Yaratuvchanlik zavqi va mas'uliyati

Jahon adabiyotida ilmiy-fantastika janri asos­chilaridan biri bo'lgan amerikalik bioximik olim va yozuvchi Ayzek Azimov “Taraqqiyot faqat ixtirolar bilangina amalga oshadi”, deya qayd etgan edi. O'tgan asrda aytilgan bu haqiqatni bugungi davr shiddati bilan yonma-yon qo'ysak, har bir jamiyat taraqqiyoti uchun mas'ul bo'lgan ilm ahli zimmasida ikki karra vazifa borligini anglash mumkin.

Shu bois, Yangi O'zbekistonda ta'lim sohasida, xususan, oliy ta'lim muassasalari ilmiy salohiyatini tobora oshirish, olimlarimiz faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Nafaqat O'zbekiston, balki Markaziy Osiyo miqyosida muhandis kadrlar va olimlar yetishtirib berayotgan Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti misolida ham buni bemalol aytishimiz mumkin.

Universitet tarixi va buguni haqida ikki og'iz so'z

O'tgan asrning 50-yillaridan so'ng Qizilqum vohasida zavodlar paydo bo'la bosh­lagach, ularga zarur mutaxassislar tayyorlash ehtiyoji ham tug'ildi. Shu tariqa 1963 yilda Navoiy shahrida Toshkent politexnika institutining kechki o'quv maslahat punkti ochildi va bu yerda besh nafar kishi faoliyat boshladi. 1966 yilda esa kechki o'quv maslahat punkti Toshkent politexnika ins­titutining umumtexnika fakultetiga aylantirilgan.

O'zbekiston mustaqilligidan so'ng, ya'ni 1995 yilga kelib, ushbu filial Navoiy davlat konchilik instituti maqomiga erishdi. Albatta, bu o'zgarishlar o'z-o'zidan bo'lgan emas. Buning har birida o'sha davrda ish olib borgan pedagoglarning sa'y-harakati, mehnati mujassam. Oliy ta'lim dargohining mana shu o'tgan davrdagi faoliyatiga e'tibor qaratadigan bo'lsak, Navoiy viloyati hududida yirik sanoat klasterlarining tashkil etilishi va rivojlanishi ularga mutaxassislar yetishtirib berayotgan institut faoliyati bilan ham chambarchas bog'liq ekanini ko'rish mumkin.

Shu o'rinda ta'kidlash kerak, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 31 martda e'lon qilingan “Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universitetini tashkil etish to'g'risida”gi qarori asosida o'tgan yildan e'tiboran Navoiy davlat konchilik instituti universitet maqomida fao­liyat yuritib kelmoqda. Darhaqiqat, 5 nafar kishi bilan tamal toshi qo'yilgan oliy ta'lim o'chog'ida bugungi kunga kelib 500 nafardan ortiq ishchi-xodimlar, xususan, 300 nafarga yaqin pedagoglar faoliyat olib bormoqda hamda ilmiy salohiyat 51,5 foizni tashkil etadi.

Oliy ta'lim maskanining yangi binosida o'quv jarayonlari 2017 yil boshlangan bo'lib, aytish mumkinki, bu ob'yekt bugungi kunda sanoatlashgan Navoiy shahrining ramzlaridan biriga aylangan. Zamonaviy va shinam auditoriyalar, leksiya zallari, laboratoriya xonalari, kutubxonalar talabalar ixtiyorida. Universitet binosining 40 foizi ayni vaqtda laboratoriyalardan iborat. 2018 yilda oliygohda 24 ta o'quv hamda 3 ta ilmiy laboratoriya mavjud bo'lgan bo'lsa, bugunga kelib ular soni 40 tadan oshdi va 2024 yilga borib bu ko'rsatkichni 63 taga yetkazish ustida ish olib borilyapti. Universitet olimlari tomonidan intellektual mulk­­ka egalik masalasida esa 2018 yilda 3 ta patent olingan bo'lsa, o'tgan yilning o'zida mazkur raqam 12 tani tashkil etdi. Bu borada o'sish dinamikasi kutilganidek jadal rivojlanib bormoqda.

Yangi O'zbekistonda amalga oshirilgan eng katta islohotlardan biri bu, shubhasiz, oliy ta'limga qamrov darajasining sezilarli darajada oshirilishi sanaladi. Misol uchun, universitetimizda yaqin yillarga qadar o'rtacha 3 ming nafar talaba o'qigan bo'lsa, bugungi kunda ular soni 8 mingdan oshdi va 2026 yilga borib 15 ming talaba o'qishi uchun zarur shart-sharoitlar bugundan hozirlanmoqda.

Ayni shiddatli o'zgarishlardan qilingan ilk xulosa: har bir oliy ta'lim muassasasi joylarda yosh avlod bilan faol uchrashib, ularga mavjud mutaxassis­liklar, qulayliklar va imkoniyatlarni keng targ'ib qilish, o'rta maktablar bilan yaqin hamkorlik olib borish, natijada esa har bir mutaxassislikka qiziquvchi yoshlarning ta'lim olishini ta'minlash zarur vazifa sanaladi. Shu bois, tumanlardagi maktab­larga tashrif buyurib, yoshlarda universitet haqida to'liq tasavvurlar paydo bo'lishi uchun yuzma-yuz muloqotlar olib borilmoqda.

Olimlarimiz muqobil energiya sohasi bo'yicha ixtirolar ustida ishlamoqda

Yangi O'zbekiston Taraqqiyot Strategiyasida belgilab olingan muhim vazifalardan biri bu har bir sohada “yashil energiya” — quyosh paneli, shamol generatori kabilardan foydalanishni keng joriy etish sanaladi. Bugungi kunda ayni shu maqsadda yurtimiz bo'ylab, jumladan, Navoiy viloyatida ham amalga oshirilayotgan jadal sa'y-harakatlar ko'zga tashlanmoqda. Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti olimlari ham ishlab chiqarish korxonalari mutaxassislari, xususan, “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” AJ bilan birgalikda muqobil energetika bo'yicha qator loyihalarni amalga oshirib kelmoqda.

Ta'kidlab o'tish kerak, muqobil energetika biz uchun yangi soha va mazkur yo'nalishda mutaxassislar yetishtirish dastlabki ko'rilishi lozim bo'lgan choralardan sanaladi. Shu bois, universitet “Elektr-­energetika” kafedrasi negizida yosh mutaxassiclarga quyosh panellari sohasini o'rgatishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Xususan, mazkur kafedra hamda kombinat o'rtasida imzolangan xo'jalik shartnomasiga ko'ra, 2021-2022 yillarda shamol elektr stansiyasi va quyosh panellarining gibrid varianti, ya'ni quyosh-shamol mini stansiyalarini yig'ish va o'rnatish ishlari amalga oshirildi. Mazkur jarayonda talabalar ham jalb etilib, universitet qoshidagi “Texnopark” hududida quyosh panellarini yig'ish ishlari olib borildi. Biz mazkur loyiha doirasida ikkita manfaatga ega bo'ldik: birinchi navbatda, yosh mutaxassislarimiz o'z qo'li bilan quyosh panellarini o'rnatish, panellarni bir-biriga to'g'ri ulash, sozlash va ishga tushirish ko'nikmasiga ega bo'ldi, ikkinchidan, xo'jalik shartnomasi evaziga universitet hududiga ham bir komplekt quyosh paneli va shamol generatori olib kelinib, bugungi kunda laboratoriya jihozi sifatida ishlatilmoqda. Hozirda muqobil energetika, uning istiqbollari va bugungi kundagi muammolari borasida yoshlarga chuqur bilimlar berilmoqda hamda mazkur yo'nalishda ishlab chiqarish korxonalari bilan birgalikda olib borilayotgan loyihalarga bevosita talabalar ham jalb etilmoqda.

Darhaqiqat, quyosh panellari yuzasidan ayni vaqtdagi mavjud muammolardan biri bu ushbu panellar orqali ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi sifatini aniqlash masalasi sanaladi. Ma'lumki, quyosh energiyasi asosida ishlab chiqarilayotgan tokni asosiy tarmoqqa ulash jarayonida invertorlardan foydalaniladi. Hozirgacha biror-bir ob'yektda o'rnatilgan quyosh panellari yetkazib berayotgan tokning invertordan keyingi sifatini to'g'ridan-to'g'ri aniqlovchi moslama mavjud emas. Umuman olganda, muqobil energetikada bu oxirigacha o'rganilmagan yoki tatbiq etilmagan soha sanaladi. Ayni vaqtda bu masala bir nechta moslamalar yordamida amalga oshirib kelinadi. NDKTU “Elektr-energetika” kafedrasi olimlari tomonidan faqat bir qurilmaning o'zi bilan tok sifatini tekshirish uchun maxsus datchik yaratish ustida ish olib borilyapti.

Yana bir jihat, quyosh stansiyalarini to'g'ridan-to'g'ri tarmoqqa ulash vaqtida tarmoqning kuchlanishi bilan quyosh elektr stansiyasi parametrlari mos kelishi lozim. Bu yerda ikkala manbadagi tok sinxronlashgacha bo'lgan jarayonda quyosh energiyasi qaerga ketyapti? Karmana tumani hududida o'rnatilgan quyosh stansiyasi mutaxassislari va olimlarimiz bu borada ish olib bormoqda va sinxronlashgacha — ikkala manbadagi kuchlanish muvofiq kelguniga qadar bo'lgan davrdagi yo'qotilayotgan quyosh energiyasidan ham foydalanish ustida tadqiqot amalga oshirilmoqda.

Quyosh panellari ishlab chiqarayotgan elektr energiyadan asosan kunduz kuni foydalanilmoqda. Bizda esa asosiy iste'mol kechqurungi vaqtlarga to'g'ri keladi. Elektr energiyani zaxiralashda akkumulyatorlardan foydalanilib, mazkur zaxiralovchi qurilma to'liq zaryadlanishi yoki razryadlanishidan so'ng yana elektr yuklama olsa, uning ishdan chiqish xavfi ortadi yoki yaroqlilik muddati kamayadi. Olimlarimiz tomonidan bu borada yana bir moslama — akkumulyator batareyalarining ishlash muddatini uzaytirish uchun datchik ishlab chiqildi. Tabiiy savol tug'iladi: bu avval bor edimi? Ha, mazkur qurilma mavjud edi, ammo u sakkizta element asosida ishlardi. Yaratilgan yangi namunadagi qurilma elementlar soni, ishlash sifati o'zgartirilmagan holda 6 taga tushirildi. Bu nima beradi? Birinchi o'rinda elementar ishonchlilik ortadi, ya'ni nisbatan ko'p elementdan iborat jihozning kuyish ehtimoli ham shunga yarasha bo'ladi. Aksincha holatda esa kuyish ehtimoli tabiiy ravishda pasayadi. Shu bilan birga, yaratilgan qurilma xorijiy analogdan arzon hamda ushbu qurilma mahalliylashtirilgan.

Quyosh panellaridan foydalanishda yana bir masala elektr energiyasini zaxiralash muammosidir. Bugungi kunda yurtimizga olib kelinayotgan quyosh panellarining narx-navosiga e'tibor qaratadigan bo'lsak, akkumulyatorning narxi panelning qiymati bilan deyarli barobar. Ya'ni quyosh energetikasidan foydalanishda akkumulyatsiyalash biz uchun qimmatga tushmoqda. Shu bois, yana bir ilmiy loyiha — litiy-ionli akkumulyator batareyalarini takomillashtirish hamda mahalliylashtirish ustida ham ishlar olib borilmoqda.

Yanada aniqroq to'xtaladigan bo'lsak, dotsent N.Ataullayev “Avtonom energiya manbalari (quyosh panellari)ni magnitomodulyatsion o'zgarmas tok o'zgartirgichlari yordamida nazorat qilish va boshqarish”, doktorant H.Ibragimova “Qayta tiklanadigan energiyaga asoslangan elektr stansiyalarida elektr energiyasi sifatini oshirish tizimlarini takomillashtirish”, magistr M.To'yqulov “Quyosh panellarini turar-joy binolari va davlat muassasalariga maxsus konstruksiyalar yordamida o'rnatish orqali elektr energiya samaradorligini oshirish” kabi mavzularda ilmiy ish olib bormoqda.

Universitetning o'zida quyosh energiyasidan foydalanish borasida ham qator ishlar bajarilyapti. Yaqinda universitetimizning 700 o'rinli talabalar turarjo­yida 30 kVt soat quvvatga ega 56 ta panel o'rnatildi. Kunduzgi vaqtlarda mazkur ob'yekt elektr ta'minoti to'liq “yashil energiya” yordamida qoplanmoqda. Bundan tashqari, Navoiy kon-metallurgiya kombinati mutaxassislari hamda universitet olimlari tomonidan quyosh energiyasidan foydalanib, yer osti sizot suvlarini toza ichimlik suviga aylantirish innovatsion qurilmasi ham yaratilgan. Ayni vaqtda yangi namunadagi texnologiya universitet hududida o'rnatilgan bo'lib, qurilma 60 metrlik yer osti qudug'idan sizot suvlarini chiqarib, bir soatda 70 dm. kub hajmdagi toza suv yetkazib beryapti. Universitetning iste'mol hajmi 5,4 ming kVt.ni tashkil etadi. Shuni inobatga olgan holda, joriy yil yakunigacha 273,4 kVt. soat quvvatga ega panellar o'rnatish ishlari amalga oshirilmoqda. Buning uchun 1823 metr kvadrat maydon ajratilgan. Kelgusida mazkur jarayonlar yanada kengaytirib boriladi.

Umuman olganda, yurtimizdagi jadal xalqchil islohotlar fuqarolarimiz qalbidagi orzu-umidlarni uyg'otib, xususan, olimlarimizga ham yaratuvchanlik zavqini bag'ishlamoqda. Mana shu xalqchillikning ilm­­ga ko'chishi esa yaqin kelajakda butun jamiyat hayotiga katta naf keltiradi. Demak, olimlarimiz iqtisodiy-ijtimoiy hayotimizdagi mavjud muammolar yuzasidan faol ishlab, yechimlar tatbiqi ustida ilg'or bo'layotgan ekan, ko'zlangan natijalarga ham barvaqt erishilaveradi.

Baxtiyor MARDONOV,

Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar

universiteti rektori,

texnika fanlari doktori, professor