Milliy kontent hayotimiz ko'zgusi bo'lsin!

Ish xonamning oynasi mana shu maydon tarafda ekani ham ayni muddao bo'ldi. U yoqqa o'tsam ham, bu yoqqa o'tsam ham derazani ochib tashqariga qarayman, maydon o'rtasida salobat bilan turgan Navoiy hazratlari haykaliga ko'zim tushadi. Kunning o'rtalarida haykal oldiga odamlar, asosan yoshlar yig'ilishdi, tushunishimcha, gul qo'yish marosimi boshlanyapti. Ularning safida bo'lgim keldi, shoshilib kiyinib, tashqariga chiqdim. Lekin men binoni aylanib katta ko'chani kesib o'tib borgunimcha, tadbir tugagan ekan: haykal poyida gullar, u yer-bu yerda uch-to'rttadan yoshlar yig'ilib gurunglashib turishibdi. Doim tak­rorlab yuradigan Navoiy satrlarini dildan o'tkazib, ishxonaga qaytdim.

Nazarimda, endi universitet kiraverishida hozirlab qo'yilgan zamonaviy sahna oldida odamlar to'planib, tadbir boshlanadigandek edi. Kun asrdan o'tganda o'sha tomondan uzuq-yuluq xorijiy musiqalar eshitila bosh­ladi. “Ha, texnikani sozlab, ovozlarning baland-pastligini tekshirishyapti, shekilli”, – deb o'yladim. Yo'-o'q… adashdimmi?.. Sal fursat o'tmay, asosan yoshlar yoki xorijiy sayyohlar uchun uyushtiriladigan o'yin-kulgi kechalarida qo'yiladigan, milliy musiqalarimizu milliy cholg'u asboblarimizga begona kuylar, qo'shiqlar jaranglay bosh­ladi. Harchand tushunishga urinsam-da, hech idrokim yetmasdi: “Bugun – 9 fevral, Alisher Navoiy tavallud top­gan kun. Shu munosabat bilan, ayniqsa bugun, yurtimizning barcha hududlarida shoirni, uning o'zbekni dunyoda sharaflab yashayotgan asarlarini eslab ruhini shod etish, ehtirom ko'rsatish, o'rganish va ibratlanish kuni.

Yopiq derazalardan-da darang-durung qilib eshitilayotgan mana bu musiqalar… balki, balki shu yo'l bilan yoshlarni davraga chorlashmoqchidir?..” oxirgi gapimga ishonchim qattiq edi: “Bugun — 9 fevral. Ro'parada Alisher Navoiy nomidagi universitet. Maydon o'rtasida Navoiy hazratlari siymosi… axir boshqacha bo'lishi mumkinmi?” Lekin men boshqacha bo'lishi mumkinmasligini dil­­­­da qat'iy takrorlaganim sayin, tashqaridan ayrim o'zbek estrada qo'shiqlari va xorijiy musiqalar bir-biriga ulanib avjlanib borardi. Nihoyat, ish vaqti tugab, tashqariga shoshdim. Shom qorong'usi tushgan, Alisher Navoiy siymosini tikilib qarasang ko'z ilg'aydi. Ammo unga orqa qilib turgan yuzlab yoshlar kuchli chiroqlar yoritib turgan sahnadagi baland bo'yli, sochlari yoyiq, kostyum-shim kiygan qizning qo'llarini goh ikki yonga yoyib, goh osmonga bigiz qilib xorijiy tildagi xonishiga yuz tutishgan.

— Bu tadbir tashkilotchilari kim? — deb so'radim qator turgan ichki ishlar xodimlarining biridan.

Ular bir yigitni, u esa baland bo'yli, o'z ishidan g'oyat xursandligi yuzidan ko'rinib turgan boshqa yigitni ko'rsatdi. O'zimni tanishtirdim, u ham hokimiyatda ishlashini aytdi. To'g'risi, qiyofasi shundoq ko'z o'ngimda qolgan o'sha yigitning ismu sharifini to'liq bilishgayam toqatim yetmay, “Bu qanaqa tadbir?” deb so'radim. “Yoshlarda vatanparvarlik tuyg'usini tarbiyalashga bag'ishlangan kecha”, deb javob berdi u.

— Bugun, o'zingiz ham yaxshi bilsangiz kerak, Alisher Navoiy tavallud topgan kun, mana shu tadbirni ulug' shoir hayoti va ijodiga bag'ishlab o'tkazsa bo'lmaydimi? Chunki…

— Biz kunduz kuni Navoiy haykaliga gullar qo'ydik, — gapimni bo'ldi suhbatdoshim.

— Yaxshi. Yoshlarda vatanparvarlik tuyg'usini tarbiyalashda Navoiydek har jihatdan ibratli shaxslar kam topiladi…

— Biz bu kechaga falonchi (yig'ilganlarni jo'rovoz qilib shiorlar ayttirishi, qarsak ustiga qarsaklar chaldirishi bilan tanilgan voiz nomini ayt­­di)ni taklif qilganmiz. Nima, siz qarshimisiz?

Men o'sha lahzalarda o'zimni ezgu, juda muhim maqsadini tushuntirolmayotgan, ammo qarshimdagi navqiron yigitga g'arazgo'y odam bo'lib ko'rinayotgan kimsadek his etdim. U yoq-bu yoqqa qaradim: kimlar  musiqadan ham ko'ra shovqin-suronga o'xshagan sadolarga monand gavdasini tebratadi, kimlar qo'lidagi idishchasidan nimadir cho'qilaydi, yonginamdagi  qizlarning biri ikkinchisiga ishora qildi: “Ketdik!” Men ham noiloj o'z yo'limga ketarkanman, holatimga yechim Navoiyning o'zlaridan bo'ldi:

Meni men istagan o'z suhbatiga

                                           arjumand etmas,

Meni istar kishining suhbatin

                           ko'nglum pisand etmas.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O'zbekis­ton Respublikasi Xavfsizlik kengashining shu yil 12 yanvarda bo'lib o'tgan kengaytirilgan yig'ilishida aytgan: “Agar biz O'zbekiston axborot makonida milliy kontent yaratishni o'z qo'limizga olmas ekanmiz, dunyodagi voqealarga milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan baho bermas ekanmiz, bu ishlar xorijdan turib amalga oshirilishiga imkon yaratib bergan bo'lamiz”, degan fikrlari respublikamiz axborot makonida xizmat qilayotgan ijodiy xodimlar oldiga juda dolzarb, jiddiy, mas'uliyatli, oson bo'lmagan vazifalarni qo'ydi. “Dolzarb, jiddiy, mas'uliyatli” ifodalarini ko'p ishlatamiz, hatto ulardan o'ylab-o'ylamay navbatchi so'zlar qatorida foydalanishga o'rganib qolganmiz. Bu o'rinda ular asl ma'nosidagi yukni ko'tarib turibdi. Zimmamizdagi bu dolzarb mas'uliyatning oson bo'lmagan jihatlari ko'p o'ylantiradi.

Ilmiy lug'atlarda yangi bo'lgan kontent so'ziga “o'z-o'zini ifoda etish, tarqatish, marketing va / yoki nashr etish uchun nutq, yozuv yoki turli xil san'at turlari kabi biron-bir vosita orqali ifodalanishi kerak bo'lgan axborot vositasi” deb izoh beriladi. Demak, kontent yaratish har qanday jurnalist, qalamkash, blogerning o'z-o'zini ifoda etishi uchun nutq, yozuv yoki turli xil san'at turlari kabi vositalar yordamida axborot mahsuloti ijod qilishidir. Bu qoida dunyodagi barcha ommaviy axborot vositalari xodimlari uchun birdek tushunarli va birdek mezon.

Bizning oldimizga o'zbek axborot makonida milliy kontent yaratish,  dunyodagi voqealarga  milliy manfaatlar nuqtai nazaridan baho berish topshirig'i qo'yildi. Ya'ni, axborot makonidagi mahsulotlarimiz ona O'zbekiston zaminidagi o'zbekistonlik­larning tarixi, madaniyati, ma'naviyati, milliy mentaliteti, qadriyatlari, urf-odatlari, necha asrlik ildizlaridan hayotu hikmat olgan zamonaviy an'analarga ko'zgu bo'lishi kerak. Milliy kontent yaratishning boshqacha yo'li yo'q, to'g'rimi?

“O'zbekiston juda katta tarixga, madaniyatga, san'atga, bilimlar va ilmlarga boy mamlakat. Televidenie, internetda berilayotgan kontent ham shunga mos bo'lishi kerak”, –  deydi O'zbekiston Milliy media birlashmasi raisi Sherzodxon Qud­ratxo'ja.

“Bugungi globalizm davrida ko'ryapmizki, hozirda haqiqatdan har bir davlatning o'ziga xos jihatlari, hamma narsasi o'ziniki bo'lsa yaxshi ekan”, – bu “Fikrat” nashri jurnalisti G'ayratxo'ja Saydaliyev fikri va shu kabi mulohazalarni ko'p keltirish mumkin. Bu masalaning yechimi kimlargadir uncha qiyin emasdek: tayyorlagan media mahsulotining qaeridadir beshikni eslash yoki do'ppining rasmini qo'yib qo'yish; qizaloqqa atlas ko'ylak kiydirib she'r ayttirish yoki rep qo'shiqchisi konserti o'tadigan sahnani milliy naqshlar tasviri bilan bezash (va hokazo) bilan uddalab qo'ya qolsa bo'ladigandek.

Aslida, dunyo axborot makonida o'zbek milliy kontentini yaratishdan maqsad – media olamida xorijliklar uchun o'zbekona hayot shaklu shamo­yilini chiroyli, maftunkor, jozibali qilib chizib, tasvirlab, hikoya qilib berish emas; balki bu ota makonda, avvalo, bobolarimiz, momolarimiz, ota-onalarimiz necha asrlik sinovlar, tajribalar, mehnatu izlanish samaralari asosida tamo­yilga aylantirgan, ibrat izlaganga ibrat bo'lishga munosib hayot tarziga, qadriyatlarga, urf-odatlarga sadoqatli turmushimizning axborot vositalarida dalilu isbotlari bilan qiziqarli, yorqin, mohirona aks etishidir.

Globallashuv davrida global madaniyat o'zining tashqi “yaltir-yultur”lari, “bir martagina beriladigan hayotda yashab qolish kerakligi”ga kimlarnidir ishontira olishi, yengilligi, osonligi bilan millionlab qalblarni yuhodek yutib yubormoqda. Mana shu davrda ona O'zbekistonimizni sharaf bilan asrab-avaylash; o'zbek xalqining o'zligini bayroq misoli yuksaltirish; hayotning hamma jabhalarida jism va qalb salomatligini, jamiyatni ezgu maqsadlar yo'lida jipslashtirib, unga jismoniy va ma'naviy kuch-quvvat ato etadigan o'zaro mehr-oqibat, saxovat, bag'rikenglik tuyg'ularini, oilalarda haqiqiy barkamol avlod ulg'aytirguvchi sabru iroda, halollik, rostgo'ylik, mehnatsevarlik, kattaga hurmatu kichikka izzat fazilatlarini bardavomu barqaror etadigan real o'zbekona hayot tarzining in'ikosi bo'lgan axborotlargina o'zbek milliy axborot kontentini tashkil etishi mumkin.

Shu nuqtai nazardan qaraganda… Nazdimda, masalaning jon tomiri va yuqorida qayd etilgan oson bo'lmagan tomoni shunda. Chunki “qozonda bo'lsa, cho'michga chiqadi”. Hayot qozonimizdan axborot dasturxonlariga tortiladigan (qo'pol o'xshatish bo'lsa-da) “masalliq”larning aksariyatida global madaniyat qiyofasiyu oqibatlari “barg yozib, gullay boshladi”.

…Tanishimning hikoyasi: “Qo'shnimiz  – oila bosh­lig'i chet elga ishlagani ketib, ayoli uchta qizi bilan qoldi. Ko'p qavatli binoda ham uylari bor edi, ijarachi qo'yishdi. Bir-ikki yilda ikkita qiziga yengil mashina sotib olishdi, ular hovlidan mashinada chiqib, mashinada kirib ketishardi.  Fursat o'tib, bir kuni qo'shni erkakni hovlisi oldida ko'rib qoldim, u juda asabiy edi. Ko'rishdik, sog'u omonlik so'radim. Qo'shnim to'lib turgan ekanmi, o'z-o'zidan yorildi: “Ko'rmaysizmi? Men u yoqlarda kimlargadir xizmat qilib pul topib yuboraveribman… bu yerda bular… Kecha kechqurun keldim. Bugun ertalabdan dam olmoqchi edim, qizlarim ishga ketishgan. Ishonasizmi… hovlidagi oshxonayu omborxonani aylanib, bir marta ovqat olib kelishga ishlatilgan yuviqsiz yelim idishlardan bir mashinasini axlatga olib chiqib tashladim…”

Kimlargadir taqlidan ko'chadan ovqat tashib taomlanish bilan go'yoki ayollar yumushi kamayganidan xursand bo'ldik. Aslida, bu xursandchilik bekani oila a'zolari orasida e'zozli qilgan, ular har kuni minnatdorchilik bilan e'tirof etgan, ro'zg'orga baraka kiritgan, qarindosh-urug'lar orasida hurmatga sazovor etgan pazandalik, saranjom-sarishtalik xislatlarining yupqarib, yo'qolib borishi evaziga keldi. Bir donishmand aqli o'tkir bolaga tikilib o'tirib: “Agar unga qirq kun ko'chadan ovqat tashib yedirilsa, zehni o'tmaslasha boshlaydi”, – degan ekan.

…Bundan o'n besh-yigirma yillar oldin qiz uzatiladigan xonadonda to'ydan oldin mahalla ayollaridan fursati, imkoniyati borlari “ko'rpa qop­ladi” marosimiga yig'ilishardi. Ular o'sha kuni bo'lajak kelinning ko'rpa-to'shaklarining avra-as­tarini tikib, paxta solib qoplab, qavib taxt qilib chiqib ketardilar…

Qo'ni-qo'shnilarning o'zaro ahil, oqibatli, yaxshi-yomon kunlarida yelkadoshligi shakllanishida shunday odatlardan o'tadigan “ustoz” topilmasa kerak. Ilgari deyarli barcha uy bekalari yengil-elpi ko'rpa-to'shaklarini o'zlari qoplab, qavib olganlar, chunki ular bu ishni qo'shnilaridan o'rganganlar.

…Momolar, onalar nazoratida yangi chaqaloqli uyga yigirma kungacha (ba'zi joylarda 40 kungacha) qo'ni-qo'shni, qarindosh-urug'lar kirishmas, ammo emizikli ayolning ahvoli-holatini bilganlari uchun issiq taomlar bilan darvoza oldidan yo'qlab turishardi…

Chunki oqila buvi yoki ona gulbargdan ham nafis­roq bo'lib turgan ikki jon – yangi ko'zi yorigan ayol va chaqaloqni urintirgisi, bezovta qilgisi, ularni har xil nazar-nafaslarga duchor qilgisi kelmaydi-da! Keyingi paytlarda markaziy shaharlarda (ayniqsa, Toshkentda) ona-bolaning tug'ruqxonadan chiqib kelishiga qizning onasi bir nechta ayollar bilan tog'ora-tog'ora yegulik, qator-qator ki­yimchalar, kuyov hamda qudalarga sarupolar bilan kelishi va ularni kuyov tomon uyalmay qabul qilishida ayrim kishilarning nafsi rohatlanishidan boshqa qanday ma'no-maqsad bor?!

…Homilador ayollar, qo'shniyu begonalarni qo'ya turing, o'zining jigarlari, oilasidagilar oldida ham iymanib, tortinib keng va sipo ko'ylaklar kiyib yurishardi…

Homilador ayolning xunugi bo'lmaydi. Zero, bu faslda ayol shu qadar ma'sum, muloyim, himoyatalab bo'ladi – aqlimizni taniganimizdan buyon aksiomaga aylangandi bu xulosa. Endi… badanini sirib ko'ylak, shim, yevropacha kiyim kiygancha, tortinish-iymanish nimaligini bilmay o'tib borayotgan homiladorni ko'rganda oriyatli ayollar uyalib yerga qaraydigan bo'ldi.

…Vodiyda qizlar 9-10 yoshga yetgach, onalari ipak-saboq, ish ko'rpacha tayyorlab berib, do'ppi (to'n, qiyiq, kamzul) tikish o'rgatilardi. O'smir qizlarning qo'li nina-ipga himarilib yopishmasligi uyat sanalardi…

Ha, hunarmandchilik mahsulotlarining jamiyat hayoti va iqtisodi uchun qadr-qimmati yuksak, shu bilan birga, hunar o'rganish va uni faoliyatga aylantirish barobarida o'smir, yosh farzandlarda shakl­lanadigan mehnatsevarlik, vaqtni qadrlash, sabr­-qanoatlilik, ijod qilishga, o'z mehnati bilan boshqalarni xursand etishga odatlanish undan ham qimmatliroq, yuksakroq ahamiyatga ega.

…Darvoza oldida gaplashib turgan ikkita ayol uzoqdan yoshi ulug'ning qorasini ko'rishi bilan o'z uylariga zuvillab kirib ketishardi…

Bu bilan bekorchilikdan kelib chiqadigan bema'nigarchiliklar kamayardi, oldi olinardi.

…Atlas va adrasdan milliy bichimda tikilgan liboslar asosan sahnalarda qoldi. Bu o'xshashi yo'q matolarimizdan tikilib podiumlarda namoyish qilinayotgan ayrim kiyimlarning bichimi chet davlatlar restoranlarida qo'shiq aytadigan xonimlarning libosigayam o'xshab ketadi. Uni ko'rib “Esiz mato!” – deysiz.

Turli kimyoviy hid va ta'mlar qo'shib tayyorlangan har xil idishlardagi yemishlarni turib, yurib, televizor ko'rib yoki telefonga tikilib cho'qilash; o'lganning ustiga chiqib tepgan kabi bir musibat yo muammoga uchrab turgan odamni videoga olib elga ovoza qilish; o'sma, surma, xinolarni eskilik sarqiti atab, lablarni do'rdaytirib, qosh-ko'zu yuzlarni bir qolipga solish; yarashmagan qiliqlarni raqs deb namoyish etish – bu kabilar global madaniyat dunyosining nuqslari. Ular inson jismiyu ruhiyatidan salomatlikni, qalbidan odamiylikni, yuz-ko'zidan andishayu istarani yuvib, o'chirib tashlaydi. Bunday ahvolga tushgan inson baxt­­li bo'lishi mumkinmi?

Ehhe, men bilganlarimdan saralab ayrim yo'qotganlarimiz, yo'qotayotganlarimizni tilga oldim. Bilmaganlarim, turli hududlarning o'ziga xos an'analari, odatlarining sanog'i bormikin? Ularning har biri mohiyatida qancha hikmatu ibratlar mujassam. Buni xalqimizga anglatmasak, mag'zini chaqib ko'rishga o'rgatmasak, ularga kundalik turmushda ongli ravishda rioya qilmasak, axborot makonida o'zbek milliy kontentini nimaga asoslanib yaratamiz?

Yana bir gap: hozir ayrim videoroliklar, videolavhalarda milliylik ma'nosida paxta yigirayotgan, paxtani charxda ipga aylantirayotgan, qozonda qaynab turgan pillaning ipagini chuvib olayotgan, ariq va daryodan charxda suv chiqarayotgan momolar, bobolarni ko'rsatish bugungi O'zbekiston uchun umuman yarashmaydi. Yangi O'zbekistonning dunyo hamjamiyatiga mos qadamlari, taraqqiyoti, zamonaviy qiyofasi bugungi odamlar hayoti orqali aks etishi kerak.

Qissadan hissa deganlaridek, dunyoda o'zlarini alohida imtiyozlarga loyiq deb hisoblab, bizning milliy qiyofamiz va o'zligimizni yo'qotib tashlab, ota makondagi haq-huquqlarimizga raxna solmoqchi bo'lganlar qo'ygan mafkuraviy tuzoqlardan hushyoru g'olib bo'lishimiz uchun nimalar qilishimiz kerak? – mana shu haqda birgalashib mulohaza yuritsak, so'zlardan amallarga o'tsak…

Muhtarama ULUG'OVA,

O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.