Tushlarimga kiradigan xazinalar
Talabalik yillarimning xotiramda muhrlanib qolgan bebaho damlarini hamisha o'zgacha bir sog'inch bilan eslayman. Universitetning jurnalistika fakultetiga qabul qilingan kunimizdan boshlab, professor-o'qituvchilarimiz tinglagan ma'ruzamiz mazmun-mohiyatini to'qson olti varaqlik daftarga yozib borishga o'rgatishgan. Albatta, har bir ma'ruza yakunida mavzuga doir adabiyotlar ro'yxati ilova qilinar, ularni o'qib konspekt qilish shart edi. Saboqning aynan mana shu usuli biz ilmi-toliblarni har bir fandan berilgan adabiyotlarni izlab topishga, o'qib, fikrlarimizni daftarga tushirishga undardi. Shu bois darsdan so'ng, kim dorilfunun, kim kutubxonalarga yo'l olar — maqsad kitob o'qish, chuqur bilim olish edi.
Har qadamda mavjud bo'lgan katta-kichik kutubxonalarning o'quv zallari doimo gavjum bo'lar, ba'zan oladigan kitobimizni buyurib qo'yib, o'zimiz joy bo'shashini kutar, tik oyoqda gazeta yoki jurnal o'qib turardik. Kitob mutolaasiga bo'lgan qiziqish allaqachon hayotimizning ajralmas qismiga aylanib bo'lgani boismi yoki mas'uliyatni teran his etganimiz sababmi, kutubxonaga domlamiz bergan vazifani bajarish uchungina emas, balki olinishi kerak bo'lgan bilimdan quruq qolmaslik uchun borardik. Shu-shu kutubxonani ko'plab do'stlarim qatori men ham o'zimning “Ikkinchi dorilfununim” deb bildim. Keyin-keyin hozirgi Gagarin bog'ining Mustaqillik maydoni tomonida joylashgan O'zbekiston Fanlar akademiyasi kutubxonasiga ham qadam ranjida qila boshladik. Bu qutlug' ilm maskanining o'quv zali ham har doim turli yoshdagi olimlar bilan to'la bo'lar, ularning stollari ustida qalin-qalin kitoblaru jurnallar taxlanib turar, kimdir diqqat bilan o'qiyotgan, kimdir shiddat bilan yozayotgan bo'lardi. Ammo birov birovga xalaqit bermas, kirib-chiquvchilar oyoq uchida yurishar, o'zaro muloqotga zarurat tug'ilganda shivirlashib gaplashilar, kitobxonning kutubxonadan foydalanish madaniyati yuqori edi. Bora-bora shuni angladimki, kutubxona nafaqat ziyo, ilm-fan xazinasi, balki inson qalbiga, ongu shuuriga eng go'zal xislat va fazilatlarni jo etadigan, uni ezgu niyatlaru olijanob maqsadlarga ilhomlantiradigan, o'z millatining tarixi, madaniyati va qadriyatlariga cheksiz hurmat va muhabbat, ajdodlarining ibratli hayot yo'liga faxru iftixor bilan qarashga, imon-e'tiqodli, elparvaru yurtparvar, fidoyi, tashabbuskoru tadbirkor bo'lishga o'rgatadigan, olam va odam sir-asrorlari bilan tanishtiradigan buyuk va bebaho tarbiya maktabi ham ekan. Shu nuqtai nazardan qaraganda kutubxonani dunyoviy saboq beradigan buyuk donishmand muallim desak xato bo'lmas. Bu muallim ilm, bilim ummoni. Uning har bir qatrasi olamshumul yangilikning, ulkan kashfiyotning, chinakam taraqqiyotning xamirturushi.
Bizga kutubxona-yu, kitobga tashnalik muhabbati Abu Ali ibn Sino, Muhammad Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Imom al- Buxoriy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug'bek singari necha yuzlab buyuk bobokalonlarimizdan meros. Ularning turli sohalarda dunyoviy mashhurlikka erishishlarida yuzlab, balki minglab bebaho kitoblar beqiyos ahamiyat kasb etganligini yodga oladigan bo'lsak, insoniyatning hech bir narsa bilan tenglashtirib bo'lmaydigan boyligi – kutubxona qadr-qimmati yuksakdan-yuksak ekanligini yanada teranroq anglaymiz.
Davlatimiz rahbarining kutubxonalarni ko'paytirishga, kitob nashriga, kitobxonlikni keng targ'ib qilishga, ayniqsa, yoshlarning kitob mutolaasiga bo'lgan qiziqishini oshirishga qaratilgan e'tibori, ko'rayotgan chora-tadbirlari bejiz emasligini, bilimli millatgina qudratli bo'lishini, ravnaq topib, farovon hayot kechirishini hayotning o'zi ko'rsatib turibdi.
Xo'sh, mustaqillikka qadar kutubxonalarimizning ahvoli qanday edi? Zamonning zayli bilan o'tgan asrning to'qsoninchi yillarida, ya'ni mustaqilligimizdan oldinroq turli “izm” g'oyalari bilan sug'orilgan jamiki ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, badiiy va ommabop adabiyotlarni bitta ham qoldirmaslikka qaror qilinib, respublikamizning million-million jildlik yuzlab, ehtimolki, minglab kutubxonalari barbod qilindi. Eng muhimi, ana shu million-million jild ichida mashhur o'zbek, rus va jahon yozuvchilarining turli yillarda nashr etilgan tanlangan asarlari to'plamlari ham uzoqni o'ylamay qilingan yovuzlikning qurboni bo'ldi. Agar, har bir badiiy asarda hayotning bir parchasi, insonning ezgulik yo'lidagi qarashlari, orzu-o'ylari, his-tuyg'ulari, kurashlari, dardi, nafrat va quvonchlari aks etishini inobatga oladigan bo'lsak, oqni qora deyilgani aniq-tiniq ravshan bo'ladi. Xo'sh, o'z vaqtida o'sha davr siyosatining qo'li bilan Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho'lpon, Usmon Nosir singari qator-qator buyuklarimizning asarlarinigina emas, tuhmat toshi ostiga olib, o'zlarini ham hech bir asossiz gumdon qilganlar nimaga erishdilar?!
Haqiqat ba'zan egilishga majbur bo'lsa-da, lekin sinmaydi. Shu bois ham Qodiriylar, Fitratlar, Cho'lponu Usmon Nosirlar bugun ham xalqimizning dilida, tilida. Ular bitgan o'lmas asarlar nafaqat bizning, balki jahon xalqlarining boy ma'naviy mulkiga aylangan. Bu bizning faxru iftixorimiz, g'ururlansak arziydigan tariximiz, dunyoga doston qilgulik merosimiz. Shu o'rinda yana bir misol. Marksizm-leninizm g'oyalarini bayroq qilib, bizga qariyb bir yarim asr davomida Amir Temur bobomizni bosqinchi, qonxo'r, vayronchi deb o'qitishdi, uqtirishdi, buni qo'llaridan kelgan usulda targ'ib qilishdi. Vaholanki, o'sha Karl Marks o'z asarlaridan birida Sohibqiron bobomizni buyuk davlatchilikka asos solgan adolatparvar, xalqparvaru yurtparvar, bunyodkor podsho, deb ta'rif bergan ekan. Boshimizga tegirmon toshi aylantirganlarning siyosatchilari-yu, olimlari ulug' “dohiy”ning bu fikridan bexabarmidilar? Uni ko'klarga ko'targan tuzum daholari asarlarini o'qimaganmidilar?! O'qiganlar. O'qib, uqib va bilib turib, “qo'rqoq oldin musht ko'tarar” qilganlar. Bunga shubha qilmasak ham bo'ladi.
Xo'sh, Marksning bu fikrini sho'rolar hukmronligi davrida birinchi bo'lib butun ittifoqqa oshkor qilgan kim? O'sha mash'um tuzumning Amir Temur haqidagi bo'hton fikrlarini puchga chiqarib, uning odil podsholigini, xalqparvarligi-yu, bunyodkorligini, ovro'po mamlakatlari bilan do'stona hamkorligigacha o'zining 1968 yilda o'zbek va rus tillarida nashr etilgan “Amir Temurning O'rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o'rni va roli” risolasida ham tarixiy, ham ilmiy jihatdan asoslab bergan jur'atli va jasoratli inson kim edi? Bu o'zbekning alloma olimi, akademik Ibrohim Mo'minov edi. Buyuk faylasuf Marksning Sohibqiron haqidagi “Amir Temur o'zi tuzgan saltanatda adolatli qonunlar o'rnatdi” degan fikrini qaerdadir o'qiganini eslab, kutubxonaning taqiqlangan kitoblaridan izlamaganida toparmidi?! Shubhasizki, yo'q. Demak, bunday fikrlarni kitoblari yo'qotilgan kutubxonalarimizning minglab emas, millionlab kitoblarida ko'rish mumkin. Shunday ekan, kutubxona – kitobxona ekanligini, uni keraksiz adabiyotlardan tozalashda shoshma-shosharlikka yo'l qo'ymaslik lozimligini unutmaylik! Kutubxona hech qachon u yoki bu tuzumning, u yoki bu siyosatning girdobiga g'arq bo'lmasligi lozim. Chunki, o'rmonga o't ketsa ho'lu quruq barobar yonar deganlaridek, mutlaqo keraksiz kitoblar qatorida ming-minglab odamlar bahra oladigan durdona va noyob adabiyotlardan ayrilib qolishimiz hech gap emas.
Men sog'inadigan, tushlarimga kirib chiqadigan kutubxonalarimdan yana biri poytaxtning shimoliy temir yo'l vokzalidagi harbiy do'kon binosi ortida joylashgan edi. Tuman markaziy kutubxonasi hisoblangan bu ziyo maskani nihoyatda sokin bo'lib, orqa tomonidan “Solar” arig'i o'tar, yozning issiq kunlarida ham o'quv zali juda salqin bo'lar edi. Eng muhimi, bu yerdagi o'zbek, rus va jahon badiiy adabiyoti meni hayratga solar, nazarimda, dunyoning barcha badiiy kitoblari shu kutubxonada jamlangandek edi. Rostini aytganda, bu kutubxonadan jahonning barcha xalqlari yozuvchi va shoirlarining ko'p jildlik tanlangan asarlarini, shuningdek, deyarli hamma sohalarga oid kitoblarni topish mumkin edi. Men bu kutubxonaga har yakshanba kuni o'qib bo'lgan kitoblarimni olib borib topshirar va yangi badiiy asarlar bilan qaytar edim. Vaqti-soati bilan ana shunday katta bir ma'naviy-ma'rifiy maskan ham tag-tugi bilan barham topdi. U har gal yodimga tushganda beixtiyor xo'rsinib qo'yaman. Kutubxona butun salohiyati bilan ko'z o'ngimda namoyon bo'lib, ich-ichimdan ezilib ketaman. Million-million kitob. Bebaho xazina. Ko'z yumib ochguncha yo'qoldi-qoldi. Afsus, ming afsus! Buni qarangki, o'sha paytlar men ko'chib borgan “dom”ning birinchi qavatida badiiy adabiyotga boy juda chiroyli kutubxona bor ekan. Bu meni benihoya quvontirdi. Lekin ko'p o'tmay bu kutubxonadan ham nom-nishon qolmadi.
Kuzning boshlarida Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasida bir necha kun ishlashimga to'g'ri keldi. Kutubxona binosi eng zamonaviy. Ko'rsa ko'rgulik. Nimaiki zarur bo'lsa, hammasi muhayyo. Kompyuterlashtirilgan o'quv zallari juda shinam. Internet tarmog'i ishlab turibdi. Buyurgan kitobingizni o'n-o'n besh daqiqa ichida olishingiz mumkin. Xizmat ko'rsatish a'lo darajada. Har zamon-har zamon atrofga bir nazar tashlab qo'yaman. O'tirganlarning yoshi ulug'lari sanoqli. Sakson-to'qson foizi yoshlar. Bundan quvonmay bo'ladimi? Ayniqsa, yoshlarimiz kitob o'qimay qo'yishdi deyilayotgan hozirgi paytda. Ammo achchiq bo'lsa-da, ochiq aytish kerakki, ularning ko'pchiligi kutubxona madaniyatidan ancha yiroq. Qaysi bir stolda ikki dugona, qaysi bir stolda yigit bilan qiz boshqalarga xalaqit qilib shunchaki gaplashib o'tirishibdi. Ayrimlari sal chetga o'tib mobil telefonida bemalol muloqot qilayapti. Hatto kutubxonadan foydalanish tartib-qoidalarini bilmaydiganlari ham borligiga guvoh bo'ldim. Ma'lum bo'ldiki, yoshlarimizni kitob o'qishga qiziqtirish barobarida kutubxona madaniyatini, undan foydalanish qoidasini-yu, tartib-intizomini ham o'rgatishimiz kerak ekan. Toki ular ham biz singari kutubxonani tushlarida ko'rib, kitoblarini sog'inib yuradigan bo'lsinlar.
Nuriddin OChILOV,
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston
Milliy universitetining jurnalistika
fakulteti o'qituvchisi.