozirgi kunda Xiva shahridagi 10-umumiy o'rta ta'lim maktabining direktori. O'zbekiston Respublikasi xalq o'qituvchisi” deyilibdi ma'lumotnomada.
Eshitdim, 70 yillik yubileyingiz joriy yilning 1 aprelida nishonlanishi rejalashtirilgan ekan. Ammo tojdor virus bois “tojdor”lar haqida kitoblar bitib yurgan Sizdek fidoyi muallim (muallim — ilm egasi demak)ning yubileyi ortga surilibdi.
Direktorlik qanchalik mashaqqatli lavozim ekanligini bilaman. Chunki, rahmatlik dadam Shovot tumanidagi “Pravda” hamda Alisher Navoiy nomli (o'sha davrlarda maktablar raqam bilan aytilmasdi) o'rta maktablarda chorak asr mobaynida direktorlik qilgan. Dadam yosh avlodga fizika, astronomiya, matematika fanlaridan saboq berish barobarida badiiy adabiyotning asl oshuftasi edi. Mening matbuotga, ijodga qiziqishimga ham aynan dadam sababchi bo'lgan. Uning shaxsiy kutubxonasi bo'lib, yashil jovonlarga o'zbekcha, turkmancha, ruscha kitoblar terib qo'yilardi. Navoiy, Fuzuliy, Maxtumquli asarlari; jahon adabiyotidan: “Graf Monte Kristo”, “Boshsiz chavandoz”, “Qo'rqinchli Tehron”, “Professor Douelning boshi”, “Tixiy Don”… Hattoki, 1948 yilda nashr qilingan Navoiy ijodi to'g'risidagi maqolalar to'plami hozir ham saqlanib turibdi. Navoiyning 1957 yilda rus tilida chiqqan kitobi — “Leyli i Medjnun”… Aynan shu kitobni Toshkentga olib kelganman. Ahyon-ahyonda hidlab, moziy iforini his etaman. Kitobning hidi, rang- tusi boshqacha-da!
Direktor bo'la turib ijod bilan shug'ullanish oson amal emas. Kamina Feruzshoh to'g'risidagi hammualliflikda yozgan kitoblaringizni mutolaa qilib, o'z-o'zimcha: “Qachonlardir Davlatyor Rahim bilan tanishaman” deb qo'ygan edim. Farishtalar gapimga “ovmin” debdilar shekilli, Xorazmga qaytib “Quvonchbek—Mashhura” MChJ nashriyotida faoliyatimni boshlaganimdan so'ng nafaqat yaqindan tanishdim, balki “Olloqulixon” hamda “Anushshoh” nomli kitoblaringizga muharrirlik ham qildim. Siz bilan adabiyot va tarix bobida gurunglashib, ko'p narsalarni o'rgandim. Uch nafar ajdodim ( eng katta bobom Yaxshimurod, katta bobom Muhammad Sharif, bobom Ro'zimuhammad) yashagan, ma'rifat yo'lida faoliyat ko'rsatgan Xivaga mehru muhabbatim yanada jo'sh urdi. O'sha davrlar zavqu shukuhi ongu-shuurimga muhrlanib qoldi.
Bu ulkan shodlik edi!
Ana endi ko'nglimni xufton qilgan ikki illat to'g'risida aytib o'tsam. Birinchisi, muallimlar kitobdan sovibdilar. Ikkinchisi, maktab kutubxonalari e'tibordan soqit qilinibdi. Xorazm Xorazm bo'lganidan buyon bu alpoz ko'ringan emas. Shoh Gushtasb farmoniga binoan 12 ming mol terisiga oltin suvlari ila yozilgan “Avesto” Xorazmdan yetti iqlimga “parvoz qilmaganmi” axir? Zardusht donishmand ajdodlari nechun kitobdan bu qadar sovibdilar?!
Yana pulga qul bo'lishdek odat o'zining qora kurtaklarini bo'rttira boshlabdi. Binobarin, moddiyat ma'naviyatdan yuqori qo'yilibdi. Ammo hazrat Alisher Navoiy aytganlariday, adab — ma'naviyat bo'lmasa oltin jarangidan ne naf? Hazrat demish:
Oltin – kumush etma kasb davlat kunidin,
Kim tortar adab ulusni mehnat tunidin,
Gar yo'qtur adab ne sud oltun unidin,
Elning adabi xushroq erur oltunidin.
Navoiyning navosiga qarangkim, ikki so'zni musiqaga solibdi: oltun unidin — oltin jarang-jurungidan; oltunidin — oltinidan. Mana shuni asl fasohat deydilar. Sizlar hayotini, faoliyatini har taraflama ta'riflaganingiz — Feruzshoh ham, uning ustozi Ogahiy hazratlari ham fasohatni nazm mulkining sultoni Navoiydan o'rganganlar.
Ming afsuski, shundoq fasohat egasining pand-nasihatlari aksari odamlarning bir qulog'idan kirib, ikkinchisidan chiqib ketavergan; hikmatlar miyada o'rnashib, qon tarkibiga qo'shilib ketmagan. Ana shuning uchun ham ko'pchilik moddiy boylik deyilganida o'zini tomdan tashlaydi-yu adab (ma'naviyat) deyilganida goho eshiklarini ham ochmaydilar. Xususan, o'qituvchilar… Ularning aksariyati tirikchilikni birinchi o'ringa qo'yishmoqda, tiriklikni esa… Bu alpozni kitoblarning oxirgi varaqlariga yoziladigan adadlar raqamiga qarab bilsa bo'ladi.
Deylik, monoqlik faxriy muallim Ortiqboy Mangliboyev qalamiga mansub “Nurjon botir” nomli kitobni 100 (yuz) nusxada nashr ettirdik; ushbu kitob taqdimoti Shovot tumanidagi bolalar musiqa maktabida o'tkazildi. Anjumanda tuman muallimlari, madaniyat jabhasi faollari qatnashdilar. Shovot tumanining sobiq birinchi rahbari yig'ilganlarga toshovuzlik nasrnavisning “Ajdodlar so'qmog'i” nomli kitobini tarqatdi. Rahbarlar, muallimlar kitob va kitobxonlik xususida ko'b va xo'b gapirdilar. Ana o'shanda kamina “Nurjon botir” risolasini ko'proq nusxada chop ettirib, kompaniya moshinida anjumanga olib kelmaganimga afsuslana boshladim.
Oradan ancha haftalar o'tgach, “Agarda o'qituvchilar talab qiladigan bo'lsalar yoki homiy topilsa — kitobingizni qayta chop qilamiz”, desam, Ortiqboy aka: “Tanish-bilishlarimga tarqatdim. O'qidilar. Ammo hali talab yo'q” dedi siniqqina jilmayib. Taklif ko'pu talab oz. Muallif kitobini o'z hisobidan nashr ettirib, bepul tarqatdi. Mana, adabning ahvoli…
Darvoqe, Ortiqboy muallim Sizdan usul o'rganibdi. “Nurjon botir” kitobiga “Muhammad Murod devonbegi” nomli asaringizdan iqtiboslar olibdi. Kamina ham “Hurriyat” gazetasida chiqqan “Gurvak kurmakka aylanmasin yoki Vamberi maqtagan Xorazm qovunlari qani?” sarlavhali maqolamda “Feruz” nomli kitoblaringiz faktlaridan unumli foydalanganman. Telefondagi suhbatimizda shu haqda ham gapirdim-ku? “Og'a, “Hurriyat”ni qaerdan topamiz endi?” dedingiz. Bir ajab zamon bo'libdikim, hatto “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”, “Hurriyat” kabi muallimlar saviyasini o'stiradigan gazetalar maktab kutubxonalariga yetib bormasa?
Ha, mayli… Jasoratdan so'zlaylik. Adib Boboxon Muhammad Sharif jur'atlaringiz xususida shularni yozibdi: “Adabiyotimiz va tariximizning jonkuyarlari bo'lgan Davlatyor Rahim va Shixnazar Matrasullarning ushbu kitobining birinchi qismi Feruz haqida hatto biron iliq so'z aytishga hech kim botinmagan bir davrda, hali qizil imperiya hukmron bo'lgan vaqtda yozilgan edi” (Davlatyor Rahim, Shixnazar Matrasul. “Feruz”. Toshkent, 2011. 8-bet).
Chindan ham shundoq bo'lgan. Yodimda, Istiqlol arafasigacha Xiva xonlarining portretlari (Feruz, Isfandiyorxon, Said Abdullaxon) Xiva muzey- qo'riqxonasiga tegishli torgina xonada “qamoqda” saqlanardi. “Yoshlik” jurnali tahririyatidan endi bo'shab kelgan kunlarim… Imom- xatib Hamro Pirmuhammad va fotomuxbir Bekmat akalar bilan birgalikda hujjatimni ko'rsatib, o'sha xona qulfini ochtirganmiz. Ichonqal'a muzey- qo'riqxonasi rahbari bizga izn bergan. Ana o'shanda ilk marotaba Feruz fotosuratini ko'rganman. Ul zot xuddi tirikdek nigoh tashlab turar, qiyofasida donishmandlik nuri jilvalanardi.
Bilasiz, Xiva shahridan Jumaniyoz Sharipov degan nasrnavis chiqqan. O'sha adibning “Xorazm” nomli uch jilddan iborat kitobini qiziqib o'qiganman. Kitobda Xorazm tarixi butunlay teskari yoritilganini keyinroq bildim. Deylik, Xiva xonligining eng boy kishilaridan biri sanalmish Yusuf mo'ltang irodasiz, bo'shang, qo'rqoq, betayin kimsa sifatida tasvirlangan. Bu inson momom Rahima Norboy qizining amakisi bo'lgan. Momom u haqda hayotiy hikoyalardan so'z ochardi. Yusuf mo'ltangning ikki yuz navkarlik qo'shini bo'lib, bolshavoylarga qarshi mardonavor kurashgan ekan. Kuchi yetmagan. Uni va yaqin odamlarini tutib, bir novvoyxonaga qamaganlar. “Besh- olti kun saqladilar. Yettinchi kuni novvoyxona eshigini ochdilar. Yusuf amakim safdoshlari bilan birga boshyalang chiqib keldi. Ular novvoyxonani iflos etmak gunoh, deb cho'girmalariga bo'shangan ekanlar. Cho'girmalari qo'llarida… Bolshavoylar bularni qumga olib ketdilar. Bizlar xavotirlanib ularning izlaridan yugurdik. Qatorlashtirib qo'ydilar. To o'q tegib yiqilgunlariga qadar Qur'on tilovat qilib turdilar” deya momom yig'lar va “Laylum (Leninni momom “Laylum” der edi) do'zaxiy, do'zaxda har-har yonib yotibdi” deguvchi edi.
Shuningdek, Jumaniyoz Sharipov Nurjon botir hamda Shommi kal orasidagi janglarni ham jo'ngina talqin qilibdi. Qachonlardir muallif bilan uchrashsam haqiqatni yuziga aytaman, deya niyat qilgan edim. Bir tanishim dissertatsiya himoya qildi. Ziyofatida Jumaniyoz ota bilan yonma-yon o'tirib qoldik. Ana o'shanda otaxonga o'zimni tanishtirdim. “Kunduz sarhadlari” nomli kitobimga dastxat yozib berdim. “Ota, “Xorazm” nomli romaningizni o'qiganman. Tarixni buzib aks ettiribsiz. Bobokalonlarimdan biri Yusuf mo'ltangni masxara qilibsiz” dedim. U kipriklarini pirpiratib, hayron bo'lib o'tirdi. So'ng esa: “Aytganlaring to'g'ri, bolam. Ammo men haqiqatni yozsam, kitoblarimni bosmas edilar” dedi.
Bilasiz, o'sha uch jildlik “Xorazm” romani Toshkentda va Moskvada minglab nusxalarda chop qilingan. O'tmishning soxta tasvirlari hali allaqaysi burchaklarda yotibdi; ko'pchilikni chalg'itgan o'sha kitoblar… Endilikda Sizga o'xshagan tarixnavislar yosh avlod ruhiyatida ulug' ajdodlar tarixiga nisbatan mehru muhabbat uyg'otmoqdalar. Bu esa ayni vatanparvarlikning, millatparvarlikning o'zidir.
Keyingi vaqtlarda negadir Muhammad Murod devonbegining o'g'li, buyuk sarkarda Shayxnazarboy obrazini qora ranglarda tasvirlash alpozlari ko'zga tashlana boshlandi. Jumladan, toshovuzlik nasrnavis Abdulvohid Sayidmuhammad qalamiga mansub “Ajdodlar so'qmog'i” nomli romanda quyidagi satrlarni o'qidim: “… Kechirimli xon esa yana uni ayadi. Balki buni bir necha o'n yillab davlat ishlarini o'zi bilan teng tortishgan Matmurod devonbegining xotirasi uchun qilgandir, balki rahm- shafqat tuyg'usi ustun kelib, umrining oxirida bir botirning uvoliga qolishni istamagandir. Nima bo'lsa ham xon o'z joniga qasd uyushtirgan Shayxnazarni o'limga buyurmadi. Buning o'rniga yana uzoq muddatli zindonga hukm etdi” (Abdulvohid Sayidmuhammad. “Ajdodlar so'qmog'i”. Toshkent, 2019. 143 – bet).
Ajabo, muallif bu gaplarni qaysi tarixiy dalillarga asoslanib yozgan ekan? Shoir, tarixnavis Bobojon Tarroh — Xodim Shayxnazarboyni (U Shunosiy taxallusida she'rlar yozgan) quyidagicha ta'riflagan: “… Shoir Shayxnazarg'a Muhammad Rahim Ikkinchi davrida yasavulboshiliq va ham Xorazmda askarboshiliq mansabi berilgan edi. Bu Shayxnazarni o'zi o'taketgan botir ham chumchuqni ko'zini uradurg'on mergan edi” (Bobojon Tarroh-Xodim. “Xorazm shoir va navozandalari”. Toshkent, 2011. 77 –bet). Shoir, tarixnavis Laffasiy ham “Tazkirai shuaro” nomli asarida Shayxnazarboyning jasurligini ta'riflagan. Sizning talqiningizda: “… Shayxnazarboyning harbiy tajribasi osha boradi. Uning zakovati, mardligi va jasoratini ko'rgan Muhammad Rahimxon Shayxnazarni Ko'hna Urganchga hokim qilib jo'natadi” (Davlatyor Rahim. “Muhammad Murod devonbegi”, Toshkent, 2016. 111-bet). Biron manbada Shayxnazarboyning nojoiz ishlari tasvirlanganini ko'rmadik. Feruzshoh uni hamisha e'zozlagan. Isfandiyorxon esa Shayxnazar obro'- e'tibori kuchayib borayotganidan xavfsirab, uni zindonband qildiradi. 1918 yilda esa “Isfandiyor Shinosiyg'a zahri qotil beradur” (Laffasiy).
Tarixni buzmaslik joiz. Og'zaki ma'lumotlar esa tarixnavisni chalg'itib yuboradi. Bir-biriga zid ma'lumotlarni olim inson mantiq tarozisiga qo'yib, og'ir tosh bosganini tanlab, sharhlaydi. Men barcha kitoblaringizda ana shundoq mantiqiy xulosalarga duch keldim. Moziy hodisotini oqilona sharhlash amali fazilatdir.
Hammualliflikda yaratilgan “Feruz” nomli kitobingizdagi usulni yakka tartibda yozganlaringiz — “Muhammad Murod devonbegi”, “Olloqulixon”, “Anushshoh” nomli kitoblaringizda ham sayqal toptirganingiz o'qituvchilik fe'lidan xabar berib turibdi. Siz go'yoki kitobxonlarga dars o'tayotgan alpozda ko'rinasiz. Akademik Baxtiyor Nazarov Feruzshoh haqidagi birinchi kitoblaringizni shunday baholagan ekan: “Ehtimol, bu kitobni “asar” deb atash shartli ravishda to'g'ri bo'lar. Zero, mualliflarning o'zlari bu da'voga talabgor ham emaslar. Chunki, kitob izchil ravishdagi tadqiqot ham emas, badiiy asar ham emas. U asosan, aniq tarixiy manbalarga suyangan, xotiralardan unumli foydalangan va kezi kelganda tarixiy haqiqatga zid kelmagan ravishda jinday badiiy mushohadaga erk berilgan lavhalardan iborat”. Mazkur talqin Sizning uslubingizga haqqoniy tavsifnomadir. Menimcha, Siz yaratgan asarlar — qo'llanma. Xorazm tarixini o'rganish bobida muallimlar ham, o'quvchilar ham qo'llanmalarni astoydil o'qisalar Xiva xonligi xususida muayyan tasavvurga ega bo'ladilar. Sana nuqtai nazaridan baholasak, Siz chingiziy-xorazmiy hukmdorlar — shoh va shoir, tarixnavis Abulg'ozi Bahodirxon, uning vatanparvar, bunyodkor o'g'li Anushaxon obrazlarini gavdalantirdingiz. Yana hazrat Ogahiydek buyuk shoir ijodining ro'yobga chiqishida bosh-qosh bo'lgan shoirtabiat hukmdor Olloqulixon obrazini shakllantirdingiz. Feruzshoh hamda ul zotning harbiy ilm sohasidagi ustozi Muhammad Murod devonbegi bobidagi ishlaringiz maqtovlarga arzigulik. Qaniydi xorazmlik muallimlar loaqal o'sha kitoblarni o'qisalar va shogirdlari ruhiyatida ajdodlariga nisbatan hurmat tuyg'ularini uyg'ota bilsalar. Boshqa ijodkorlar ham Sizdan o'rnak olsalar.
Manbalarda yozilishicha, padari buzrukvoringiz Rahim Nazariy 1935-1940 yillarda Samarqand davlat universitetida tahsil ko'rgan ekan. U inson universitetda Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Sa'diy kabi allomalar ma'ruzalarini tinglabdi. Shundan so'ng esa yosh avlodga ellik olti yil mobaynida dars beribdi. Sizning yuragingizdagi ishtiyoq ana o'sha nuqtalardan boshlangani oydinlashadi. Toshkentga qaytish tadorigini ko'rayotganimda: “Og'a, bir maktabda o'ttiz bir yil davomida direktorlik qildim. Yosh yetmishga qarab ketmoqda. Endi lavozimni boshqa kishiga topshirib, ijodga sho'ng'imoqchiman. Muhammad Aminxon haqida kitob yozmoqchiman” degandingiz. Shunda men: “Kitobingizga “Kalta Minor afsonasi” degan nom qo'ying. Shunda xorij sayyohlari ham qiziqadilar. Ingliz tiliga tarjima qildiramiz” dedim. Eshitishimcha, o'z xohishingizga ko'ra rahbarlikdan bo'shab, direktor o'rinbosari vazifasida ishlayotgan ekansiz. “Ijod ummoni tublariga” g'ovvos yanglig' sho'ng'ibsiz. Ollohning o'zi qalamingizga quvvat bersin!
Yana bir gap. Bizga ma'lumki, Samarqand, Farg'ona viloyatlarining ayrim tumanlarida direktorlar maktab tarixini yozib, nashr ettirish tashabbusi bilan chiqqanlar. Siz shu ishni Xorazmda qanot yozdiring: 10-umumta'lim maktabi tarixini yozing! O'quvchilar ham shod bo'lur, muallimlar ham. Kamina “Quvonchbek- Mashhura” MChJ nashriyoti bosh muharriri vazifasidan ketganimdan keyin Xorazmda yana ikki nashriyot ochilibdi. Har holda, shu gap qulog'imga yetdi. Viloyatda endilikda to'rt nashriyot mavjud. Noshirlar ayni davrda asosan maktablarga nigohlarini qaratib, mo'ltirab o'tiribdilar. Agarda kimda-kim maktab kutubxonalariga kitoblar hadya qilurman, deya maydonga chiqsa, bu ayni qahramonlik tarzida ko'rinadi. Xorazmiylar Shayx Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Shermuhammad Munis, Muhammad Rizo Ogahiy, Feruzshoh, Avaz O'tar, Matnazar Abdulhakim kabi MA'NAVIYaT JARChILARIning vorislari-ku axir?!
Maktubim nihoyasida Sizni yetmish yoshingiz bilan ( kechroq bo'lsa-da) qutlayman. Muallimlar bayrami kayfiyatingizni yanada a'lo qilsin!
Ehtirom ila:
Bahrom Ro'zimuhammad.