Kitoblarda bitilmagan hikmatlar

Xalq ‒ ijodkor.

Axir, shuncha dostonu ertagu latifa-yu maqolu matallarni kim yaratgan?

Xalq!

Qidirib, ovora bo'lib yurmang, baribir, muallifini topa olmaysiz.

Lekin qurg'ur xalq og'zaki ijodi namunasi bilan yozma adabiyot asari tili, uslubi, vazni, badiiy darajasi jihatidan ajralib turadi-da. Bu xuddi yakkash do'mbirada kuylangan terma bilan rubob, dutor, g'ijjak, tanbur, chang, nay, doira, qonun ishtirokidagi milliy cholg'ular ansambli jo'rligida ijro etilgan qo'shiq o'rtasidagi farqqa o'xshab ketadi.  Aytmoqchimizki, eshitganda xalq og'zaki ijodi namunasi bilan yozma adabiyot mahsulini tez ajratib oladi kishi.

Boshqa taraf ham bor. Ba'zan odamlar og'zidan shunday mumtoz darajadagi bayt eshitasan, lekin uning ham kim yozgani ma'lum emas. Hididan bilinadiki, uni professional bir shoir bitgan. Ammo kim o'sha professional shoir? Buni ham izlab topish ‒ amrimahol.

Kamina avval O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist G'aybulla Hojiyev og'izlaridan:

Tu bo manӣ, dar Yamanӣ ‒ peshi manӣ,

Tu bema'nӣ, peshi manӣ ‒ dar Yamanӣ, ‒

degan ajoyibdan-ajoyib tojikcha baytni eshitdim.

Buning ma'nosi ‒ mana bunday: “Sen agar (ruhan) men bilan birga bo'lsang, Yaman(dek uzoq yurt)da yurgan bo'lsang ham, yonimda yurgandaysan, Sen agar (ruhan) men bilan birga bo'lmasang, yonimda yurgan bo'lsang ham, (seni) Yaman(dek uzoq yurt)da yurgandek his qilaman”.

Ma'nosiga gap yo'q. To'g'rimi?

Lekin shakli, ya'ni ohangi, lisoniy jozibasi, qofiyasi, tazodi ‒ dahshatdan ham dahshat!

Bu baytning muallifini yillar qidirdim.

Lekin topa olmadim.

Bir gal kutilmaganda ayni shu baytni Bahouddin Naqshband jome masjidi imom xatibi Abdulg'afur Razzoq Buxoriy og'izlaridan ham eshitib qoldim-ku. Yaxshi hamki, bu ulamomiz uni kim aytganini ham bilar ekanlar.

…Yaman degan arab mamlakatidan bir amirzoda tasavvuf yo'lida piri komil istab, Samarqandga ‒ naqshbandiyaning XV asrdagi buyuk rahnamosi Xoja Ahror Ubaydulloh Valiy huzurlariga kelibdi. Qisqa bir fursatda piri komil bu muridlariga o'zi pir darajasiga yetgani haqida vasiqa yozib beribdilar. Shunda, yillar u kishining xos xizmatlarida yurib ham, bu maqomga musharraf bo'lolmayotgan ko'p sonli muridlaridan biri norozilik qilib, buning sababini so'rabdi. Shunda Xoja Ahror badihatan, ya'ni shu zahoti ana shu baytni aytib yuborgan ekanlar.

Xoja Ahror merosini titkilab ham, bu baytni hozircha topa olmadik. Shuning uchun Abdulg'afur Razzoq Buxoriy ustozga suyanib, kamina shu bayt sharhida “Ruh va tavfiq” sarlavhali maqola yozdim, “Naqshbandiya” jurnali (2011 yil, № 2. ‒ B. 2-6)da e'lon qilindi.

Keyin bu baytning u yer-bu yerlarda misol qilib keltirilganiga ham guvoh bo'lindi. Shu tariqa u xalq mulkiga aylantirildi, desa ham, bo'laveradi.

O'tgan hafta turmush tashvishlari bilan shaharda yurgan mahalimiz Xorazmdan Maryam opa degan tanishimiz zavjiyamga qo'ng'iroq qilib: “Madaniyat va ma'rifat” telekanalida navoiyxonlik yuzasidan bir davra suhbati bo'layotgani, unda kamina ham qatnashayotganini aytib qoldilar. O'zimcha “Layli va Majnun” dostoni tahliliga bag'ishlangan ko'rsatuv ekanini taxmin qilib, uni olib borgan taniqli jurnalist ukamiz Safarali Qurbonovga zang urdim. Qaysi ko'rsatuv ekanini to'g'ri topibman.

Uyga kelsam, taniqli aruznavis shoir, “Do'stlik” ordeni sohibi Ismoil Mahmud akamiz qo'ng'iroq qilib qoldilar. Aytganlarini aynan keltiraman:

— Tahorat olib,  endi namozni boshlamoqchi bo'lib turgan edim. Televizor yoniq ekan. “Layli va Majnun” haqida ko'rsatuv berilib qoldi. Tikka turgan holda uni oxirigacha tomosha qildim. Yaxshi suhbat bo'ldi. Ancha ma'rifat oldim. Dos­tonni qayta o'qiganday bo'ldim. Baraka topinglar. Ishqi haqiqiyni yaxshi tushuntirdingizlar. Bir-birovlaringizni to'ldirdingizlar. Sharqona odob bilan, ya'ni bilinar-bilinmas bahs ham bo'ldi. Lekin uni sezgan sezdi. Namozimni qazo qilib o'qib oldim.

Shunda:

— Uzr, ‒ dedim, ‒ qazoga sababchi bo'lib qolibmiz-da.

— Yo'q, ‒ dedilar hoji aka, ‒ suhbat qazo bo'lmadi-ku. “Nimaga?” deysizmi?

— Xo'sh?

— O'n besh yilcha burun “Sharq ziyokori” kitob do'konida taniqli adabiyotshunos Sayfiddin Rafiddin domlani ko'rib qoldim. So'rashdik. Yonlarida bir sherik­lari ham bor ekan. “Yuring, bir ulug' inson kasalxonaga tushibdilar, birga borib, ziyorat qilib kelamiz. Mashina tayyor”, ‒  dedilar. Men bir ishim borligini aytib, uzr so'ragan bo'ldim.   “Yo'q, demang, Haq yo'lidagi bir donishmand insonning suhbatidan zarurroq ham ish bo'lar ekanmi?! Hatto, o'rni kelsa, namozning qazosini ham keyin o'qib olsa, bo'ladi, lekin bunday ajoyib suhbatni so'ng qaydan topasiz?! Sizga bir bayt aytaymi?” ‒ dedilar. “Ayting!” ‒ dedim. Shunda mana bu baytni aytdilar:

Har namozeki, qazo bo'lsa, o'qirsan keynida,

Mardi Haqning suhbatin topgil, qazo bo'lmay turib.

Mashinaga o'tirganimiz zahoti daftarchayu ruchkamni chiqarib, uni yozib oldim. Lekin muallifini so'rasam, u kishi buni bir ustozlaridan eshitganlarini,  kim yozganini bilmasliklarini aytdilar. Shunga o'xshab, men ham suhbatlaringizni kanda qilmadim-da. Namozimni esa qazo qilib o'qib oldim.

Shoir akamizning bu gaplari kaminaga ikki tarafdan yoqdi. Birinchidan, ko'p­larimiz: “Odamlar televizor ko'rmay qo'ygan, hamma qo'lidagi telefoni bilan ovora”, deb, xato o'ylaymiz, juda unchalik emas. Ikkinchidan, bu ajoyibdan-ajoyib durdona bayt Sayfiddin Rafiddinu Ismoil Mahmudu va ulardan eshitganlar “cho'ntagi”da qolib ketaverishi kerakmi?!

Yo'q!

Yozma nutqning og'zaki nutqdan bir ustunligi bor: og'zaki nutq qorga yozilganga o'xshaydi,  quyosh yilt etsa, erib ketadi, yozma nutq toshga bitilganga o'xshaydi, necha-necha yillardan keyin ham topib o'qisa, bo'ladi.

Bu suhbatni: “Toshga yozilganday bo'lsin!” deb bitdim.

Mayli, baytning muallifi topilmagan bo'lsa ham, u xalq mulkiga aylansin, axir.

Sultonmurod OLIM,

filologiya fanlari doktori,

Toshkent amaliy fanlar universiteti professori.