Uchinchi Renessans yolqinlari yoki jahon bilan bo'ylashayotgan litsey

Germaniyalik   taniqli turkiyshunos,   professor Ingeborg   Baldauf 1993 yilda   yurtimizga kel­gan — o'shanda   tanishganman. Xonim   ikki   minginchi yilning   oktyabrida   O'zMU   o'zbek filologiyasi fakultetida   talabalarga dars   o'tgan. U   o'zbek tilida   shunday chiroyli   gapirardiki, mahliyo   bo'lib qolardingiz.   Iste'molda kam   qo'llanadigan “zarif”   so'zini ham   ko'p ishlatardi.   Xullas, suhbatlarimizdan   birida: “Germaniyalik   talabalar juda kuchli   bo'lsa kerak. Ularga   tenglashmog'imizga ancha bor”   dedim. Ingeborg: “Menimcha,   sizlarning   talabalaringizning darajasi baland.   Lekin ularga qulay   sharoitlar yaratib berilmagan”, dedi. Men esa   hayratlandim. “Qanaqasiga, o'zbek   talabalari hali jahon   miqyosida biron natijaga   erisha olmagan-ku?” dedim.

Bu suhbatni bejiz eslamayapman.

Kuni kecha   qo'limga bir ma'lumotnoma tushib qoldi. Unda qayd   etilishicha, Toshkent Pediatriya   tibbiyot ins­tituti akademik   litseyi o'quvchilari 2008-2021   yillarda jahon va   xalqaro fan olimpiadalarida qatnashib, 82 ta   medalni — 13 ta oltin, 24 ta kumush, 45 ta bronza medalni qo'lga kiritgan ekanlar.   Chunonchi, mazkur litsey   o'quvchilari Rossiya, Turkiya,   Qozog'iston, Janubiy Koreya,   Singapur, Daniya, Indoneziya,   Shveysariya, Vyetnam, Ozarbayjon,   Gruziya, Tailand, Belarus,   Eron, Slovakiya, Chexiya,   Vengriya, Fransiya, Portugaliya, Yaponiya kabi mamlakatlarda   o'tkazilgan fan bellashuvlarida muvaffaqiyatli ishtirok etganlar.   Ana o'sha zafarlar   bois litsey direktori   biologiya fanlari doktori,   professor Ortiqboy Eshonqulov   “Fidokorona xizmatlari uchun”   ordeni va “O'zbekis­ton Respublikasida   xizmat ko'rsatgan yoshlar   murabbiyi” faxriy unvoniga   sazovor bo'lgan.

Mazkur ma'lumotnomani o'qib juda hayajonlandim. Boisi, ulkan muvaffaqiyatlari tugul poytaxtimizda Toshkent   Pediatriya institutining akademik   litseyi mavjudligidan ham   voqif emasdim. Saksoninchi   yillarning oxirlarida do'stimning   ishi yuzasidan SamPIga   ko'p borganman, Bahromjonov   degan vrach bilan suhbatlashganman ham. Ammo bugun litsey bahonasida   yana o'sha ko'chalarda   kezishim xayolimga kelgan   emas.

…O'tgan shanba kuni   edi. Ortiqboy domlaga   sim qoqib, o'zimni   tanishtirdim; maqsadimni aytdim. “Dushanba kuni uchrashsak bo'lmaydimi?” dedi domla. “Bilasizmi, men   ruhan tayyorlanib o'tiribman.   Dam olish kunida   ataylab shu rejani   xayolda pishitgan edim”, — dedim. “Ishxonangiz qaerda?”. “Navoiy   metrosining yonida”. “Ha,   ancha uzoq ekan.   SamPI (oliy o'quv   yurtining eski nomi. B.R.)ni bilasizmi?”.   “Bilaman. Avvallari shu   institutga ko'p qatnaganman”. “Unday bo'lsa   kelaqoling”. “Bir yuz   o'n beshinchi avtobusga   o'tirib boraman. Bir   soatlar chamasida…”

“Avtobus” so'ziga atayin   urg'u berdim. Chunki,   ko'p domlalar, jurnalistlarning mashinasi bor, deb   o'ylashadi. Kamina avtoulovga   umuman qiziqmaganman.

…Avtobus   derazasidan qarab borar   ekanman, bolalik davrlarimda   matematika fani bo'yicha   tuman olimpiadasida qatnashganim esimga tushdi. Qishloq   bolalari soddaroq, tortinchoqroq bo'lishadi. Qal'alik   (tuman markazidagi maktablarda   o'qiydiganlarni “qal'alik” der   edilar) teng­qurlarimiz mag'rur   alpozda ko'kraklarini kerib yurganlarini   ko'rib, nafasim ichimga   tushib ketgan edi. Ularning telpaklari ham boshqacha   shaklda… “Sen qaysi maktabdan?”   degandi bir gerdaygan   bola. “Navoyi…”. “Ha,   Navoyi” dedi-da, maktab­­ga kirib   ketdi.

O'sha paytlarda fan   olimpiadalari Shovot tumani markazidagi   Strelkov nomli o'rta maktabda   o'tkazilardi.

Qattiq   hayajonlanganimdan   masalalarni ko'ngildagiday yecha   olmadim. Keyinchalik “olimpiada”   so'zini eshitishim bilanoq   qaltiraydigan bo'ldim. Bu   atamani yoqtirmasdim. Yettinchi   sinfda o'qiyotganimda fizika   fani bo'yicha tuman   olimpiadasi g'olibi bo'ldim. So'ng esa tarix fani   bo'yicha tumanda birinchi   o'rinni egallab, viloyat   bosqichida qatnashdim. O'shanda   yonimda o'tirib, yozayotganlarimga qiyo boqib,   mendan ko'chirgan qiz   g'oliblikni qo'lga kiritib,   respublika bosqichiga o'tdi. Alhol, ba'zan   tanish-bilishchilik voqelikka ko'chishini   tusmollaganman. Lekin xalqaro,   jahon olimpiadalari… Bu   butunlay boshqacha daraja, nufuzga   ega. Rivojlangan   mamlakatlarda xolislik qoidalariga   amal qilinishi barchaga   ma'lum.

Xullas, ana shunday xotiralar   ta'sirida borar manzilim —   litsey bo'sag'asidan qanday   xatlaganimni ham sezmay   qoldim. Bir odam   peshvoz chiqdi va   meni bufet sari   boshladi: direktor qahva   ichib, meni shu   yerda kutib o'tirgan   ekan. Biz xuddi   eski qadrdonlar kabi   suhbatga kirishdik. Chunki,   Ortiqboy domla ham   shoir tabiatli inson   ekan. Gap-so'zlarimiz tezgina qovushdi. Men yo'lda xayolimdan   o'tkazganlarimni gapirdim. Olimpiada   hayajonlari xususida… “Ha,   shunday bo'ladi o'zi”, — deya   fikrimni quvvatladi domla. “Bir   gal Saudiya Arabistonidan tashrif buyurgan muallimlar, ota-onalar, o'quvchilar bilan duch keldik.   Hammasi gerdaygan, qo'llarida qimmatbaho telefonlar… Bizlarniki   oddiygina. “Ada, bular hamma medallarni ilib ketsalar   kerak. Yurishlariga qarang,   yurishlariga…” deya tashvishlandi   o'g'lim Jahongir. “Bolam,   gap yurishdamas, gap — kallada!”, deya tasalli berdim.   Xuddi aytganimday bo'ldi. Bellashuvlar yakunida ularning o'quvchilari   auditoriyadan yig'lab chiqib   ketdilar. Bizning o'quvchilar esa   juda yaxshi natijalarga   erishdilar…”

Domla chindan ham   samimiy, xushchaqchaq inson   ekan. “Ichimdagini top” xilidan   emas. Jurnalist qavmiga   shunisi asqotadi-da! Matbuot   ko'chalarida bu “oqargan   bosh” nimalarni ko'rmagan,   deysiz. Ayrim ziyolilar   muxbirlar bilan suhbat   qurishni ham istamaydilar.

“Suhbatning   davomini kabinetga qoldirsak”, — dedi domla. So'ng, bir   maqtanib qo'yay, deya   kulimsirab stendlar sari   bosh­ladi. Stendlarda oltin,   kumush, bronza medal olgan o'quvchilarning   suratlari, ular haqidagi   ma'lumotnomalar   joylashtirilgan ekan. Ikkinchi   tarafda esa diplom   va sertifikatlarning nusxalari… Yana bir tarafda   turli mamlakatlar vakillarining bayroq ushlab tushgan   suratlari. Eng qud­ratli   mamlakatlarniki qatorida bizning   bayroq alohida yaraqlab   turibdi. “Xuddi sportga   oid olimpiadalar manzaralariga o'xshar ekan!” dedim   hayajonlanib. “Shunday. Fan olimpiadalarida ham bayroqlar ko'tariladi.   Biz O'zbekiston nomidan   borganmiz, mamlakatimiz   sharafini himoya qilganmiz”.

Gapning rosti, butun   jurnalistlik faoliyatimda bu   qadar hayajonlanmagan edim.   Tokio olimpiadasi sovrindorlari haqida ham maqola   yozganman. Unda televidenie, internet xabarlarini oldindan   eshitganmiz, voqelikka ruhan   tayyor edik. Bu   galgisi esa boshqacha…   Qiziq, negadir sportga   oid olimpiadalar axborot   vositalarida takror-takror targ'ib   qilinadi-yu, fanga doirlari   bobida qariyb sukut   saqlaydilar; fandagi zafarlar   sportdagi muvaffaqiyatlar bilan   qachon tenglashtiriladi axir?!

Kabinetga   chiqqanimizdan so'ng domla   bir albomni ko'rsatdi.   Muqovasidagi yozuvlarni o'qidim:   “Toshkent Pediatriya tibbiyot ins­tituti akademik litseyi o'quvchilarining 2008-2020 yillarda jahon va xalqaro fan olimpiadalarida erishgan yutuqlari”.   So'zboshidan bir shingilini   shu ondayoq daftarimga   ko'chirib oldim: “2008-2020   yillarda Toshkent Pediatriya   tibbiyot instituti akademik   litsey o'quvchilari dunyoning   turli davlatlarida bo'lib   o'tgan fan olimpiadalarida yurtimiz sharafini   munosib himoya qilib,   jami 72 ta —   11 ta oltin, 20 ta   kumush va 41   ta bronza medaliga   sazovor bo'ldi. Shundan   oxirgi 3 yilda   35 ta medal — 6 ta   oltin, 12 ta kumush,   17 ta bronza”.

— Uch yilda o'ttiz   beshta medal. Juda katta   natija-ku? Bunaqasini eshitmagan edim…

— Yigirma birinchi yilgi   natijalar hali bunga   kiritilmagan,— deydi Ortiqboy Eshonqulov kulimsirab. So'ng   gurungda davom etdi:

— Shu turdagi albomlarni   rus, ingliz tillariga   o'girtirib, tayyorlatib qo'yibman.   Xorijga olimpiadalarga borganimizda asqotadi-da!   Masalan, 2019 yilda   Parijda tashkil qilingan   51- Jahon olimpiadasida albomlarni   tarqatdim. Ko'pchilik qiziqib   o'qib chiqdilar. So'ng…   g'aroyib hodisa ro'y   berdi. Kimdir birov   “O'zbekiston, O'zbekis­ton” deb   kelaverdi. O'zini tanishtirdi. U kishi Fransiyada mashhur   shaxs, Nobel mukofoti   sovrindori Jean- Pierre   Sauvage ekan. Inglizchada   gapirib, “Sizlarning litseylaringiz medallar jabhasida nafaqat   O'zbekistonda, balki jahonda   yagona ekan” dedi.   Buyuk olimning e'tirofi   bizga yanada kuch   bag'ishladi…

— Inglizchani   bilasizmi?

— Tushunaman.   Suhbatlashish darajasida bilaman. O'g'lim Jahongir ingliz, koreys tillarini o'zlashtirgan. Xorijga   chiqqanimizda tilmochlik ham qiladi.

Taqqoslar uchun ajabtovur faktlar. Darhaqiqat, tibbiyot asoslari   o'rgatiladigan akademik litsey o'quvchilari qo'lga kiritgan   sov­rinlar g'aroyib tuyuladi.

Professor   Ortiqboy Eshonqulov 1997   yilda litsey tashkil etilishida   qatnashgan ekan. Shundan beri   direktorlik lavozimida ishlab   kelmoqda.

— Jizzax viloyatida, dehqon oilasida tug'ilib,   o'sganman, — deydi domla.

— Maktabimiz   sakkiz yillik edi.   Binosi judayam xarob   ahvolda edi. To'qqizinchi   sinf o'quvini tuman   markazidagi maktabda davom   ettirdim.

Bu maktabda barcha   fanlardan a'lo baholarga   o'qidim. Rahmatli ustozim   Sobir Rahmatullayev bilimdon,   mehribon va qattiqqo'l   ustoz edilar. Zafarlarga erishuvimda   u kishining hissalari ko'p.

Ortiqboy aka ToshMIni   tamomlaganidan so'ng 1972-1973 yillarda Jizzax shahar sanepidstansiyasi (hozirda sanitariya-epidemiologiya osoyishtalik agentligining Jizzax shahar bo'limi) vrachi   vazifasida fao­liyat ko'rsatdi.   Jamoada o'z o'rnini   endigina topayotganida hayotida   keskin burilish yasaldi.   Ustozi Ataullo Oqilov xizmat   taqozosi bois Jizzaxga   borib qoladi. “Eshitdim.   Ishni yaxshi boshlabsan. Lekin sen olim bo'lishing kerak. O'zim   ustozlik qilaman!” dedi.

Alalxusus, u 1973-1995   yillarda Toshkent   Pediatriya   tibbiyot instituti biologiya   kafedrasi assistenti, katta   o'qituvchisi, professori bo'ldi.   Endi bu ertak   emas. Boi­­si, tinimsiz   mehnat, intilishlar o'z   samarasini ko'rsatdi.

1997 yilning yoz oylari.   ToshPTIning o'sha davrdagi   rektori Damin Asadov   izlanuvchan domlani kabinetiga   chaqiradi: “Ortiqboy, ToshMI bir,   ToshMI ikki… yana   ko'plab oliygohlarning litseylari   bor. Nega bizniki   yo'q? Biz ulardan   kammizmi?”. “Albatta, kam   emasmiz, Damin Abdurahimovich!”. “Kam bo'lmasak, litseyni   o'zingiz tashkil etasiz.   Sizga ruxsat — istagan   oliygohlaringiz litseylari faoliyatini   o'rganib chiqasiz. Gap   tamom. Vassalom!”.

Bu haqda   hikoya qilarkan domla jiddiy   tortadi: “Xuddi yelkamga og'ir bir tog' o'rnashgandek bo'ldi. Bu axir ulkan mas'uliyat! Va   yana ishonch ham…”   Mashaqqatdan hayiqmaydigan domla   mutasaddilar bilan aloqa   bog'lagan. Lozim paytida   iltimos qilgan. Ularni   bo'lajak litsey kelajagiga   ishontira olgan. 1997 yilning   2 sentyabrida Ortiqboy   Eshonqulov ToshPTI   qoshidagi   litsey direktori rutbasida   faoliyatini boshlaydi. “Dastlab   50 nafar o'quvchi   yig'dik”, deydi domla.

Xudo xohlasa, kelasi   yilning sentyabrida mazkur   akademik litsey o'zining   chorak asrlik yubileyini   nishonlaydi. Ayni davrda   ilm dargohida to'rt   yuz nafarga yaqin   talaba tahsil ko'rayotir. Bugun pedagogik jamoa yetmish   besh kishidan iborat.   “Bitiruvchilarimizning   to'qson-to'qson to'rt foizi   oliy o'quv yurtlariga   o'qishga kiradilar. Rossiya,   Turkiya kabi davlatlarda   tahsilini davom ettirayotgan   shogirdlarimiz ham bor” deydi Ortiqboy aka.

…Yilnomani   varaqlashga kirishaman. 2008 yil.   42-Xalqaro Mendeleev olimpiadasida litsey talabasi Anvarxo'ja   Maqsudxo'jayev oltin medalni,   Ravshan Mirzayev kumush   medalni qo'lga kiritadi. Toshkent shahrida. Ilk sovrinlar.   2011 yil. 45-Xalqaro   Mendeleev olimpiadasida Dilafruz   G'aniyeva kumush, Hamidulla   To'xtayev bronza medaliga   loyiq ko'riladi. Moskva shahrida. 2012 yil. Qozog'istonda o'tkazilgan   46-Xalqaro Mendeleev olimpiadasi. “Bronza”chi Hamidulla bu   gal “oltin”ga ega   chiqadi. Sunnatulla Olloyorov kumush,   Nodirjon Bahodirov bronza   medali bilan taqdirlanadi.

2013 yil. Behzodbek   Boltayev kumush medal   sohibi bo'ladi. Javlonbek   Muhsimov ham kumush, Nodira   Alakbarova, Shohidbek   Rahmatillayev, David Kalendarevlar bronza medallariga munosib   deb topiladilar. Xuddi   shu yili “kumushchi”   Behzodbek Boltayev Moskva   shahrida o'tkazilgan 45- Jahon   kimyo olimpiadasida oltin   medalga sazovor bo'ladi va uning “Shuhrat” medali bilan   taqdirlanishi akademik litseyda   tantanaga aylanib ketadi. 2014 yil. Moskva. “Kumush”chi Javlonbek   Muhsimov 48-Xalqaro Mendeleev   olimpiadasida oltin medalni   qo'lga kiritadi. 46-Jahon kimyo   olimpiadasida Behzodbek Boltayev   bo'ynida yana “oltin”   yaraqlaydi. Xuddi shu o'rinda   “oltin medal”chilar ro'yxatini   davom ettirmasak bo'lmas:   Jaloliddin Hamidullayev, Islomjon   Karimov, Dilshodaxon Isayeva,   Mirumid Mir­akbarov, Saida   Valijonova. Darvoqe, Saida   Valijonova 2020 yilda Yaponiyaning   Nagasaki shahrida o'tkazilgan   31-Jahon olimpiadasida biologiya   fani bo'yicha oltin   medal sohibasi bo'lgan.

Eng quvonchlisi, 2021 yilda Rossiyada o'tkazilgan 55-Xalqaro Mendeleev olimpiadasida litsey yoshlari 2 ta kumush, 1 ta bronza medaliga sazovor bo'lishdi. Shuningdek, joriy yilda o'quv maskani o'quvchilari Yaponiya va Portugaliya davlatlarida bo'lib o'tgan Xalqaro kimyo, biologiya fan olimpiadalarida qo'shaloq oltin medallarni qo'lga kiritdilar.

Kumush va bronza   medallari sohiblari hozircha   bizdan xafa bo'lmasinlar   — sababi, rejalashtirilayotgan kitobimizda bu xususda   batafsil hikoya qilamiz.

Bir gap. Kamina   oltmishdan oshgan. Tuman,   viloyat, mamlakat miqyosidagi   ko'plab litseylarga qadam   ranjida qilganman — ammo, mubolag'a   emas, bu maqomdagi   “superlitsey”ga ilk bora   ro'baro' kelib turishim.   Uncha-munchaga his-tuyg'uga chulg'anmaydigan yuragim haya­jon ichida bilsangiz!

Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev muallimlar   va talabalar bilan   suhbat o'tkazganlarida mazkur   akademik litseyning kimyo   fani o'qituvchisi Lazizbek   Zaylobov so'zga chiqib,   bugun zamonaviy laboratoriyalarga ehtiyoj sezilmoqda. Agar   qulay shart-sharoitlar yaratib   berilsa, “bronza”larimiz “kumush”ga, “kumush”larimiz   “oltin”ga aylangan bo'lur   edi, dedi. Yana ayt­diki,   avvallari sovrindorlarga “Faxriy   yorliq”largina berilardi. Endilikda   sovrindor talaba va   uning ustoziga ham   pul mukofotlari taqdim   qilinmoqda. Bu talaba   va ustozlarni yuksak   natijalar sari yanada   ruhlantiradi.

Shuningdek, akademik   litsey “yulduz”laridan biri   Mirumid Mirakbarov otashin   nutq so'zladi. Prezident:   “Sizda nimaga ishonch   tuyg'usi mana shunday   jo'sh urib turibdi?   Bilimingiz bor. Hech   kim, hech qachon   bu bilimni tortib   ololmaydi” dedi. Yurtboshining   e'tirofi, talabalarning ota-onalariga bildirgan tashakkuri har   nedan ulug'dir.

Men Lazizbek domlaning   gaplarini eslab qoldim.   Shu lahzalarda professor germa­niyalik Ingeborg   Baldauf so'zlari “lop”   etib yana xayolimga keldi.   Voqean, agarda mamlakatimizda Yevropa maktablari, litseylari   darajasidagi qulay shart-sharoitlar yaratib berilsa bormi,   bizning o'quvchilar, talabalar   jahonni ilmu zakovati   ila bundan-da ortiqroq   lol qoldirar edilar.

…Ortiqboy Eshonqulov bilan xayrlashayotganimda javonda   terib qo'yilgan kitoblarga   ko'zim tushdi. “Bular — men yaratgan biologiya darsliklari” dedi u mamnuniyat   ila. Chamasi, o'n   beshdan oshiq darslik   va qo'llanma. Bir darsligi   rus tilida ham   nashr qilinibdi. Avvallari,   zamonamiz qahramonlari qanday   bo'ladi o'zi, deya savollarimizga javob axtarib qiynalardik. Zamona qahramonlari ko'p ekan. Biroq biz   qalam ahllarining   loqaydligi, sustkashligi orqasida ular   panada qolayotgan ekanlar. Ularni ko'ra bilsak, kashf   eta bilsak Uchinchi Renessans   kurtaklari shiddat ila   bo'rtib kelayotgani oydinlashadi.

Bahrom   RO'ZIMUHAMMAD