BA'ZAN YeMAGAN SOMSAGA HAM HAQ TO'LANADI

Assalomu alaykum Rahim ota Maqsudov! 

Sizning sevimli gazetamizda menga yozgan maktubingiz dilimga bir nur olib kirdi (“Kaltakni yetimlar yer ekan-da… yoki Hakim Sattoriyga ochiq xat”. “Hurriyat”,  2023 yil 28 iyun). Bu gapni sidqidildan, samimiy aytayapman. Ma'lumki, ba'zan kutilmagan joydan iltifotlar yoki e'tiborlar bo'lib turadi va bu holat kunduz kuni yoqilgan chiroqdek ta'sir qiladi. Yoki yalang bir joyda alang-jalang bo'lib, hayot nishonasini izlab turganingda bir qush sayrog'i yoki jonivorning o'tib qolishi yashash ilinjini uyg'otadi. Bugungi kunda “ulkan yutuqlar”ni qo'lga kiritayotgan jamiyatda bu sohaning (ya'ni, matbuotning) sasi pasayib qolgan, baxtiyor yurtdoshlarimiz yangi rejalar bilan to'lib-toshib, “Gazeta kerak emas!” deb ochiqcha shovqin solayotgan bir pallada  mazkur sohaning kelajagidan bezovta bo'lib, bir hamkasbga “dardi-hol” qilganingiz hali tomirlarda qon gupirib oqayotganidan darak berardi. (Aslida, bu qon to'xtamaydi,  to'xtashi – o'lim; ba'zilar “To'xtatdik” deb o'zini ovutadi, xolos).

Xatni o'qib, Siz bilan telefonda gaplashib, bir narsaga amin bo'ldimki,  biz – hamkasblar “o'z yog'imizga o'zimiz qovrilib” yotgan ekanmiz. Menga ikki holat ma'lum bo'ldi: markazda nima ro'y berayotganini hududlardagilar bilmaydi; joylardagi ahvol esa poytaxtda, hatto viloyat markazlarida ma'lum emas (bu hol yaxlit vujudni uzvlarga bo'lib tashlashga o'xshaydi, ya'ni “Bo'lib tashla va boshqar” degan siyosat kabi).  Axir haqiqiy ahvol haqida tasavvurlar turlicha bo'lsa, Prezidentimizning xalqimiz baxtu saodati yo'lida olib borayotgan sa'y-harakatlari mohiyatini hamma to'la tushunib yetmasa, turli anglashilmovchiliklar yuzaga keladi-da.  Bunday jamiyatda esa yaxlitlik, ya'ni yagona fikr bo'lmaydi.

Xatingizning ruhidan shuni his etdimki, Siz bilan men bir xil fikrdaman, ya'ni sohaning rivojini istaymiz. Ammo yuz berayotgan buyuk o'zgarishlardan bir xilda xabardor bo'lmaslik, qorni qora yoki qarg'ani oq deyishga olib kelgan. Dunyoda bir tilda so'zlashadigan odamlarning bir-birini tushunmasligidan ortiq bedodlik bo'lmasa kerak. Agar aksincha bo'lganda edi, men “Tuman gazetasi nega yopildi?” (“Hurriyat”, 2023 yil 31 may) maqolamda keltirgan “…qaysi davlatda bo'lsa-da, matbuot umuminsoniy mezonlardan chekinib, o'z qobig'ida o'ralashib qolgan ekan, bunda sohani emas, o'sha soha odamlarini ayb­lash lozim bo'ladi” tarzidagi fikrlarimga keskin qarshi chiqmagan, balki mohiyatga chuqurroq razm solgan bo'lardingiz. Axir Abdulla Qahhor lutf qilganidek, “Yurtingni yov bossa, o'g'lingni sandiqqa tiqib qo'yib, qo'shnining o'g'lini chaqirmaysan-ku!”  Yoki “Har kim o'z boshiga yoqqan qorni o'zi kuraydi” deyishadi.

Bor gap – matbuotning hozirgi holatiga professional jurnalistikaning yetishmasligi sabab bo'layapti! Jurnalistika faqat yaxshi yozish emas, balki o'z pozitsiyasini qat'iy himoya qilish, umuminsoniy qadriyatlarni ulug'lash, mustahkam e'tiqod va toza maslak hamdir. Vaziyatga qarab egilish, manfaat quli bo'lish, buyurtma bilan ishlash va boshqa uchrayotgan ko'plab illatlar sohani beburd qilmadimi, obro'sini to'kmadimi?  Va shu yaramaslik­larni boshqa soha odamlari matbuotga “kirib olib” amalga oshirgani yo'q.

Albatta, siz masalaga o'z dunyoqarashingizdan kelib chiqib yondashgansiz, mening e'tirofimni tuman gazetalarining yashab qolishi uchun jonini jabborga berib ishlayotganlar mehnatiga bepisandlik, deb qaragansiz. Gazeta chiqishini ta'minlash jamoaning to'g'ridan-to'g'ri vazifasi, axir mahsulot ishlab chiqarmasa, korxonaning keragi bo'lmaydi-ku. Siz asosan faoliyat ko'rsatgan yillarda bu yumushni “partiya va hukumat” qoyil qilib qo'yardi, talab esa boshqa nuqtada namoyon bo'lardi: “Aravamga chiqdingmi, qo'shig'imni aytasan!”. (Mayli-da, keraksiz  matoh bo'lgandan nimanidir ming'irlab turgan holatda hayot unsuri bor emasmi?). Bozor iqtisodi sharoitida vaziyat o'zgargach, go'yo tahririyatning asosiy ishi gazeta chiqarishni yo'lga qo'yishdek bo'lib qolgan. Bu vazifani, aslida,  muassis eplashi shart, ijodiy jamoaning vazifasi esa butunlay bo'lak bo'lishi kerak. Gap shu haqda edi.

Shubhasiz, sharoitdan kelib chiqib, bunday munozaralar ham kerak.  Lekin shunisi borki, gazetaning chiqishidan, shunchaki chiqishidan emas, davr ruhiga mos chiqishidan uning muassisi ko'proq manfaatdor bo'lmog'i lozim. Muassisning maqsadi insonparvar bo'lib, ommaning dunyoqarashini  ma'naviy yuksaltirishni o'ylasa, ma'naviyat va iqtisodiyotni qo'shqanot bilib, taraqqiyotni shu yo'nalishda ko'rsa,  bu sohaga mablag'ni ayamasligi kerak (edi). Mabodo aksi bo'lsa…

Bugungi jamiyatning ma'naviy qiyofasi haqida tasavvurlarimiz bor, bu haqda ko'p aytildi, yozildi. Kitobxonlikka, jumladan, matbuotga e'tibor qaratish talabi bugun paydo bo'lgani yo'q. Umuminsoniy  qadriyatlarga munosabat jamiyatning qiyofasini belgilaydi. Vaziyatdan ko'rinib turibdiki, sohada bo'linish va bir-birining faoliyatidan ham, muammolaridan ham bexabarlik mavjud. Bu ijobiy hol emas. Agar zimmaga yuklangan maqsadga erishish kerak  bo'lsa, soha yagona mexanizm sifatida ishlamog'i joiz. Ommaviy axborot xizmatlari (matbuot, radio, TV, internet va boshqalar) insoniyatning bosqichma-bosqich taraqqiyoti mahsullaridir. Jamiyat ehtiyojlari ularni yaratdi, tasdiqladi, mavqeini belgilab berdi. Hatto ularni “To'rtinchi hokimiyat” deb atash urf bo'ldi. Shunday ekan, bu betimsol mafkuraviy qurolni umuminsoniy manfaatlar yo'lida ishlatish soha xodimlarining muqaddas burchi. Bu sohalarning umume'tirof  etgan o'z obro'si, mavqei, qiyofasi bor.

Gazetani kimningdir ko'ngil daftariga aylantirish, bir xil suratlarni bir necha gazetalarda ko'paytirib tarqatish, faqat ijobiy gap­lardan so'ylab, yutuqlarning erishilish manbasi, ziddiyatlar, kurashlardan so'z ochmaslik sohaga obro' olib kelmaydi. Bunday sayoz yondashuvlarning jamiyat uchun ham, soha imidji uchun ham nafi bo'lmaganini hayotiy misollar tasdiqlagan. Hech qachon alohida davrning yoki ma'lum bir mamlakatning o'ziga xos va mos matbuoti bo'lmagan va bo'lmaydi ham. Bu soha tibbiyot yoki kosmonavtikaga o'xshash umuminsoniy e'tirof etilgan mezonlar va talablar asosida faoliyat yuritadi. Uni sub'yektiv omillar asosida sun'iy qoliplarga solish mumkin emas. Jurnalistika kimlarningdir xohishi yoki manfaati yo'rig'ida kun ko'radigan mardikorlikni o'ziga or deb biladi.  Mabodo u shu ko'yga tushgan bo'lsa, u jurnalistika emas, u “antijurnalistika”dir!

Agar ana shunday masshtablarda turib fikr yuritilsa, gazeta xodimi zimmasida qanchalik mas'uliyat borligi aniq ko'rinib qoladi. Shu asnoda hozirgi milliy matbuotning manzarasi ko'z oldiga keltirilsa, “Nega bunday?” degan savol ko'ndalang tushadi va uning birinchi javobi “Ayb soha xodimlarida emasmi!?” tarzida bo'ladi. Har holda, menimcha shunday. Chunki matbuotning hozirgi darajaga tushib qolishida sa'y-harakatini ayamagan odamlarning aniq qiyofasini jamoatchilik yaxshi biladi. Sohaning nozik nuqtalari, “jon-joy”lari soha mutaxassislarigagina ma'lum bo'ladi.  Istiqlolning dastlabki yillarida negadir “Qal'a ichkaridan olinadi” degan gap ko'p takrorlanardi.  O'shanda bir xavotir bor ekan-da. Keyin esa maqtovlar va hamdu sanolar hammasini boshqa izga solib yubordi chamasi.

“Barcha soha, jumladan, jurnalistika rivoji ham bevosita kadrlar salohiyatiga bog'liq”,  deyiladi “O'zbekistonda milliy jurnalistikaning rivojlanishi bo'yicha O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasining I milliy ma'ruzasi”da. Kadrlar salohiyatiga (ma'lum, aniq kadr misolida) baho berishning birinchi mezoni esa juda oddiy: “U qanday yozadi?” Shu savolga javob soha kishisining taqdirini hal qiladi. Bu kasbga dabdababozlik, hokimiyatparastlik, “paxtakorlik” ketmaydi. Xuddi sportning yakka turidek, maydonga o'zi chiqadi va o'zi uchun — o'zi javob beradi. Sohaga rahbarlik, ya'ni hududiy nashrlar muharrirlari  ham kasbning ustalaridan bo'lishi lozim. Mabodo, umrida biror maqolasini nimadan bosh­lab qanday tugatish ustida “qon  yutib” bosh qotirmagan (deylik,  kompozitsiya ustida o'ylamagan), hech qurisa chiroyli sarlavha ishtiyoqida uyqusi buzilgan odam emas, g'irt “to'ra” sohaga yetakchilik qilib qolsa, urdi Xudo! Endi bu soha ismini esidan chiqarib qo'ygan odam holiga tushadi, madhiyabozlikdan boshqasiga yaramaydi ham!

Siz, tabarruk yoshdagi oqsoqol, faoliyatingiz davomida sohaning jami sinoatiga duchor bo'lgansiz. Bu gaplar shunchaki qoidalar eskirmasligini, bizlar ham shu tamoyillar asosida ish yuritganimizni esga olish uchun zarur bo'ldi, deb o'ylayman. To'g'ri, hamma kasblar qatori bu soha ham tirikchilik o'tkazish manbai, har kimki uning etagini tutibdimi, “qora qozoni”ni qaynatishini ham o'ylaydi. Lekin jurnalistikaning bitta “noqulay” tomoni – ana shu tirikchilikni ham ba'zan orqaga tashlab qo'yishni talab qiladi. Jurnalistning e'tiqodi, maslagi, kasb odobi “qora qozon”dan ustun, bil'aks, soha shunchaki “kun ko'rish” manbai, jurnalist esa oddiy iste'molchi bo'lib qoladi. Shuning uchun jurnalistika xoslar (aris­tokratlar) kasbi hisoblanadi va asosan, ko'pchilik xobbi (ko'ngilochar mashg'ulot) sifatida shug'ullanadi. Qachonki, chinakam professionalga aylangach, “pichog'i quyruq ustida”da bo'ladi. Taassufki, bu darajaga juda kamlar yetib keladi.  Jurnalistikani sharaflashga intilganlar va shunga ulgurganlar millat tarixida qoladilar.

Jurnalistika odamlar uchun ishlaydi.  Bugun bizning “odamlar” nima bilan mashg'ul va bu royishni faqat jurnalistika o'zgartira oladimi? Shu o'rinda asosiy omil  – davlatning hal qiluvchi roli bor. Ommaviy axborot vositalari  vakillari uning ezgu  maqsadlariga kamarbasta bo'la oladi xolos, u usqurtma, bazis emas!  Ammo o'ttiz million nufusdan bugungi davr ruhini his etadigan o'ttiz ming odam bormi? Millat o'z fe'l-atvori va xatti-harakatining oqibatini to'la ko'rishga amr etilganga o'xshaydi. Zero, bu “muzlik”ni uncha-buncha kuch o'rnidan siljita olmaydi. Qismat yozug'ini ko'rish bosqichi esa ma'rifatdan yiroqlashish (ya'ni, kitob o'qimaslik) tarzida namoyon bo'lganga o'xshaydi. Zotan, balo-ofat nuqul vayronkorliklar yoki epidemiyalar tarzida emas, balki ma'naviy jaholatga mahkum etilish tarzida ham kelishi mumkindek bo'lib tuyulayapti. Qarang, Siz kuyunchaklik bilan  soha rivojini ko'zlab murojaat qildingiz, ammo respublikada shu kasbdan kun ko'rayotgan yuzlab odamlar bordir, lekin biri “Nima deyapsan?” tarzida ovoz bermadi-ku. Demak, o'sha gap: “O'zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga?!”.

Jadid bobolarimiz dunyo ahli boshqa sayyoralar hayoti bilan qiziqib turganida bizning millatimiz vakillari xo'roz urishtirib yurganidan ezilgandi. Bugun esa allaqachon tan olingan ulkan yaratuvchan kuch – ommaviy axborot xizmatlarining yupun holidan iztirobga tushayapmiz. Har holda vaziyatni o'nglashdan umid bor. Ko'p narsa esa aslida, soha odamlarining o'ziga ham bog'liq. Axir o'zini eplay olmagan kasb egasi boshqaning og'irini yengil qila oladimi, o'zganing koriga yaraydimi? “O'ziga ugra kesolmaydi, o'zgaga omoch uqalaydi” deganlari shu emasmi? Men o'z fikrimni izhor qilganimda, ana shularni nazarda tutgandim. Qolaversa, bir kasb odamlarining bir-birini  tushunib ishlashiga nima yetsin!

Tashqi olam qonuniyatlari ichki evrilishlar bilan hisoblashib o'tirmaydi. Baribir o'z hukmini o'qiydi. Faqat ko'ngilda bir ishtiboh kezadi: “Ba'zi o'rinlarda kechikilmaydimi yoki umuman vaziyat boy berilmaydimi?” O'ylashimcha, hammasi niyatga ham bog'liq. Sizga, Rahim Maqsudov domla, mustahkam sog'lik tilayman.

Hakim SATTORIY,

 jurnalist.