Uylarimiz haqida o'ylarimiz

Yoki qurilayotgan uylarning mustahkam, zilzilaga bardoshli, xavfsiz ekanligiga Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligi kafolat bera oladimi?

Gazetamizning joriy yil 1 mart  8-sonida Nuriddin Ochilovning “Boylar ham yig'laydimi yoxud qurilish — me'morchilik sohasida bizni o'ylantirayotgan muammolar xususida” maqolasi e'lon qilinganidan xabardorsiz. Unda muallif mamlakatimizda qurilayotgan ko'p qavatli uylarning sifat darajasi hamisha ham talab darajasida emasligi, ayrim faqat mo'may daromadni ko'zlab uy qurayotgan shov­vozlarning qilmishi, sohada nazorat ishlarining yanada kuchaytirilishi lozimligi va albatta, ularning zilzilabardosh­ligi qay darajada ekanligi borasida to'xtalib o'tgandi. Ammo mana oradan ikki oy o'tsada qurilish sohasiga doir mutasaddilardan ushbu maqolaga hech qanday munosabat ham, aks-sado ham yo'qligi taassuflidir. Shu sababdan ham yana mavzuga qayt­dik.

Xalqimizda “O't balosidan, suv balosidan, tuhmat balosidan saqlasin” degan naql bor. Bunga qo'shimcha qilib “Zilzila balosidan ham o'zi asrasin” deyilsa, nojoiz bo'lmasa kerak. To'g'ri-da. O't, suv, zilzila kabi tabiiy ofatlar qachon kelishini sizu biz qaerdan ham bilardik?! “O'rmonga o't ketsa, ho'lu quruq baravar yonar” deganlaridek, kutilmaganda kelgan ofatlar ham odam bolasini shoshirib qo'yadi. Inchunun, insonni ojiz qoldiradigan ofatlardan eng og'iri zilziladir.

So'nggi yillarda mamlakatimizda aholi uchun qulay, shinam turarjoy majmualarini qurish ishlari ancha ilgarilab ketdi. Nafaqat poytaxt­­da, balki viloyat markazlari, olis shaharu tumanlarda ham bir-biridan ko'rkam binolar qad rostlayapti. Ta'bir joiz bo'lsa, biz uchun katta yangilik bo'lgan “city”lar hududlarimizga uzukka ko'z qo'ygandek yarashmoqda. Yashash va mehnat qilish uchun zarur barcha qulayliklar, eng so'nggi innovatsion yechimlarni taqdim etuvchi bunday muazzam binolarda yashashni, ofis ochishni kim istamaydi, deysiz?

Xo'sh, bizda qurilayotgan uylar, “hashamatli dom”lar qay darajada zilzilaga bardoshli? Xudo ko'rsatmasinu agarda kuchliroq zilzila kuzatilib qolsa, uylarimiz, bino va inshootlar qay alpozga tushadi?

Bir muddat ilgari Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligi tomonidan tashkil etilgan matbuot anjumanida quyidagicha savol-javob bo'lgandi.

Jurnalist:

–         Bizda qurilayotgan uylar qanchalik zilzilaga bardoshli, tajribalar o'tkazilganmi? Necha ballgacha “kafolat” bera olasizlar?

Qurilish ishlari bo'yicha vazir o'rinbosari:

–         …Men o'ttiz olti million aholi uchun “garantiya” bera olmayman…

Ajabo…

Odamlar yillab yiqqan puliga yaxshi niyatda uylar sotib olishadi. Ammo uning sifati qay darajada? Favqulodda holatlar yuz bersa, boring-ki Xudo ko'rsatmasin zilzila bo'lib qulab tushsa bino qurilishiga bosh-qosh bo'lgan birorta “karomatgo'y” javob bermaydimi? Tegirmonchini gardsiz ko'rgan bormi? Yoki kambag'alni tuyaning ustida ham it qopaveradimi?

Aslida bunday holatda kim javob berishi kerak? Pudratchimi, qurilish tashkilotimi, muhandismi? Balki javobni kunlik mehnatga chiqqan “usta”lardan so'rarmiz? Sir emaski, tirikchilik niyatida har kuni “qora mehnat”ga chiqadigan, “Hamma ishni mana biz “est” qilamiz” deguvchilarning  uylaru, baland binolar qurilishida ishlatilishi sir bo'lmay qoldi. Aslida “Chumchuq so'ysa ham qassob so'ysin” emasmidi?

…1966 yil 26 aprel, soat 5:22. Bu sanani nafaqat toshkentliklar, balki butun o'zbek xalqi unutmaydi. Bu dahshatli zilzilani ko'rgan yurtdoshlarimiz bugun ham uning naqadar katta talofat keltirganini aytishadi.  O'sha ma'shum tongda ro'y bergan 10-12 daqiqali ofatda 78 ming oila boshpanasiz qolgan. Qolaversa, shu yilning fevral oyida qardosh Turkiya yurtida yuz bergan dahshatli zilziladan saboq chiqarish nafaqat bizga, balki butun jumlai jahonga tandir. Negaki, bu ofat tufayli necha ming-ming odamlar qurbon bo'ldi, millionlab odamlar boshpanasiz qoldi.

Endi yuqoridagi savol-javobga qaytsak. Vazirlik mas'ulining ushbu fikrlari ijtimoiy tarmoqlarda “portlab”, ancha shov-shuvlarga sabab bo'lganidan keyin ular quyidagicha munosabat bildirishdi:

“…Videolavhada gap qurilishda avvalo buyurtmachi javobgar ekani xususida borgan. Boisi buyurtmachi texnik nazorat bo'yicha mutaxassisni biriktiradi yoki ushbu faoliyat turini amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan yuridik shaxsni shartnoma asosida jalb qiladi.”

To'g'risi, munosabat juda uzun va ko'p­ligi bois u yerda keltirilgan gap­lar, hujjatlar, majburiyatlarni bu yerda ham yozib o'tirmadik. Undan shuni anglash mumkinki, asosiy yuk, mas'uliyat buyurtmachiga qaratilgan. Shaharsozlik kodeksining falon bob, pismadonchi moddalarida keltirilgan “majburiyatlar” aytilgan.

To'g'ri. Mas'uliyat va javobgarlik kerak. Buni hech kim inkor etmoqchi emas. Ammo mamlakatda qurilayotgan uylar, binolar, shahar ichidagi shaharchalarni necha balgacha zilzilaga bardosh berishi yo bermasligi bo'yicha innovatsion yondashuvlar hamda ilmiy asoslar bo'lishi lozim emasmi? Bilsangiz, chet elda birorta bino yoki inshoot qurib bitkazilganidan keyin uning necha balgacha zilzilaga bardoshligi sun'iy ravishda tekshirib ko'riladi. Bizda ham shu amaliyot qo'llanishi darkor. Bunda chet eldan soha mutaxassislarini jalb qilish, tajriba almashish, bizda mavjud bo'lmagan yangiliklar bilan ham tanishish foydadan xoli bo'lmaydi.

Ma'lumotlarga ko'ra, Turkiyadagi tabiat hodisasining katta yo'qotish­larga sabab bo'lishi uy-joy qurilishi jarayonidagi kamchiliklarga borib taqalmoqda. Qurilish kompaniyalari xalqaro miqyosdagi tenderlarda yutib, bino-inshootlar, uy-joylar barpo etishda qatnashadigan davlatlarda ham bunday achinarli holatlarning bo'lishi afsuslanarli, albatta.

So'nggi yillarda birgina Toshkent shahrida ham yuzlab ko'p qavatli uylar bunyod etildi, ularning aksa­riyati qisqa muddatlarda qurib topshirildi. Sergeli, Olmazor, Yangi hayot va boshqa tumanlarda katta massivlar paydo bo'ldi. Menimcha, oxirgi o'n yilda qurilgan uylarni tezkorlik bilan tekshirib chiqish, xulosalar berish kerak. Uylardan odamlarni chiqarib, zilzilaga bardoshlik darajasini tekshirish kerak. Albatta, har qanday tabiiy ofatlardan, falokatlardan Alloh asrasin. Lekin xavfsizlik, ehtiyot choralarini ko'rish, bu borada qat'iy nazorat o'rnatish ham ziyon qilmaydi. Qolaversa, bu tamoyil qurilish talablariga muvofiqdir.

Aytaylik, nima uchun deyarli har kuni yoki tez-tez zilzila hodisasi kuzatiladigan Yaponiyada osmono'par binolar qulab tushmaydi? Sababi, Yaponiya seysmik faol nuqtada joylashganligi bois bino va inshootlarni qurish bo'yicha jahondagi eng yuqori standartlarni joriy etgan mamlakat hisoblanadi. Hisob-kitoblarga ko'ra, Yaponiyada har yili o'rtacha 2000 ga yaqin zilzilalar sodir bo'lib turadi. Ammo mazkur davlatda qurilgan uylar kamdan-kam holatlarda qulab tushadi yoki zarar ko'radi.

Shu o'rinda Prezidentning 2021 yilda “O'zbekiston Respublikasining seysmik xavfsizligini ta'minlash sohalarini yanada rivojlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi qarorini eslatib o'tish joiz. Unga ko'ra, 2022 yil 1 aprelga qadar respublikada qurilayotgan bino va inshootlarning zilzilabardoshligining yangi usullarini amalda tatbiq etish uchun Yaponiyaning Seysmik himoyalash jamiyati bilan uzoq muddatli hamkorlikni yo'lga qo'yish topshirig'i berilgandi.

Xo'sh, bu qaror ijrosi qay darajada bajarildi yoki bajarilmoqda?

Ushbu savol bilan Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligiga bog'lansak savolimizga javob bera olmasligini, G'.Mavlonov nomidagi Seysmologiya institutiga murojaat qilishimiz kerakligini aytishdi. Buni qarangki, Seysmologiya instituti ham xuddi shu javob bilan bizni M.O'rozboyev nomidagi Mexanika va inshootlar seysmik mus­tahkamligi institutiga bog'lanishimiz kerakligi borasida gapirdi. “Otangga bor, onangga bor” deganlaridek oxiri biz ular bilan bog'lanishga, savollarimizga qisman bo'lsa-da javob olishga harakat qildik. Biz bilan telefon orqali suhbat qilgan Rajabboy ismli direktor o'rinbosari umumiy qilib sohada ishlar jadal sur'atlarda amalga oshirilayotgani, yo'l xaritasi ishlab chiqilgani, bu ishlar tezda amalga oshmasligi, unga yillar kerak bo'lishi, chet el bilan hamkorlik yo'lga qo'yilgani haqida gapirdi. “Istasangiz sizga qilingan ishlar va kelgusidagi rejalar borasida yozma ma'lumot tashlab beraman” dedi. Biz rozi bo'ldik, albatta. Telefon raqam almashdik. Ular aytgandek telegram manziliga savolimizni  yana bir marotaba yozib qo'ydik. Oradan ozgina vaqt o'tib javob bermaganligi xususida eslatib qo'yay, “ishlari ko'payib, xayollaridan ko'tarilib qolgandir” deb yana yozdik. Biroq, mana oradan ikki hafta o'tsa-da na ma'lumot bor, na biror qo'ng'iroq. Ha,  “Ko'zlarim yo'lingda” filmini tomosha qilayotgan kinomuxlisdek javob kutmoqdan o'zga chora yo'q.

Yana mavzuga qaytsak. Bir muddat ilgari ijtimoiy tarmoqlarda “Gulis­ton shahrida o'ndan ziyod monolit uslubidagi ko'p qavatli uylar qurilib, foydalanishga topshirilmoqda”, degan yaxshi xabarlarni o'qigan edik.  Bu uslubning o'ziga xos jihati shundan iborat ekanki, 9-10 kunda binoning bir qavatini bitirish mumkin. Shuning­dek, uning zilzilaga bardoshliligi yuqori bo'larkan. Tezroq qurilishi evaziga quruvchining xarajatlari kamayadi hamda aholiga qisqa fursatda va arzonroq bo'lgan narxlarda uylarni sotish mumkin. Oddiy qurilish binolari 6-7 ball bo'lgan zilzilaga chidamli hisoblansa, monolit uslubidagi uylar 9 ballgacha zilzilaga bardosh bera olar ekan.

Qurilish va uy-joy kommunal xo'jaligi vazirligi axborot xizmati rahbari Saidnosir Usmonov ushbu monolit uslubida ko'p qavatli uylar qurilishi o'zini oqlagan tizim ekanligini ta'kidladi. Aynan ushbu uslubda uylar qurishdan Sardoba fojiasidan zarar ko'rgan aholiga uy-joy qurishda foydalanilgan.  Hozirgacha birorta muammoli jarayonlar kuzatilmagan ekanligini aytib o'tdi. Chindan ham bu tajriba sifatli va ishonchli tarzda yo'lga qo'yilgani hamda uning nazorati tizimli ravishda nazorat qilib borilishidan umidvormiz.

Shuningdek, Saidnosir Usmonov res­publika hududlari seysmik ball ko'rsatkichlari bo'yicha zonalarga bo'linganini, shundan kelib chiqqan holda ob'yektlarni joylashtirishda ko'rsatkichlar inobatga olinishini ham aytib o'tdi.

– Hozirda qurilish montaj ishlari tugallangan bino va inshootlardan foydalanishga ruxsat berish bo'yicha 16 576 ta murojaat kelib tushgan. Shundan 11 162 ta ob'yektning qurilish ishlari belgilangan normalarga to'g'ri kelmasligi bois rad etilgan. Bugungi kunda qurilish ishlarida, avvalo, sifat va nazoratga birlamchi masala deb qaralmoqda va bu ishlar qat'iy davom ettiriladi”, – deydi S.Usmonov.

Maqolani tayyorlash davomida shaharsozlik kodeksidagi quyidagi normani o'qib qoldim: “Ob'yektlarni qurish chog'ida qurilish ustidan davlat nazorati, buyurtmachining texnik nazorati, ishlab chiquvchining mualliflik nazorati va pudratchining ichki nazorati bo'lishi talab etiladi”. Mana, aslida nazorat qanday bo'lishi kerak ekan!

To'g'ri, birinchi galda davlat nazorati kuchli bo'lishi kerak. Keyin esa buyurtmachi-yu, pudratchi, quruvchi nazorati bo'laveradi. Biz nima demoqchimiz, har qanday ish bo'lsin, u xoh qurilish, xoh boshqa soha, avvalo, nazorat tizimi yo'lga qo'yilishi kerak. “Men 36 million aholi uchun javob bera olmayman” deb emas! Bunday xatolarga yo'l qo'yilmasligini davlat doim nazorat qiladi. Siz ham, biz ham aslida bir nazoratchimiz. Sizning uyingiz yoki birorta do'koningiz bo'ladimi, firmangiz bo'ladimi, uning qurilish ishlarida xatolarga yo'l qo'yilsa, befarq bo'lmang” deyish qayoqdayu mutasaddi tashkilot vakilining “Garantiya” bera olmayman” degan iddaosi qaerda?!

Miloddan avvalgi 1793-1750 yillarda Bobil davlatiga hukmdorlik qilgan Xammurapining zamonida agar quruvchi sifatsiz uy qursa yoki u qulab tushsa qanday chora-tadbirlar ko'rilganini eslab o'tmoqchimiz. Unga ko'ra: agar quruvchi uyni sifatsiz qurishi natijasida uy qulab tushib, egasi vafot etsa, quruvchiga o'lim jazosi berilgan; sifatsiz uy qulab, egasining farzandi o'lsa, quruvchining farzandiga o'lim jazosi berilgan; sifatsiz uy qulab, egasining mulkiga zarar yetkazsa, quruvchi zararni qoplab, uyni boshqatdan sifatli qilib qurib bergan. Mana shunday qat'iy qonunlar sabab ham Bobilda qurilgan binolar sifatli bo'lib, ko'p asrlar davomida qad rostlab turgan.

Albatta, ushbu qonunlarni “o'zimizda ham joriy qilish kerak”, degan fikrdan yiroqmiz. Biroq davlatimiz rahbari kuyinib aytadigan “Qonun ustuvor, jazo muqarrar” degan tamo­yilni qonunlarimizda mustahkamlab qo'ysakkina ehtimol bizda ham yillik emas, aksincha bir necha asrlar o'tsa-da jozibasini yo'qotmaydigan uylar, binolar qurilarmidi?!

Islom ASILBEKOV,

jurnalist