Ko'kbo'ri

Xolmuhammad Karimiy

Muallif haqida:

Xolmuhammad KARIMIY — 1966 yilda Qumqo'rg'on tumanidagi Sherozi qishlog'ida tug'ilgan. 1995 yilda O'zMUning filologiya fakultetini tamomlagan. Yozuvchining “Hurayro”, “Hurliqo”, “Buni hayot deydilar”, “Ovunchoq tosh”, “Urush ko'rgan odamlar” singari nasriy kitoblari chop etilgan. Muallifning “Samarqand fasli” qissa va hikoyalar kitobi esa yaqinda Turkiyada nashr etildi.

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.

Ko'kbo'ri

(Hikoya)

Hisor tog' etagidagi qishloq. Nur­ali cho'pon odatdagidek xuftondan keyin qo'tonni ko'zdan kechirib qaytar chog' osmondan bir nur o'qdek uchib borib Kiyikmozorning g'origa kirib ketgandek bo'ldi. Cho'pon hayron, hech bunaqasini ko'rmagan, o'ylay-o'ylay uyga kelib yotdi. Chala o'lgan ilondek to'lg'onib tong­­ga intizor bo'lib bomdod mahali nur sirini bilish uchun jo'nadi. Qo'lida tayog'i, belida pichog'i bilan hansirab cho'qqiga chiqib borganda quyosh yuz ko'rsatgan edi. Shu mahal g'or tarafdan g'ingshigan tovush eshitildi. Ehtiyotkorlik bilan g'or tomon asta-asta qadam tashladi. G'or og'zida katta targ'il bo'ri oldoyoqlariga boshini qo'ygancha o'lib yotibdi ekan. Uning o'likligini bir ko'rishda payqagan bo'lsa ham qattiq seskanib, beixtiyor ortiga tisarildi. O'zini o'nglab pichoqni bir qo'lga, tayoqni ikkinchisida mahkam tutib tevarakni kuzatdi. Bu gal g'ingshigan ovoz yaqinidan eshitildi. Bo'rining tanasini tayoq bilan turtib ko'rgandi yon tomonga ag'anab tushdi. Qotib qolgan tanadan bildiki, ancha oldin o'lib qolgan. Bo'rining sherigini axtarib tevarakni yana ko'zdan kechirgach, jondorning ochiq qolgan ko'zlarida qandaydir bir iltijo qotib qolganini aniq payqadi. Engashib qaragandagina uning erkak bo'ri ekanligini bilib ajablanish barobarida ona bo'ri qaerda, degan hadik oldi. Ammo o'lgan bo'rining tagida ikki o'lik bo'ri bolasiga ko'zi tushgach, battar qo'rqib ketdi. Bunday paytlari ona bo'ri quturib ketadi. Shu payt bo'ri bolalaridan biri g'ingshidi. Bittasi tirik ekan. Kulrang yungli g'alati bir bo'ri bolasi. Nurali cho'ponning ko'ziga qandaydir jozibali ko'rindi. Uni tayoq bilan qimirlatgandi undan nur taralib ketganday bo'ldi. Cho'pon hayratda. Ota bo'rining sonidan qon sizib qotib qolganini ko'rganda esa beixtiyor “eh” deb ingrab yubordi. Ona bo'ri ovda halokatga uchragan, arloni bir amallab uyaga yetib kelganu bolalarini bag'riga olib jon bergani kundek ravshan bo'ldi. Bu bo'rining ne xislati borki, nur shu g'orga tushdi, endi bo'ri bolasida jilvalanib turibdi. Shularni o'ylab tunda kelolmaganiga achindi. Bechora zorlanib yordam so'rayotgan holida jon bergan ekan-da. Lekin bu sirli manzaraning ma'nosiga aqli yetmadi. Shunday bo'lsa ham hushyorlikni yo'qotmay yana tevarak-atrofni bir sidra kuzatdi. Ko'zlari endigina ochilgan bo'ri bolasi g'ingshib qo'ymoqda. Bo'ri bolasining boshini chiqarib to'niga o'radi-da, bo'ri va bo'ri bolasini pichog'i bilan yer kovlab ko'mdi. G'ingshiyotgan bo'ri bolasi tipirchilab choponni tepkilardi. Balki, bu hayvonning minnatdorlik alomatidir. Tamizli, ziyrak fe'l cho'pon tabiatga, hayvonlarning xatti-harakatiga juda e'tiborli munosabatda bo'lardi. Bugungi holatning ortida ham sirli bir xayr borligini ilg'agandek edi. Shu sabab bo'rining yordam so'rab ochiq holda qotib qolgan ko'zi uchun uni ko'mib ko'ngli tinchigach, bo'ri bolasini olib uyiga jo'nadi.

Uch o'g'li bu ovunchoqdan rosa quvonishganidan ilhomlanib er-xotin bir amallab bo'ri bolasiga qo'y sutidan ichirishdi. Shu zayl u tirik qolib ulg'aya boshladi. Yana bolalar uchun zo'r ermak. Qizig'i, shu bo'ri bolasini uyiga olib kelgan kunidan boshlab ro'zg'origa ayricha bir baraka kirganini his etdi, hatto xotinidan buning tasdig'ini bot-bot eshitdi. Ayniqsa, kenjasi Jonpo'lat undan ajramay qo'yganidan tusmollab shu o'g'liga Xudo bir nasiba qilib berdimikan, deya ko'p o'ylaydi. Negadir, bo'ri bolasi ham unga elikdi. Undagi nur har kimga ham sezilavermaganidanmi, yo bo'rilardan cho'chishgani uchunmi, ishqilib, odamlar bo'rini asrash yomon xosiyat sifatida gapirishadi. Shu taxlit yillar o'tdi. Bo'ri bolasi kattakon ko'kbo'ri bo'lib yetildi. Jonpo'latning doimiy hamrohi. Akalari ulg'ayavergach bo'riga e'tiborsiz bo'lganidan ota ko'kbo'ridagi nurning barakasi kenjaga atalganiga gumon qilmay qo'ydi. Ko'kbo'ri boshqa itlar bilan birga o'sganidan ular bilan aralashib yuraverardi. Odamlar ham uni it sifatida qabul qilib, beparvo bo'lishganidan otaning ko'ngli tinch edi. Vaqti zamoni kelib cho'pon o'g'illarini ketma-ket uylantirdi. Kenja kelin ham bo'riga g'ayrlik qilmayotganini sezib rosa quvondi. Haqiqatan ularga nasiba ekan, deb qat'iy qarorga kelib ham bo'lgandi.

Bir kuni ularning ovulida shovqin-suron boshlandi. Sabab o'rtancha o'g'ilning qo'rasidagi qo'zilardan birini bo'g'izlab ketgan bo'ri kenjaning “ko'kbo'ri”si emish. G'avg'o ko'targan kelinning tovushidan avvaliga ovsinlari, keyin ovuldagi qo'shnilar ham birin-ketin yig'ilishib qolishdi. Muhokama kattarib borarkan, shu payt qo'tondan qaytgan kenja ko'kbo'rini ergashtirib kelib qoldi.

Xuddi shuni kutib turgan jabrdiyda kelin ularga tashlandi. Ko'kbo'ri qochib uzoqroqqa borib tishlarini takillatib irillagandi. Ko'kbo'rining bu qilig'idan uning yirtqichligi qo'ziganiga shubha qolmadi. Shu bilan g'ajib tashlangan qo'zi hammaning esidan chiqib ko'kbo'rini o'ldirish masalasi o'rtaga chiqdi. Nihoyat, kun peshindan oqqanda taraf-taraf bosh­lanib butun ovul oyoqqa turgan. Sal bo'lmasa aka-ukalar bir-biri bilan jiqqa musht bo'ladigan. Nurali cho'pon mojaro ustiga kelib qolmaganida yomon holat yuzaga chiqishi turgan gap edi. Cho'pon esa hech biriga tanbeh bermasdan bu voqeaning hikmatini o'yladi: nur bejiz menga ko'rinmadi. U bo'ri bolasida turibdi. Balki, kenjamga atalgan nasiba bo'lsa, janjal ishora emasmikin?

Shu xayolda Nurali cho'pon ko'kbo'rini ko'rishi kerakligini aytib, salla pechini yelkasiga oshirib tashlab qo'ydi-da, soqolini tutamlab-tutamlab o'g'li ishora bergan tomon yurdi. Yig'ilgan erkagu ayol sukutda ularni kuzata bosh­ladi.

Kenjasi bilan borib ko'kbo'riga uzoq nazar qilib, razm solar ekan, uning peshonasidagi nur bir-necha marta jilvalanib ketdi. Ana shunda jonivor aybdor emasligi, aksincha, bu nasibaning egasi aniq bo'lganini bildi:

– Jonpo'latim, ovuldan ketmasang bo'lmaydi-yov. Senga vasiyatim shuki, oilang bilan ko'kbo'rining ortidan ketaver, u senga yo'l ko'rsatadi. Qilich belingdan tushmasin, ortingga qarama.

O'g'il so'zsiz itoat etdi. Og'iroyoq kelinni ona kuzatdi. Shu bilan mojaro suv sepgandek tinchidi.

Hisorning etagida Surxon daryosi sharqirab oqib yotadi. Daryo bo'ylab qorong'u tushguncha yurdilar. Tunda yaydoq yalanglik topib joy hozirlab yotdi. Ertalab ko'kbo'ri ortidan yana yo'lga tushdi. Shu zayl daryodan kechib o'tib Bobotog' qirlariga o'rlab borishardi. Bu tomonlar keng yaylov ekan, mo'l-ko'l o't-o'lan o'sadigan qirlar bo'ylab ketib borishardi. Bir kuni katta bir soydagi ochiq maydonga yetib borib ko'kbo'ri cho'nqayib o'tirib osmonga qarab uvladi. Keyin atrofni aylanib kelib uvlagan jo­yida yotib oldi. Er-xotin shu yerga qo'shini tushirib joy hozirlashga tushdi. Odatdagidek tun osuda edi. Ko'kbo'ri yonlarida bo'lganidan bexavotir uyquga ketdilar. Biror sharpani sezsa jonivor irillab xabar berishi aniq. Ammo ertalab uyqudan turishi bilan ikkisi ham hayratda qolishdi. Atrof to'la qunduz. Bu mo'ynali jonivorlar qaerdan kelganiga aqli yetmay hayron. Bu nasibadan quvonchi ichiga sig'may ketgan Jonpo'lat ularning terisini shilishga kirishdi.

Xotini tayyor terilarni quritish uchun birin-ketin butalarga ilib chiqdi. Cho'pon oilada tarbiya topgan yoshlar bunday ishlarni ko'rib ko'zi pishgan. Jonpo'lat tayyor terilarni yelkaga osib ko'kbo'rini xotini oldida qoldirgan ko'yi daryo bo'yidagi qishloqqa qarab yo'l oldi. Qishloqdan yordamchi yollab bozorga jo'nadi. Ishlarni bitirib qaytgach, qishloq keksalari bilan uchrashib bo'lgan voqeani aytib buning sirini so'radi. Keksalar zo'r gap aytdi. Bu tog'ning ikki tarafida ikki daryo oqar ekan. Biri Jayhun, biri Surxon. Ana shu ikki daryodagi qunduzlar yilning ma'lum tunlari gala-gala bo'lib shu makonda juftlashishga kelar emish. Shu kecha kelgan gala ularning rizqi bo'lib chiqdi. Juftlashgani kelgan qunduzlarni bir-biriga yetishmasidan uning ko'kbo'risi ov qilgani chiqibdi. Shu bilan Jonpo'lat otamakondan uzoqlarda nasibador bo'lib qoldi. Ana shunda otasining nima sababdan ko'kbo'ri ortidan ketaver, deganiga tushungandek bo'ldi. Shu sabab ko'kbo'riga mehri yanada ortib, uni er-xotin parvarishlashda davom etdi. Yillar o'tib boyigandan boyib borishardi. Hatto hamma uning ravishi bilan ish tutadigan, maslahat so'raydigan obro'-e'tibor egasiga aylandi. Bu orada og'iroyoq kelinning ko'zi yoridi. O'g'il farzand dunyoga kelib, Xudo bergan barakali rizq-nasibalar shukronasiga farzandiga Xudoyberdi ismini qo'yishdi. Keyinchalik ham ko'kbo'rining barakali ishlarda sabab bo'layotganiga bu oila ko'p bora duch keldi. Xudoyberdi alpong-talpong qadam tashlashi bilan ko'kbo'ri bilan o'ynaydigan bo'lgani esa otaning quvonchiga aylangan. Kelin sal hadiksirasa-da ko'kbo'rining yuvvoshligini ko'rib tinchlanardi.

Hisor taraflarda Nurali cho'pon oilasida bir g'ariblik sezilgani aniq. Kenjasi bilan baraka ketib qolgandek. Biroq ota-onadan boshqalar o'z taqdiri, o'z hayotiga ko'milib yashashda davom etayotganidan shubhali o'ylar yuzaga chiqmas. Oradan uch-to'rt yil o'tib ketgan, onaning sog'inchi kuchayganidan erini tek qo'ymay yo'lga tushishga undar. Er esa paysalga solgani-solgan. Nihoyat, ota ham yo'lga tushishga rag'bat sezib otlandi. So'roqlab yurib o'g'lining daragini eshitib ularni topib borgan-da o'g'li bilan kelini sog'inchini ko'ring-da. Nurali bobo nevarasini quchar ekan, bir quvonchiga ming quvonch qo'shildi. Mehmondorchilik maromi yetgan. Otaning kayfi chog'. Atrofdagi keksalar yig'ilib kelib mehmon bilan uzoq suhbat qurdilar. Bularning baridan quvonar ekan, ko'kbo'ridagi nur hamon uning peshonasida turganini payqagan otaning ichi ezildi. Yoshi ham bir joyga borib qolgan bo'lsa. Xudo unga alomatlari bilan bir rizq bergan edi-yu, adashib uni kenjaga mehrim ziyoda bo'lgani uchun berib qo'ymadimmi, degan qo'rquv ko'ngliga tushdi. Balki, katta o'g'illariga atalgandir. Mehr odamni aldaydi. Men omonatni o'z egasiga bermab­man degan xayolda boshi qotgan. Bu nur qay bir o'g'liga atalgan?

Bir kuni ertalab turib o'g'li va keliniga uyga qaytish vaqti bo'lganini ayt­­di. Xijolatlik bilan o'g'liga bir gapi borligini bildirdi:

– Sovg'a-salomingni ortmoqlab yurmay, bizda hammasi yetarli. Xohlasalaring birga olib ketaman. Shu yerga o'rgangan bo'lsalaring unda ham istaklaring. Ammo bolam silardan bir iltimosim bor.

– Otajon, hech o'ylamay ayting, bizning oila sizning mulkingiz, – dedi Jonpo'lat. – E'tiroz haqida o'ylamang. Elning mehrini qozondik, shular bilan qolishni ma'qul ko'rsangiz ham, yur desangiz ham rozimiz.

– Men silarni bu eldan ajratishni o'ylamadim. Shu eldan mehr topibsilar, el bilan birga bo'linglar, – dedi ich-­ichidan ezilib. Ammo qiynalib uzoq o'ylangach, – ko'kbo'rini olib ketmoqchiman. U qaribdi. Uni o'z makoniga olib boray.

O'g'li hech ikkilanmay rozi bo'ldi. Otasi otlangach, ko'kbo'rini chaqirib uning bo'yniga sirtmoq soldi. Arqonning uchini otaga uzatdi. Nurali cho'pon parishon holda ot ustida arqonni mahkam ushlab xayr-xo'sh qilgancha yo'lga tushdi. Kelin ham bolasini yetaklab kuzatib qoldi. Ko'kbo'ri itoatkorlik bilan otga ergashdi. Nurali cho'pon ich-ichidan ing­ranib, ko'kbo'rining harakatini ko'rganda xato qaror chiqarganidan o'kindi. Ko'kbo'rining peshonasidagi nur qaysi farzandiga atalganidan boshi qotib xayolga berilgan ko'yi borar chog'i ko'kbo'ri qattiq silkinib uni otdan yiqitib yuborayozdi. Ikki qo'llab otning yoliga yopishib yiqilmay qoldi-yu, qo'lidan arqon bo'shab ketdi. Arqon sudragan ko'kbo'ri dahshatli irillab qo'ra oldida yotgan katta qo'chqorga chang solib bir hamlada bo'g'izlab tashladi. Nurali cho'pon hang-mang, o'g'li va kelini chinqirib yugurgan. Tipirchilayotgan qo'y e'tiborini tortgan cho'pon, qo'yni halollash uchun otdan tushasolib belidan pichog'ini olib chalajon qo'yni bo'g'ziga tortib yubordi. Shu payt bolalari ham yetib kilishdi. Ko'kbo'ri qochib ketgan. Nurali cho'pon qattiq afsus qildi. Peshonadagi nuriga aldandim, bu yolg'on narsa ekan, deya o'g'liga qarab bosh chayqadi. Ust-boshiga qon sachraganini ko'rgan kelin qaynotasini uyga bosh­ladi. Shu payt nevarasi turgan jo­yida ko'rinmagach, qattiq qo'rquvga tushgan bobosi, bolang qani, ko'kbo'ri-chi, deya ayanchli tovushda qichqirib yubordi. Buni eshitgan o'g'il ham, kelin ham qo'rquvdan joy-joyida tosh qotib qolgan. Nurali cho'ponning o'zi uy tomon yugurgan. O'tovning yonida xotirjam o'ynab o'tirgan nevarasiga ko'zi tushgachgina qo'rquvi bosilib uning oldiga bordi. Bolakay oldida yotgan ko'kbo'rining boshini silab o'tirardi. Boyagi yirtqichning bu holi Nurali cho'ponni hayron qoldirdi. Avaylab bolani olmoqchi bo'lganida unga ko'kbo'ri ayanchli o'tmishni eslatib yubordi. Shunda butun o'y-xayoli chuvalashib nevarasini ko'tarib olmoqchi bo'lgan uzangan qo'llar havoda qoldi. Bolaning peshonasida nur jilvalanib turardi. Ko'kbo'ri esa omonatni egasiga yetkazdim degandek iltijoli holatda ko'zi ochiq o'lib yotardi. Shu payt o'g'li va kelini ham chopib yetib keldilar.

Ota bolalarini tinchlantirgach, ko'kka qarab qo'l ochdi.

– Xudoyberdiga Xudo bergan ekan. Nasiba egasini topdi. O'g'lim oilang­­ni mahkam tut, menda armon qolmadi.