MATTI MAPIY

Muallif haqida:

Shuhrat Matkarim — 1960 yilda Turkmanistonning Toshhovuz tumanida tug'ilgan. 1985 yili Xorazm Davlat pedagogika instituti (hozirgi UrDU)ning filologiya fakulteti ingliz tili o'qituvchisi ixtisosligi bo'yicha tamomlagan.

Taniqli o'zbek  shoiri  Matnazar Abdulhakim  haqidagi “Ustoz haqida so'z” xotira–essesi, “Kun shunday boshlanadi” (2017 yil) qissa va hikoyalar to'plamlari chop etilgan.

“Yilon”, “Salav”, “Qum etagida Oq uy”, “Maqar” kabi qissalar muallifi.

Mashhur ingliz adibi Ernest Xemingueyning novellalari va taniqli rus adibi Vasiliy Shukshinning qator asarlarini asliyatdan o'zbek tiliga tarjima qilgan.

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi.

Shuhrat MATKARIM

(hikoya)

O'tgan asrning to'qsoninchi yillari.

Kuz quyoshi atrofni erinibgina qizdirar, sho'rdan nurab tirnog'i teshilgan beton plitali devor tagida “polk o'g'li” – semiz Mosh yotardi. Qalin, g'uj bo'lib o'sgan, sarg'ayib bitgan  ajriq ustidagi mushuk ham sap-sariq, uni to'shagi –  sariq ajriqdan birdaniga ajratib olish  ham mushkul edi. U hozirgina qornini yaxshilab to'ydirgan, ko'zlari beixtiyor yumilib-­yumilib ketardi. Mushuk  o't ustiga bor bo'yi bilan cho'zilgan, har vaqt-har vaqt uzun dumini erinibgina o'ynatib-o'ynatib qo'yadi.

Shavkat mushukka Matti mapiy deb laqab qo'ygan.

Shavkat yosh mutaxassis –  vetvrach. Oriq va bo'ydor yigit. Matti – Matqurbon ular ishlaydigan “Parrandachilik fabrikasi”ning kushxona sexi boshlig'i, fabrikadagi eng katta “avtoritet-mapiy”. Fabrikada Matqurbonning otini eshitgan har kim ham bir tiskinadi. Uning saldomi shu darajada.  O'zi naq 150 kilo keladi, salobat bilan yursa qorni tog'oradan oshgan xamirday baland-past, o'ng-chap­­ga saldiraydi. Ovozi bo'g'iq, xirildoq. Har so'zi hukm kabi yangragani uchun uning og'zidan eng yaxshi gaplar ham qandaydir yoqimsiz eshitiladi. Matqurbon odamlarga ham laqab qo'­yishni xush ko'radi. Bu uning yoqimli ermagi. Shavkatga qotirmoch, qozoqchiroy direktorga Sheshe, gavdali bosh buxgalter opayga K-750 degan va hakoza. Xalq uni Mapiy – mafiya, deb qo'ygan.

Fabrikadagi hamma Matti mapiy tashlagan suyakni g'ajiydi. U har kimga vazni va xizmatiga yarasha ulush beradi.  Aytish kerakki, bu ulush o'ynab-kulib oila tebratish, joy solib, mashina minishga bemalol yetadi. Hamma maosh bilan tirikchilik qiladigan zamonlar uchun bu juda katta gap edi, albatta. Matti mapiy begona ayollarga ilakishgan erkaklarni jinidan battar yomon ko'rardi. Bu gapning daragini eshitgandanoq “aybdor”ning “payok”i shartta yarmiga qisqarardi. Bir og'iz e'tiroz va “payok”ning yana teng yarmi kuyib ketar edi. Ayollar bilan o'ynashaman deganlar yarim  “payok”ka rozi bo'lar, bo'lmasa, oq tavba-qora tavba qilib,  darrov tuzalish yo'liga o'tib olardilar. To'g'risi, bundaylar kam edi. Odatda,  “o'ynash suygan”larning ko'pi et qizuvida to'rva xaltasini yig'ishtirib fabrikadan jo'nab qolar, keyin suvga tushgan mushukka o'xshab Mattining poyida tiz cho'kib o'tirar edi. Matti bu masalada ayovsiz edi.

Shavkat har safar mushukni “Matti mapiy” deb chaqirganda oriyati orom olardi. Mushukni u, albatta, ming'ilab chaqirardi. Ovozi shu darajada past bo'lardiki, ba'zan o'z ovozini o'zi ham eshitmasdi. Bu juda xavfli ish edi-da. Mapiy  buning  shongloqini eshitsa ham Shavkatning ikki oyog'i osmondan kelardi. Shunday. Mapiyning ko'ngliga o'rnamaganlar asta-asta o'rinlaridan yilishib ketaverar, direktormi, bosh injenarmi yo boshqami, buning farqi kam edi. Matti mapiy esa mana ming yildan beri shu o'tirgan yerida muqim. Uni hech kim va hech narsa  o'rnidan jildirolmaydi. U fabrikaning ham o'rasi, ham go'ri, ham kafani. Bir so'z bilan aytganda, mapiy — mafiya.

Shavkatning  fabrikada ish boshlaganiga to'rt-besh yillar bo'ldi. U bu yerdagi ishlarning qochiqlarini deyarlik o'rganib bo'ldi. Kombinat shunchalik katta, munosabatlar shunchalik chigil ediki, kishi ongqildoq  bo'lsa bir kunda chuvalashib, adashib  ketishi hech gap emas edi. Masalan, ba'zi shu yerda o'n-o'n besh yillar ishlagan kishilarni ko'zini bog'lab ulkan korxonaning bir chekkasiga olib borib tashlansa, yo'lini topolmay qolar edi. Lekin bu yerda bir narsada aslo adashmas edilar: oldi-berdi va haqlarini sanab olishda. Asosiy shior, “Oldim g'o'z-berdim go'z”. Buni hamma  yaxshi bilar va bu shiorga aslo qasd qilinmasdi. Chunki unga shak keltirish o'z oyog'iga o'zi bolta urish bilan barobar edi. Ishchilar o'z sexlaridan olti odim nariga chiqmas, ishga bir yo'nalishda borib, shu yo'nalishda qaytar edilar. Ulkan fabrika ichida qong'ib-izg'ib  yurishga hech kimning haqqi ham, zarurati ham, ishtiyoqi ham yo'q edi. Chunki har kimning ishi ma'lum, oladigan “payok”i ma'lum, yuradigan “chizzig'i”  ma'lum edi.  Kim sal adashsa, uning ustida Mapiyning tahdidli ovozi yangrab qolar edi: “chizzig'ingdan yuri, chizzig'ingdan!” Bu yerda oylik maosh yaqin atrofdagi korxona va tashkilotlardagidan ancha yuqori, “payok”ni ham qo'shib hisoblaganda, manglayiga “Parrandachilik fabrikasi” deb yozib qo'yilgan bu darvozadan kirib-chiquvchilar – xoh katta bo'lsin, xoh kichkina bo'lsin, har birining “gulday o'ngishig'i”i bor edi. Fabrikaga  ishga joylashish qiyin edi. Shu sabab bu yerda har kim o'z ish joyiga mushuk tirnog'ini sichqonga botirgandek botirar va hech bir sabab bilan uni bo'shatish va o'zi ishdan bo'shab ketishni istamas edi.

Lekin Shavkat xuddi mana shu Matti bilan bir “tashlashib ko'rishni” ko'ngliga tukkan edi. Bu fikrga u fabrikadagi hamma kirdi-chiqdilarning tagiga aniq ketkanidan keyin keldi. Mapiy Shavkatga “qonuniy” tegishli bo'lgan “payok”ining o'ndan birini ham bermas ekan. Shavkat pulning ichida o'sgan bola, bu narsalarni yaxshi biladi. Otasi bir vaqtlar Mapiydan kam bo'lmagan rutbada bo'lgan — katta bir savdo tashkilotining omborchisi edi.

“Mosh xuddi shu Matti mapiyga o'xshaydi”, o'yladi Shavkat mushukning yotishiga qarab. “Ko'rinishdan juda yuvvosh, lekin o'ljasiga shunday tez va  sassiz tashlanadiki…” Shavkat tashvish­li jilmayib qo'ydi. Ha, Mapiy bilan o'ynashish o'yin gap emas edi. Bu kurashda yo g'olib chiqish yo yitib ketish kerak bo'lar, uchinchi yo'l yo'q. Lekin Shavkat g'ajir bola edi va uning yigit yuragidagi g'ujur ongi va vujudini tobora kurashga shaylagan edi. Yotsa ham, tursa ham Shavkatning ko'z oldida bir ko'rinish namoyon edi: shu bugungi mag'rur Matti uning qoshida bosh egib turibdi.

Ayni tush payti edi. Har kim ini -iniga urib ketgan. Kim ovqatlanar, kim tushlik qilib bo'lib, chekka-chekkada mizg'ir, dam olardi.

– Haa, na gap? – dedi Shavkat tushlikni tamom etib chetroqdagi bos­tirma tagida qarta o'ynab o'tirgan uch-to'rt ishchi yoniga yaqinlashar ekan. – Bekorchilikmi?

Ishchilar Shavkatga bir qarab qo'ydilar-da, savolga javob bermay o'yin­­da davom etdilar. “Sen Mapiymisanki, bizdan hol so'rasang”.

– Qarta o'ynagancha bir foydaliroq ish bilan shug'ullansangizlar bo'lar edi.

Yigitlar endi unga hatto qayrilib ham qaramadilar. “Nerdan kelib qoldi bu mag'zava?”

Shu payt kichkinagina, burni yuzining deyarli yarmini egallagan Komil asabiylashib qo'lidagi so'nggi qartani yerga tortib urdi.

– Hey, an-nang-nii… – keyin qaltiroq qo'llari bilan to'zg'ib ketgan jonsiz, sariq sochlarini tekislagan bo'ldi. – Indi sen bilan o'ynamiymay, Rejji. Hech qo'lni qo'shib o'ynab bilmiysan.

– Ho-ho-hoo! – kuldi Rejji – Rajab­boy. – Kallang qursin sani Kommi! Agar sen bo'lmasang men eyyom besh marta tuzga chiqar edim. O'zi sani o'tingga yonib yotibman. Uttirdingmi, ikki tovuq saning bo'yningga.

– Jillimisan-ay, san! – battar asabiylashdi Komil. – Bugun emas, ertang indi. Mapiydan so'rab ko'raman. Bersa berdi, bermasa yumurta beraman.

– Ibi, ibi, – dedi Hamro –  bularni yutgan tomon. – Yumurtangni uyingga olib borib xotiningga bostir. Yumurta o'zimizda ham bor. Sen bizlarga ikki tovuq uttirding. Shuni chiqar.

Shavkat bu yigitlarning har kungi “payoki” bir korobka yumurta ekanligini bilar edi. “Demak, ular bu safar tovuqdan o'ynabdilar-da”. O'yinchilar yutuq haqida qirqilishar, bir qarorga kela olmas edilar.

– Menga qaranglar, ey uttirganlar! Sizlarga bir taklif bor.

Shu paytgacha odammisan – yo'qmisan, demagan qartabozlar, ayniqsa, ikki tovuq uttirib,  ne qilarini bilmay turgan juftlik Shavkatga ko'z tashlashdi.

– Nn.. nichik taklif? – so'radi Komil ilojsizlikdan bo'yni zo'rg'a yor berib. – Na gap?

– Delovoy gap, –  dedi Shavkat qo'l soatiga qarab qo'yar ekan. – Hozir ikkinchi sexga boramiz. Shu yerda aytaman ne gapligini. Bir ish etamiz. Har qaysingizga ikki tovuq. Bo'lami?

– Uh! – dedi Hamro tirjayib. – Zo'r-ku! Mapiy bilami?

– U bilan ishingiz bo'lmasin. Sizlar ishni bitirasizlar, ikki tovuqni olasizlar. Boshqasi “O'raga sichqon tushdi – guldur-gup!”

– Guldur-gup! – Shavkatning Mapiy tilga olinganda mutlaqo tiskinmagani hamisha xavfli ishlarga xumorvoz Hamroga yoqib tushdi. –  Ketdik!

Hamro shahd bilan yo'l boshlagan bo'lsa-da, boshqalar biroz ishonchsizlik bilan qo'zg'aldilar.

– Yana bir gap chiqib qolmasin, – Komil bu yerda qandaydir yomon ish bo'lishi mumkinligini taxmin qildi. Qo'rqqanidan ovozi ham sal-pal qaltirab chiqdi. – Matqurbon og'a bilib qolib…

— Ayyy, – Hamro Komilning kallasidan “shapka uchirdi” – yengilgina harakat bilan Komilning bosh kiyimini urib tushiradigandek xarakat qildi. – Qo'rqavarmasang-a!

– Bir gap bo'lsa, seni aytaman, – Hamroga chaqchaydi u. – Yaxshi, yaxshii…

Shavkat o'rindiqlari olib tashlangan “Zaporojes”ga to'rt yigitni tiqib fabrikaning bir chekkasiga olib bordi. Hamma yerni oqbosh, yontoq va qamish bosib yotganligi bu yerlarga bu yaqin orada odam oyog'i tegmaganligidan darak berar edi.

– Daa, – dedi Hamro tevarak-atrof­­ga hayron tikilar ekan. – Fab­rikaning ikkinchi sexi qurib bosh­landi, deb eshitgan edik. Ina, nichik akan ikkinchi sex.

Haqiqatan ham bu yerda fabrikaning ikkinchi qismi, katta majmua qurilgan, hamma narsa ishga taxt bo'lib, faqat uning ochilish marosini tashkil etib, qizil lentani kesishgina qolgan edi. Ammo shu yerga kelganda yurt ag'dar-to'ntar bo'lib, bu bo'lak ishga tushmay qolgan va mana yillar davomida asta-asta chirib bitmoqda edi.

— Bugungi ishimiz, – dedi Shavkat qamish bosib yotgan binolarga ishora qilib. – Ina shu gaz trubalarni uch metr­dan 10-15tasini kesib, “Zappi”ning ustina taxliyiz.

—  Birov kep qolsaa, – Komil qosh­larini  kerib turganlarga bir-bir qarab chiqdi. – Hammamizning ketimizga tepadilar.

– Hech kim kelmiydi, hech kim tiymiydi, – Shavkat ularning har biriga avvaldan tayyorlab qo'ygan temir kesadigan mayda tishli arralarini tutqazdi. – Agar mabodo birov kelib qolganda ham vetvrach Shavkat aytdi, ina, ustimizda turibdi, deb meni ko'rsatib turaverasizlar. Boshqasi bilan ishingiz bo'lmasin. Har qaysingizga ikki tovuq, ina, moshinda tayyor turibdi.

Yigitlar avval hayiqib, u yoq bu yoqqa qarab, qo'rqa-pisa ish boshladilar.

–  Tez-tez bo'linglar! – dedi Shavkat. – Yarim soatdan sal ko'p vaqtimiz bor. Men hozir kelaman

– Nn…nerga?! – so'radi Komil qo'rqqanidan tishlari takkillab. – Birov kep qolsaa..

– Hech yerga ketmiyman, anavi zdaniening orqasini ko'rib kelaman, – dedi Shavkat Komilning chumchuqyurakligidan istehzoli kulib. – Kech-pechda ko'chaga ham chiqmasangiz kerak.

– Chiqadi! – Xoxolab kuldi Hamro. – Qurvonjon bilan birga chiqadi.

– Ayy, xarropp, –  dedi Komil tirishib. – O'zingning xotiningga mahkam bo'lavar.

– Xo-xo-xoo!

Shavkat jangal, tikan, sho'ra va qamishlarni oralab ulkan binoning orqa tomoniga o'tdi. Sho'r ochgan, po'lsildab yotgan maydonda ulkan mashinalarning izlari bisyor edi. Bu yerdagi binolar kalamush kemirgan pish­loq bo'laklariday bir boshdan yemirib, ko'chirilayotgan edi. “Bular besh-o'n metr trubadan qo'rqib o'tiribdilar”, o'yladi u uning topshirig'i bilan ishlayotgan ishchilar haqida. “Eh, ishchi xalqi baribir sodda bo'ladi-da”.

U aylanib mashinasining oldiga kelganda yigitlar ishni yakunlagan edilar. Yana tiqilishib “Zaporojes”ga mindilar. Ularni olgan yeriga tushirar ekan, Shavkat ularning har biriga ikki tovuq solingan  xaltacha uzatdi.

– Ertang ham shu vaqtga tayyor bo'linglar, – dedi u . – Ertang batariya olamiz. Og'irroq ish. Shuning uchun ertang har kimga uch tovuqdan.

– Hay, – dedi Komil. – Bularni qorovul so'rasa novvi diymiz?

– Vetvrach berdi, denglar!

Shavkat o'g'irlik trubalar ustiga ortilgan “Zappi”sini olib borib to'g'ri fabrikaning temir darvozasiga tiradi. Budkasida o'tirgan qorovul “Zaporojes”ning ustiga namoyishkorona uyulib bog'langan trubalar haqida surishtirishni rejalashtirib o'rnidan og'ir qo'zg'aldi. Shavkat cho'zib signal berdi.

– Tez bo'l! – dedi Shavkat buyruq ohangida qo'rslik bilan. – Bu na qiymildomiysan?

Qorovul qanday chaqqonlashganini o'zi ham bilmay qoldi. Tezlik bilan temir darvozani bir tomonga kuch bilan sura ketdi.

– Qo'zg'al, qo'zg'al! –  dedi Shavkat. – Uxlab yotibsanmi yo?

Mashina deyarli darvozadan chiqib bo'lgandagina qorovul o'ziga keldi.

– Bbu… na truba, ne yerga boryotir?

– Ulli “Kamaz”lar nerga borgan bo'lsa shu yerga! – dedi Shavkat. – Mahkam bo'l!

Shavkat mashinasini asfalt yo'lda shamolday yeldirib borar ekan, “Bu Matti mapiysini ham quyoshlamada yotmiydovun etaman”, dedi o'ziga o'zi.