Ma'naviy uyg'oqlik va ogohlikka chorlov

Joriy yilning 11-12 dekabr kunlari poytaxtimiz Toshkentda bo'lib o'tgan “Jadidlar: milliy o'zlik, istiqlol va davlatchilik g'oyalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya faoliyati nafaqat yurtimizda, balki dunyoning ko'plab mamlakatlarida juda katta qiziqish uyg'otdi.

Ma'lumki, Turkistonda XIX asr oxiri – XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidchilik harakati vakillari o'lkani mustamlaka kishani hamda asriy qoloqlikdan ozod etish, mazlum xalq qalbiga ma'rifat ziyosi, milliy o'zlik va erk tuyg'usini singdirishni oliy maqsad qilgan edilar. Shu tariqa ular O'rta Osiyo tafakkuri tarixida o'ziga xos yangi Uyg'onish davrini boshlab berganlar. Afsuski, murakkab tarixiy sharoit jadid bobolarimizga o'z maqsadlarini to'liq ro'yobga chiqarishga to'sqinlik qilgan.

Stalin qatag'onlari davrida jadid ma'rifatparvarlarining asosiy qismi jismonan yo'q qilindi. Hurriyatni bayroq qilib chiqqan insonlarga “millatchi” va “xalq dushmani” tamg'asi bosildi. Ma'rifatparvar bobolarimiz yozgan badiiy, ilmiy va publitsistik asarlar xalq qalbida erk tuyg'usini jo'sh urdirishi, milliy o'zlikni uyg'otishi mumkin edi. Shu bois sho'ro propaganda mashinasi millatning chinakam ziyolilari nomini xalq qalbi va xotirasidan butkul o'chirishga harakat qildi, hatto jadid adabiyotini o'qish taqiqlandi. Zotan, qizil imperiya xalqni tarixiy xotirasi va milliy o'zligidan mahrum etish orqali osongina boshqarish va o'z izmiga solishni ko'zlagan edi.

Abdulla Qodiriy va Abdulhamid Cho'lpon qalamiga mansub asarlar ayrim qisqartirishlar bilan chop etilgan bo'lsa-da, xalqimiz o'zining ulug' farzandlari nomini unutmagan edilar. Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Xudoybergan Devonov, Ishoqxon Ibrat kabi peshqadam ma'rifatparvarlar nomi, tor doiradagi mutaxassislarni inobatga olmaganda, keng jamoatchilikka notanish bo'lgani bugun tasavvurga ham sig'maydi.

Bugun yurtimizda milliy o'zlikni uyg'otish, xalqning ma'naviy, tarixiy va madaniy merosini tiklash masalasi davlat siyosati, strategik vazifa darajasiga ko'tarildi. Jadid harakati vakillarining 60 yil davomida temir sandiqlarda saqlangan asarlari yana yorug' dunyo yuzini ko'rdi, ularning ilmiy-adabiy merosi keng tadqiq etila boshladi, ma'rifatparvarlarning g'oyalari va faoliyati o'rta hamda oliy ta'lim dasturiga kiritildi.

* * *

Toshkent shahrida “Jadidlar: milliy o'zlik, istiqlol va davlatchilik g'oyalari” mavzusida xalqaro ilmiy anjuman yuqori darajada  bo'lib o'tdi. Unda yurtimizning hamda dunyoning o'nlab mamlakatlaridan kelgan taniqli olimlar, tarix sohasi vakillari ishtirok etishdi.Tadbir Milliy mass-mediani qo'llab-quvvatlash jamg'armasi tashabbusi bilan O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Qatag'on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi va Turkiy davlatlar tashkiloti hamkorligida tashkil etildi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo'llagan murojaatini Prezident maslahatchisi – spichrayter Xayriddin Sultonov o'qib eshittirdi. Prezident tabrigida, jumladan, shunday deyiladi:

“Barchamizga ayonki, “Tilda, fikrda, ishda birlik” degan ezgu g'oya bilan maydonga chiqqan jadid bobolarimiz xalqlarimizni jaholat va qoloqlikdan olib chiqish, ularni g'aflat botqog'idan qutqarishning asosiy yo'li — bilim va ma'rifatda, dunyoviy taraqqiyotni egallashda, deb bildilar.

Ular shu yo'lda fidoyilik ko'rsatib, yangi usul maktablari, teatr va kutubxonalar, nashriyotlar ochdilar. Jamiyat a'zolarining dunyoqarashi va turmush tarzini o'zgartirish maqsadida gazeta va jurnallar nashr etdilar. Yoshlarni ilg'or davlatlarga o'qishga yubordilar.”

Ta'kidlash lozimki, global geosiyosiy vaziyatdagi jarayonlar ta'sirida xalqlarning ong-shuurida yuz berayotgan o'zgarishlar hamda buning natijasida yosh avlodning milliy tariximizni o'rganishga bo'lgan talabining oshishi konferensiyaning dolzarb ahamiyatini belgilab berdi.

O'zbekiston Prezidenti o'z chiqishlarida ber necha bor ta'kidlaganidek, o'z zamonasining ilg'or vakili bo'lmish jadidlar o'ta murakkab bir sharoitda milliy uyg'onish va taraqqiyot g'oyasi bilan maydonga chiqdi. Ularning tashabbuslari hamda ezgu amallari jamiyatda chuqur aks sado berdi va qudratli kuchga aylandi.

Qolaversa, davlatimiz rahbari jadid bobolarimizning gumanistik g'oyalarini yuksak baholar ekan, erkin fuqarolik jamiyati va huquqiy demokratik davlat qurishda ularning tamoyillariga tayanishimiz lozimligini qayd etgan.

Anjumanda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining yordamchisi Saida Mirziyoyeva so'zga chiqdi. Notiq turli mamlakatlardan konferensiyaga tashrif buyurganlarga minnatdorchilik bildirib, mamlakatimiz uchun eng muhim mavzulardan biri – millat ta'lim-tarbiyasi masalasini muhokama qilish va O'zbekistonda jadidlar boshlagan ishlarni davom ettirish vaqti allaqachon yetib kelganini ta'kidladi. Jadidlarning g'oyalari, ularning orzu-intilish­lari Prezident Shavkat Mirziyoyevning siyo­satida o'z aksini topmoqda, desak haqiqatdir. Davlat rahbari yetakchiligidagi Yangi O'zbekis­ton jadid bobolarimiz orzu qilganidek, dunyo­viy huquqiy davlat va fuqarolik ja­miyatini bunyod etish, sifatli ta'lim tizimini yaratish, so'z erkinligi va ochiqlikni ta'minlash yo'lidan dadil odimlamoqda.

Saida Mirziyoyeva alifboni isloh qilish masalasining ahamiyatiga ham e'tibor qaratib, o'tgan yillar davomida milliy alifbomizni isloh qilish borasida ko'plab fikr-mulohazalar bildirilgani, qizg'in bahs-munozaralar bo'lib o'tgani, ammo masala hamon ochiq turganini qayd etdi.

Anjumanda Turkiy tilli davlatlar tashkiloti Bosh kotibi Kubanichbek Omuraliyev, Xalqaro turkiy madaniyat tashkiloti – Turksoy Bosh kotibi Sulton Rayev, Xalqaro Turkiy akademiya prezidenti Shain Mustafoyev, Turkiy madaniyat va meros xalqaro jamg'armasi prezidenti Aktota Raimqulova hamda AQSh, Germaniya, Niderlandiya, Ozarbayjon, Turkiya, Shvetsiya, Rossiya, Qirg'iziston, Qozog'iston, Tojikiston va Yaponiya singari mamlakatlardan ham taniqli olimlar qatnashdi.

Adib XALID,

amerikalik tarixchi:

– Tarixda aksariyat musulmon jamiyatlari mustamlaka qilingan. Markaziy Osiyo ulardan biri edi. O'shanda musulmon ziyolilari nima qilmoq kerak, degan savolga javob berishga intilgan. Markaziy Osiyoda zamonaviy milliy o'zlikni shakllantirishda jadidlar o'ta muhim rol o'ynagan. Va mening ilmiy ishlarimning deyarli katta qismi shu masalalarga bag'ishlangan. Muhim masalalardan biri jadidchilikning mustamlakachilik va zamonaviy ta'lim uchun kurash sharoitida vujudga kelganida. Bugun esa O'zbekiston suveren davlat. Mustamlakachilik muammo emas, ta'lim ham. Chunki O'zbekistonning umumxalq ta'limi mavjud. Shunday qilib, bu savollarga o'rin yo'q. Lekin menimcha, islom va zamonaviylik o'rtasidagi uyg'unlik masalasi hamon dolzarbligicha qolmoqda.

Bahodir KARIM,

filologiya fanlari doktori, professor:

– Bir zamonlar bo'ldiki, jadidchilikning ijtimoiy-siyosiy, davlatchilik jihatlari muhokama qilinmadi. Vaholanki, 72 kun umr ko'rgan Turkiston muxtoriyati tarixdagi eng katta, eng go'zal hodisadir. Va ayni damda eng fojiali, qonga botirilgan hodisa ham. O'shandan keyin Cho'lpon “Buzilgan o'lkaga”, deb she'r yozdi. Keyin shoirning “Ey, go'zal Turkiston, senga ne bo'ldi?”, “Ey, go'zal Farg'ona qonli ko'ylagingdan aylanay” degan satrlari yozildi. Lekin Cho'lpon aynan mana shu she'rining oxirini bir umid bilan yakunlagan. Ya'ni, bu mamlakatda kelajakda oydin, go'zal kunlar bo'ladi degan ma'nodagi fikrlari bor. Ana shu umidli kunlarda biz yashayapmiz.

Ahmet Bijan ERJILASUN,

Turkiyaning Gazi universiteti professori:

– Jadidchilik harakati O'zbekistonda, Qozog'iston, Turkiya, Germaniya, Yaponiyada, Amerikada, dunyoning ko'plab nuqtalarida o'rganilmoqda. Aytishim kerak, jadidchilik Turkistonning umum harakatidir. Bunda yolg'izgina o'zbek jadidchilarini emas, qozoq, qrim, ural jadidchilarini ham birga o'ylash kerak.

Hamidulla BOLTABOYEV,

filologiya fanlari doktori, professor:

– Jadidlar oldiga 9 ta asosiy yo'nalishni qo'ygan edi. Ular ichida birinchisi, istiqlol edi. Istiqlolga bundan 32 yil avval erishdik. Keyingi masala, o'zlikni tanish va dunyoga tanishtirish bo'lgan. Bu 1-2 yil yoki islohot bilan amalga oshadigan hodisa emas. Shuning uchun ular qo'ygan muhim masalalardan biri shu. Yoki bo'lmasa o'zbek tilini dunyo miqyosida joriylanishi ham muhim yo'nalish sifatida ko'rilgan. Jadidlar Alisher Navoiy darajasidagi yozuvchilar yetishib chiqishini orzu qilishgan. Shuning uchun ham Qodiriy, Behbudiy, Fitrat, Cho'lponlar ulug' va go'zal asarlar yozib qoldirdi. Nazarimda, jadidlar boshlab bergan yo'l davom etadi. Ularning ulug'vor va ezgu niyatlari bir kun kelib to'liq amalga oshadi.

Hisao KOMASU,

Yaponiyaning Tokio universiteti professori, turkolog:

– Abdurauf Fitratning “Munozara” asarini juda ta'sirlanib o'qiganman. Keyin Fitratning faoliyati hamda boshqa yozgan asarlarini o'qish va o'rganishga qiziqishim ortdi. Yapo­niyada mendan avval hech bir odam jadidchilik harakati haqida kitob yozmagan. 2018 yilda Yaponiyada jadidlar to'g'risida kitobim nashrdan chiqdi. Monografiyamda Abdurauf Fitrat, Behbudiy, Cho'lpon, Munavvar qori kabi jadid­chilik namoyandalari xususida ma'lumot berilgan.

* * *

Nufuzli tadbirning ikkinchi kuni ham qizg'in davom etdi. Bir qator davra suhbatlari o'tkazildi. Muloqot keng jamoatchilik uchun ochiq bo'ldi. Uchrashuvda olimlar Temur Xo'jao'g'li, Adib Xalid, Hisao Komasu, Zaynobiddin Abdurashidov va dunyoga mashhur tarixiy seriallar muallifi Mehmet Bo'zdog' ishtirok etishdi.

Konferensiya doirasida jadidlar va umuman, jadidchilik harakati: uning tug'ilishi, rivojlanishi, qadriyatlar uchun kurashishi, bos­tirilishi va Yangi O'zbekiston zamonida ushbu g'oyalarning qayta dunyoga kelishiga bag'ish­langan “Xotira yo'lagi” ekspozitsiyasi taqdim qilindi.

Shuni alohida aytish joizki, milliy o'zlikni, ulug' qadriyatlarimizni e'zozlash, yaqin tariximizni yanada yaxshiroq, chuqurroq o'rganish, hurlik va istiqlol tuyg'usini baland tutish, ulug' bir millat sifatida qanday yorqin insonlar yetishib chiqqani, buyuk bobolarimiz jasorati, bebaho merosini dunyoga tanishtirish yo'lida tashkil etilgan mazkur xalqaro anjuman Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning qo'llab-quvvatlovi, g'oyasi bilan tashkil etilgani diqqatga molikdir.

Islom EGAMBERDI o'g'li,

jurnalist.