Muhim va dolzarb tadqiqot

Yaqinda “Zamin nashr” nashriyotida sharqshunos, tarix fanlari nomzodi Xurshid Fayziyevning “Shohrux Mirzo tashqi siyosatida Dashti Qipchoq va Mo'g'uliston” nomli qimmatli tadqiqoti chop etildi. Kitob so'z boshi (3-4-betlar), Shohrux Mirzo to'g'risidagi tarixiy ocherk (5-14-betlar), keyingi ikki qismda (15-39- va 40-70-betlarda) Dashti Qipchoq va Mo'g'uliston bilan bo'lgan diplomatik munosabatlar o'rin olgan. Asar ixcham (71-72-betlar) xulosa bilan yakunlangan. Unda Temuriylar saltanati tashqi siyosati va diplomatiyasining juda muhim jihati — XV asrdagi ulkan saltanat va yaqin qo'shni hudud o'rtasidagi siyosiy, diplomatik munosabatlar tadqiq etilgan. Tadqiqot mavzusining muhim va dolzarb jihatlaridan biri shuki, bugungi O'zbekistonning yaqin qo'shnilari — avvalgi Dashti Qipchoq hududi Qog'oziston, o'sha davrdagi Mo'g'uliston esa Qirg'iziston hududlarini qamrab oladi.

O'tmish xalqlar tarixini birlamchi yozma manbalarga asoslangan holda, har tomonla tadqiq etish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri hisob­lanadi. Shu jumladan, yurtimiz o'tmishining ajralmas qismi bo'lgan Amir Temur va Temuriylar davri tarixini chuqur o'rganish va uni targ'ib etish o'zbek fanining ustuvor vazifalaridan biridir.

O'z davri uchun ulkan saltanat yaratib, qit'alararo xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlar, madaniy aloqalarni rivojlantirgan, adolat tamoyillariga tayanib davlat boshqargan buyuk davlat arbobi, yengilmas sarkarda Amir Temur va uning avlodlari bo'lgan Temuriylar davri tarixi nafaqat yurtimiz, balki butun jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida umume'tirof etilgan davr sifatida tadqiqotlar o'tkazishni taqozo etadi.

Xurshid Fayziyevning “Shohrux Mirzo tashqi siyosatida Dashti Qipchoq va Mo'g'uliston” nomli kitobi ana shunday tadqiqotlardan biridir.

Amir Temur vafoti (1405)dan keyin 1409 yilgacha Temuriylar saltanatida Mironshoh Mirzo, Shohrux Mirzo, Xalil Sulton, Mirzo Pirmuhammad va boshqalar o'rtasida taxt uchun kurash olib borilgan. Natijada ulkan saltanat inqirozga uchrash arafasida bo'lgan. Bunday qaltis vaziyatda poytaxti Hirot bo'lgan Xuroson podshohi — Amir Temurning to'rtinchi o'g'li Shohrux Mirzo asta-sekin saltanat hokimiyati tepasiga kelgan va uning asosiy xatti-harakati saltanat hududi birligi va asosiy qudratini saqlab qolish, tiklash bo'lgan. U kuchli markazlashgan saltanatning asosini saqlab qolish yo'lida kurashdi, mamlakatni birlashtirishdan manfaatdor bo'lgan kuchlarni bir joyga to'plab, ular bilan birgalikda o'zboshimcha amirlik­lar, markazlashishga zid harakatlarga, mamlakatni parchalangan holatda saqlashga intiluvchilarga, o'zaro urushlarga undovchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi.

Ushbu kitobda Shohrux Mirzoning dunyoga kelishi, yoshligi, 1397 yilda Xurosonga noib etib tayinlanishi, 1405 yilda Xuroson poytaxti Hirot shahrida taxtga o'tirishi va 1409 yilda Movarounnahr uchun olib borgan kurashlari qator yozma manbalar, xususan, Nizomiddin Shomiyning, ibn Arab­shohning “Amir Temur tarixi”, Fasih Ahmad Xavofiyning “Mujmali Fasihiy”, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa'dayn va majmai bahrayn”, G'iyosiddin ibn Humomuddin Xondamirning “Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar” asarlari va zamonaviy tadqiqotlar asosida amalga oshirilgani bilan qimmatlidir.

Qariyb besh yil mobaynida Temuriylar davlatining markazida kechgan siyosiy kurashlar natijasida o'z mavqeini mustahkamlab olgan Shohrux Mirzoning oldida saltanatning ichki boshqaruv tizimini tartibga solish, chegaralarni mustahkamlash va qo'shni davlatlar bilan siyosiy munosabatlarni yo'lga qo'yish kabi nihoyatda murakkab vazifani amalga oshirish turar edi. Zero, eng yaqin qo'shnilardan biri bo'lgan Chingiziylar hukmronlik qilayotgan Mo'g'uliston va Dashti Qipchoq hududidagi siyosiy kuchlar bilan munosabatlarni tartibga solish, mazkur joylarda saltanat manfaatlarini himoya qilish, uning xavfsizligini ta'minlash kabi strategik ahamiyatga ega vazifalarni hal qilish o'ta dolzarb ahamiyat kasb etgan edi.

Shohrux Mirzo Xurosondan tashqari Movarounnahrda mustahkam mavqega va qator siyosiy muvaffaqiyatlarga erishgani, tashqi siyosatda chegaradosh davlatlar bilan ehtiyotkor munosabatda bo'lganligi, Dashti Qipchoq hukmdoriga nisbatan yuritgan o'ziga xos siyosati va Oltin O'rda hukumati bilan iliq munosabatlarni o'rnatishga intilishining sabablari tadqiqotda keng yoritilgan. Shohrux Mirzo davrida Dashti Qipchoqqa nisbatan keng qamrovli harbiy yurishlar amalga oshirilmay, asosan, bu yerdagi Chingiziy sulolalarni diplomatik yo'l bilan jilovlab turishga erishilgani ishonarli dalillar asosida ochib berilgan.

Tadqiqotning ikkinchi qismida Shohrux Mirzoning Mo'g'ulistonga nisbatan tutgan siyosati tahlil qilinishi bilan birga Amir Temurning mazkur hududda olib borgan siyosati tarixiga ham to'xtalib o'tilgan. Bu esa o'quvchiga nafaqat Shohrux Mirzo, balki Amir Temur siyosati haqida ko'plab ma'lumotga ega bo'lish imkonini beradi. Risolada manbalar asosida keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra, Shohrux Mirzoning harbiy strategik maqsadlarni ko'zlab Mo'g'uliston hukmdorlariga nisbatan olib borgan siyosati natijasida mo'g'ullar Movarounnahrning shimoli-sharqiy hududlariga talonchilik bosqinlarini muvaffaqiyatli amalga oshira olmagani, Shohrux Mirzo hukmronlik qilgan davrda Movarounnahr mintaqasining iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishida hamda Xitoy bilan diplomatik munosabatlarning yuqori darajada amalga oshirilishida muhim omil bo'lib xizmat qilganini ko'rishimiz mumkin.

Kitobda Temuriylar davri diplomatiyasi tarixi bilan qiziquvchi keng kitobxonlar uchun qimmatli ma'lumotlar jamlangan bo'lib, ular, asosan, o'sha zamondagi qimmatli yozma manbalardan olingan va tadqiq etilgan. Shuning uchun ham ushbu muhim va qimmatli tadqiqotni temurshunoslikka qo'shilgan muhim hissa deb baholash mumkin.

Abdumajid MADRAIMOV,

O'zFA Temuriylar tarixi

davlat muzeyi katta ilmiy xodimi,

tarix fanlari doktori, professor,

Shahnoza MIRALIYEVA,

O'zFA Temuriylar tarixi

davlat muzeyi bo'lim mudiri,

tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori.