O'zbek milliy raqs san'ati: Yangilanayotgan ta'lim va istiqbolli loyihalar
Mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevorini hamda yangi jamiyat asoslarini barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi — ma'naviyat va ma'rifat, madaniyat va san'at sohasida shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish olib borish va bunday tarbiyaviy tizim markazida xalqimizning azaliy qadriyatlariga sadoqat ruhini shakllantirish ustuvor masalaga aylandi. Mustaqillikni mustahkamlash, integratsiya va globallashuv jarayonida madaniy meros haqidagi tarix haqiqatlari yuzaga chiqmoqda. Yoshlar ertangi kuniga ishonch bilan yashashi, milliy madaniyat muhitida o'zini erkin his qilishi uchun Vatan tarixini, ulug' allomalardan qolgan madaniy merosni bilishi shart. O'zbek xalqining qadimiy madaniyati juda boy an'analarga ega. U o'z ildizlari bilan uzoq asrlar tarixiga tutashgan.
Istiqlol sharofati bilan tarix haqiqatlari tiklandi. Madaniy meros — ota makonning shonli o'tmishi, millat va xalqning hayot falsafasidir. Buyuk ipak yo'li ustida joylashgan O'zbekistonimiz qadim zamonlardan buyon Sharq bilan G'arb xalqlari o'rtasida savdo va madaniy aloqalar ravnaqida muhim ahamiyat kasb etgan.
Muhtaram Prezidentimiz o'tgan yili 22 dekabr kuni Respublika Ma'naviyat va ma'rifat kengashining kengaytirilgan yig'ilishida “Yosh avlodimiz tarbiyasi murakkab zamon talablariga javob beryaptimi?” degan dolzarb savolni kun tartibiga qo'ydi. Darhaqiqat, tafakkuri yuksak, qalbi ma'naviyat va ma'rifat nurlari bilan yog'dulangan yoshlar faqat yaratuvchilikka, yashnatuvchilikka, bunyodkorlikka intiladi. San'at esa inson qalbida ezgulik va go'zallik tuyg'ularini uyg'otadi, jamiyat voqeliklari va hayot mazmunini chuqurroq anglashga o'rgatadi.
Ma'lumingizki, ko'p asrlik boy an'analarga ega bo'lgan o'zbek milliy raqs san'ati o'zining milliy qadriyatlar bilan uyg'unlashgan chuqur mazmundorligi, harakat va holatlarning nafisligi, nozikligi, ichki kechinmalar hamda go'zal his-tuyg'ularga boyligi, sharqona fazilatlar zamirida yuzaga kelganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda dunyo yangilanmoqda. O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining Markaziy Osiyodagi eng yaqin hamkori Qozog'iston Respublikasi Jumabek Tashenev nomli universitetdir. O'tgan 2023 yilda mazkur universitet bilan uchta xalqaro ilmiy-amaliy anjuman, ikkita xalqaro ilmiy seminar, ikkita olimpiada, o'ndan ortiq ma'naviy-ma'rifiy tadbirlar o'tkazildi. Xususan, ikkala oliy o'quv yurtining tashabbusi bilan Qozog'iston xalqi Assambleyasi, Qozog'iston o'zbeklari etnomadaniy birlashmalarining “Do'stlik” hamjamiyati hamkorligida 2023 yil 18 noyabr kuni Chimkent shahrida “Ilm-fan, ta'lim va san'at integratsiyasi: istiqbolli rejalar” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya va anjuman doirasida O'zbekiston xalq artisti, professor Gavhar Matyoqubova nomidagi xalqaro raqs ko'rik-tanlovi o'tkazildi. Ilmiy anjumanda O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi prorektori, professor N.Qosimov, “San'at nazariyasi va tarixi” kafedrasi mudiri, dotsent v. b. Sh.Umarov hamda san'atshunoslik yo'nalishi talabalari S.Ismatova, R.Karamova, Z.O'roqov, R.Hojiyev, J.Mirsoliyev, Sh.Qodirovlar o'z ma'ruzalari bilan ishtirok etishdi.
O'zbekiston xalq artisti, Amerika Qo'shma shtatlaridagi Yevroosiyo raqs akademiyasining akademigi, professor Gavhar Matyoqubova nomidagi xalqaro raqs ko'rik-tanlovida O'zDXA xoreografiya yo'nalishi kunduzgi bo'lim talabasi Islom Haydarov, sirtqi bo'lim talabalari Dilnoza Mavlonova, Dilnoza Artiqovalar o'zlarining jozibali raqslari bilan tomoshabinlarning muhabbati va e'tirofiga sazovor bo'lishdi. Xalqaro tanlovning Gran-pri sovrini J.Tashenev nomli universitetning 1-kurs talabasi D.Atajonovaga, 1-o'rin O'zDXA Urganch filiali 2-kurs talabasi R.Sapayevaga nasib qildi. Xalqaro anjuman yakunida g'oliblar “Alg'ыs xati”, festival statuetkalari hamda esdalik sovg'alari bilan taqdirlandi. Ilmiy anjuman doirasida kitoblar ko'rgazmasi va konferensiya ilmiy to'plamining taqdimoti ham o'tkazildi. To'plamdan O'zDXA professor-o'qituvchilari va talabalarining maqolalari o'rin olgan.
O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasida amalga oshirilayotgan “Musiqa va san'at o'quv muassasalari uchun “Bolalar raqslari” fanidan interaktiv o'quv-metodik qo'llanmalar yaratish” mavzusidagi amaliy loyiha doirasida 2023 yilning yanvar va noyabr oylarida Agradagi J.Siti kolleji, Dehli shahridagi Javoharla'l Neru, Mirzo G'olib universitetlari bilan hamkorlikda “O'zbekiston va Hindiston: yangi ilmiy-madaniy aloqalar” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya bo'lib o'tdi. Unda san'at va madaniyat tarixi, milliy raqs, hind-o'zbek xalqlari hamkorligini mustahkamlash, yangi aloqalar o'rnatish kabi mavzular ko'tarildi. Konferensiya materiallari ingliz va hind tillarida chop etildi. O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi professori, O'zbekiston xalq artisti Gavhar Matyoqubovaning hind va ingliz tillarida chop etilgan “Xorazm “Lazgi” raqsining tarixi”, H.Hamroyevaning “O'zbek bolalar folklor raqslari: an'anaviylik va zamonaviylik” nomli monografiyasining taqdimoti o'tkazildi. Monografiya Nyu-Dehli universiteti ilmiy kengashining qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. Ularni ingliz tiliga A.Allayorov, hind tiliga doktor Shamenaz tarjima qilgan. Professor H.Hamroyeva J.Neru universiteti hamda Jamiya milliy islomiya universiteti talabalari uchun o'zbek tilidan mahorat darsi o'tdi, o'zbek va hind xalqlari madaniyatining mushtarak jihatlari haqida ma'ruza qildi. Konferensiya, ijodiy uchrashuvlar va kitob taqdimotlari Hindiston matbuotida keng yoritildi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 4 fevraldagi “Raqs san'ati sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy salohiyatni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi hamda “Milliy raqs san'atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarorlari madaniyat va san'at taraqqiyotida o'ziga xos tarixiy voqea bo'ldi va xoreografiya ta'limida asosiy dasturilamal vazifasini o'tamoqda. Ayni qarorlar asosida Toshkent davlat milliy raqs va xoreografiya oliy maktabi negizida davlat oliy ta'lim muassasasi shaklida Madaniyat vazirligi tizimida O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi hamda xoreografiya maktabi negizida Respublika xoreografiyaga ixtisoslashtirilgan maktab-internati tashkil etildi. Buxoro, Qarshi, Namangan va Urganch shaharlarida Akademiya huzurida ixtisoslashtirilgan boshlang'ich raqs san'ati maktab-internatlari ish boshladi. O'quv jarayonini samarali tashkil etish maqsadida, akademiyaga yangi bino ajratilib, bu yerda talabalarning ijod qilishi va qulay sharoitlarda yashashi uchun barcha imkoniyatlar yaratildi.
Xoreografiya ta'lim tizimini takomillashtirish, malakali kadrlar tayyorlashga bo'lgan ehtiyojni to'la qamrab olish, yangi avlod darsliklarini hamda milliy raqs san'ati sohasida “Ustoz-shogird” an'analariga asoslangan raqs maktablarini yaratish, xalqaro standartlarga muvofiq yuqori malakali mutaxassislar va kadrlarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlarni jadal rivojlantirish masalalariga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Bu maqsadlarga erishish uchun o'qitishning zamonaviy va ilg'or uslublaridan keng foydalanish, o'quvchilar iqtidorini har tomonlama rivojlantirish ta'lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va innovatsion texnologiyalarni, madaniyat va san'at sohasida ilm-fan bo'yicha erishilgan ilg'or yutuqlarni tatbiq etish hamda ilmiy tadqiqotlar natijalari bo'yicha ma'naviy-ma'rifiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarni tayyorlash va nashr qilish bugungi kunning muhim masalalari sanaladi.
2021-2023 yillarda akademiyada “Musiqa va san'at o'quv muassasalari uchun “Bolalar raqslari” fanidan interaktiv o'quv-metodik qo'llanmalar yaratish” mavzusida amaliy loyiha amalga oshirildi. Loyiha doirasida “O'zbek bolalar raqslari, raqs liboslari va taqinchoqlari nomlarining o'zbekcha-ruscha-inglizcha-fransuzcha qisqacha izohli lug'ati”, “O'zbek bolalar folklor raqslari” nomli kitob-albom, 7 ta ilmiy maqolalar to'plami, 2 ta monografiya, 193 ta ilmiy maqola e'lon qilindi, 5 ta dasturiy mahsulot yaratildi va Adliya vazirligi huzuridagi Intellektual mulk agentligidan guvohnoma olindi. “O'zbek bolalar folklor raqslari” o'quv qo'llanmasida (mualliflar H.Hamroyeva, Sh.Toxtasimov) birinchi marta 35 ta bolalar raqslarining xoreografik tavsifi yaratildi. Shuningdek, Turkiya, Rossiya, Misr, Hindiston, Qozog'iston, Ozarbayjon, Indoneziya, Tailand davlatlarining TOP mingtalikka kirgan nufuzli oliy o'quv yurtlari bilan hamkorlikda xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyalar o'tkazildi, anjuman materiallarining ilmiy to'plami nashr qilindi. Bolalar folklor raqslarini to'plash maqsadida Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm, Farg'ona, Andijon, Namangan, Samarqand, Sirdaryo viloyatlariga ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Mazkur anjumanlar va ilmiy ekspeditsiyalarda talabalar ham faol ishtirok etdi. Amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarni, “Mahorat darslari”ni, xorijdagi o'zbek bolalar raqs markazlari bilan hamkorlikni keng ko'lamda targ'ib qilish maqsadida loyihaning rasmiy veb-sayti hamda telegram kanali yaratildi. Loyiha rahbari, filologiya fanlari doktori (DSc) H.Hamroyevaning “O'zbek bolalar folklor raqs san'ati: an'anaviylik va zamonaviylik” nomli monografiyasi Indoneziyada indonez va ingliz, Hindistonda hind va ingliz tillarida chop etildi.
Shuningdek, “Xoreografiya san'ati orqali imkoniyati cheklangan bolalarning jamiyatdagi faolligini oshirishga qaratilgan multimedia mahsulotini yaratish” mavzusidagi ikkinchi loyiha (rahbari Sh.Xudoynazarova) doirasida respublikamizdagi inklyuziv ta'lim maktablarida amaliy mashg'ulotlar, o'quv seminarlar va madaniy-ma'rifiy tadbirlar o'tkazildi. Ommaviy axborot vositalarida imkoniyati cheklangan bolalarning jamiyatdagi faolligini oshirishda raqs san'atining o'rni mavzusida chiqishlar qilindi. 93 ta ilmiy maqola, “Inklyuziv ta'limda xoreografiya” nomli o'quv-uslubiy qo'llanma nashr etildi.
Bakalavriat ta'lim yo'nalishlarida “Xoreografiya jamoalari rahbari”, “Xoreograf-pedagog”, “Baletmeyster-rejissyor”, “Zamonaviy raqs” hamda “San'atshunoslik (xoreografiya)” bo'yicha oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlanadi. 2023 — 2024 o'quv yilidan oliy ta'limdan keyingi ta'lim uchun “Raqs san'ati” ixtisosligi bo'yicha akademiyada doktorantura ochildi.
O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi tashkil etilganining birinchi kunlaridanoq, uning oldidagi asosiy vazifalardan biri — xoreografiya san'ati sohasida xalqaro almashuvni yanada kengaytirish masalasiga alohida e'tibor qaratildi.
Xoreografiya ta'limi sohasidagi xalqaro tajribani o'zlashtirish, innovatsion uslublarni joriy etish, o'qituvchilar malakasini zamonaviy talablarga mos darajada oshirish maqsadida, O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi Rossiya Federatsiyasining Moskva shahridagi davlat xoreografiya akademiyasi, Sankt-Peterburg shahridagi A.Ya.Vaganova nomidagi Rus balet akademiyasi, shuningdek, Astana shahridagi Qozog'iston milliy xoreografiya akademiyasi, Xitoydagi Pekin xoreografiya akademiyasi bilan ilmiy-madaniy-ma'rifiy aloqalarimiz mustahkamlanib bormoqda. Hamkorlik shartnomalarida O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining professor-o'qituvchilari malakasini oshirish hamda stajirovkaga yuborish, xoreografiya sohasida mutaxassislar almashuvini tashkil etish, qo'shma ijodiy loyihalarni amalga oshirish, birga ilmiy-amaliy konferensiyalar tashkil etish kabi bir qator muhim vazifalar belgilangan. Akademiya professor-o'qituvchilari tomonidan 2023 yilda 5 ta o'quv qo'llanma, 10 dan ortiq monografiya, 263 ta ilmiy maqola e'lon qilindi. Shulardan xalqaro jurnallarda 27 ta, yuqori “impact factor” (“Web of Science”, “Scopus”) jurnallarida 7 ta maqolaning chop etilishi ilmiy salohiyatning kuchayishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
So'nggi besh yil mobaynida akademiyaning yigirmadan ortiq yosh o'qituvchilari Moskva davlat xoreografiya akademiyasida o'z malakalarini oshirib, nazariy bilim va amaliy tajribalarini boyitib keldilar. Shuningdek, mazkur oliy dargohda har yili tashkil etiladigan “Xoreografiya ta'limi va balet san'ati rivojlanishining dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiyalarda akademiyamiz professor-o'qituvchilari, yosh olimlar va talabalar ishtirok etib kelishmoqda.
Akademiyamizning iqtidorli talabalari milliy raqs san'atini xorijiy mamlakatlarda katta muvaffaqiyat bilan namoyish etmoqdalar. Moskva, Sankt-Peterburg, Sochi, Astraxan, Ufa, Astana, Olmaota, Dushanbe, Chimkent kabi shaharlarda o'tkazilgan nufuzli xalqaro festival va ko'rik-tanlovlarda ishtirok etib, sovrinli o'rinlarni egallashdi. “Zamonaviy raqs” yo'nalishi talabalari Tohirjon Abbosov, Sergey Kazinlar Qozog'istonda o'tkazilgan xalqaro raqslar tanlovida oliy o'rinlarni egallashdi. “Xoreografiya jamoalari rahbari” ta'lim yo'nalishi 4-kurs talabasi Elchin Yusupovning 2023–2024 o'quv yili uchun O'zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat stipendiyasiga, 3-kurs talabamiz Ruxshona Rasulovaning Islom Karimov nomidagi davlat stipendiyasiga sazovor bo'lganligi ilm maskanimiz uchun quvonchli natija, albatta.
Ta'kidlash joizki, akademiyamiz talabalari uchun xorijiy mamlakatlardan kelgan raqs ustalari, mohir xoreograf-pedagoglar bilan ijodiy uchrashuvlar tashkil etish o'zining ijobiy samaralarini bermoqda. Yoshlarimiz kelajakda milliy raqs san'ati rivojiga o'z hissalarini qo'shib, o'zbek san'atini yangi ijodiy yutuqlar, ilmiy tadqiqotlar bilan boyitib, yangi O'zbekistonning haqiqiy fidoyilari bo'lib kamol topsinlar!
Shuhrat TOXTASIMOV,
O'zbekiston davlat xoreografiya
akademiyasi rektori,
professor.