Tarix taxtidagi malikalar qismati

yoxud adiba qalamining sehrli zamzamalari

Shahodat Isaxonova… Adabiy iqlimda bu nom ilk bor og'izga tushganida biz jurnalistika fakulteti birinchi kurs talabalari edik. Yosh adibaning qalamidan to'kilgan, bu ziddiyatli dunyoning yuziga tutilgan ko'zguda ko'ringan timsollar har qanday qalbni o'ziga rom etardi. O'quvchilar diqqatiga havola qilinayotgan hikoya­laridan quloqlaringizga bir sehrli kuydek oqib kirayotgan ohanglar bu ko'hna dunyoning mastona shivirlashlari bilan uyqashib ketardi. Hikoyalarning favqulodda yechimi yuragingizni titratib yuborar, tubsiz xayollar qa'riga tortib ketar, mudrab yotgan hislaringizni uyg'otar, qalbingizni simillagan og'riqqa to'ldirib yuborardi.

Adibaning “Kechikkan baxt” hikoyasi bu dunyoda hamma narsaning omonat ekanligi, agar inson o'z baxti uchun vaqtida kurashmasa, u hovuchingizdagi oltin qum zarralari misol yo'qlikka sochilib ketishiga go'zal bir ishora edi. Unda yosh, niholdek titroq, g'unchalardek hayoli va tortinchoq, bu dunyoni faqat baxtdan iborat deb bilgan ayol qalbining bir nafasda sovuq urgan, qovjiragan, qiyg'os ochilib, borliqni muattar nasimga to'ldirgan olamining zavolga yuz tutishi shunday haqqoniy va mohirona tas­virlangan ediki, bunday tasvir faqatgina ayol ko'zi bilan olamni kuzatayotgan, so'zni qismat deb bilgan iste'dodning qo'lidan kelishi mumkin edi. Rahmatli Tog'ay Murod bilan bir kuni oilamiz davrasida Shahodatxon haqida so'z ketganida, uning qalamidagi o'ziga xos tasvirlar jozibasi haqida to'xtalib, “Shahodatning hikoyalari kelgusida qiyg'os gulga kiradigan bog'ning ilk mevalaridir. Ular totli va hayotbaxsh. U mard va iste'dodli adiba”, — degan edi.

Mana, yillar o'tib, iste'dodli adiba Shahodat Isaxonovaning ijod bog'i ko'zni va ko'ngilni quvontirib, shovullab turibdi. Ko'p zahmatlar, bedor tunlar, nasr olamining ko'zga ko'rinmas parda ortidagi ilohiy olami epkinlarini his qilish va qalamga olish… Tarix taxtida viqor va fusun, teran ilm va donishmand­lik, benazir husn va oqilalik timsoli bo'lib o'tirgan ajdodlarimiz bo'lgan ulug' ayollarimiz ruhi bilan ro'baro' kelish va muloqotga kirishish… Yerning, turmush tashvishlarining zil qanotlarini qayirib, samoning ko'z yoshdek iliq va yoqimli tomchilarini tuyish…

Bular oddiy so'zga sig'maydigan holatlardir. Haqiqiy ijodkor qalbi va teran nigohi esa dunyoga ana shunday tansiq va shifobaxsh, achchiq va og'riqli, nurli va fojiali tilsimlarni yetkazib beradi. Shahodat Isaxonovaning keyingi yillarda yaratgan, badiiy mahorat yog'dulari kabi qalbni shu'lalantirgan to'rt romani to'rtta Turon malikalari qismati haqidagi zalvorli asarlardir. O'ylab qolaman: adiba o'z oldiga qo'ygan ijodiy reja zalvori tarixning ulug'vor tog'lari yelkasida turgan va kelajak avlod bilishi, unga bus-butunicha yetkazish oliy burch bo'lgan buyuk haqiqatlardir. Maktab darsliklarida berilgan ma'lumotlarni yanada to'ldirish, ona Vatan timsolini teran ang­latish, milliy tomirlarimiz, qadriyatlarimizni bor bo'y-basti bilan ko'rsatish va uni tanitish — har bir ijodkorning farzandlik burchidir. Har bir inson o'z tarixini tanisa — Vatanini taniydi. Shu ma'noda, adiba Shahodat Isaxonova ana shunday sharafli, biroq mashaqqatli mehnatga qo'l urib, tarix bilan ro'baro' bo'ldi. Tabiiyki, o'sib kelayotgan qorako'zlarimiz ulug' momolarining qiyofasini ko'z oldida gavdalantirish uchun so'zdan javob izlaydi. Adibani uzoq yillar qiziqtirib kelgan ko'hna moziy sirlari sohibalari — erkaklarning yetim qovurg'asidan yaratilib, bu dunyoning yukini birgalashib yelkalashgan go'zal va qudratli zotlar — ona Vatan timsoli bo'lgan hukmdorlar, fozilalar, zabardast olimalar, shoiralar qismati… Massagetlar hukmdori To'maris va dunyo sahnasida shuhrat topgan ulug' ayollar taqdiri… shular jumlasidandir.

Hazrat Amir Temurning jon taslim qilishdan oldingi so'nggi vasiyati: “Zaifalarni qo'ringiz”, — degan so'z bo'lgan ekan. Jumlai olam ahliga qaratib aytilgan so'z, aslida. Nozik xilqatning dunyoni boshqarishga-da qodir bo'lgan qudrati haqida bu so'z…

Ulug' Amir Temur hazratlari yonida turib, ko'pincha safarlarda birga bo'lgan malika Bibixonim qanday ayol edi? Tarixiy manbalarga tayanib, adiba uning so'zdagi siymosini shunday latiflik bilan chizadi. “Shahzodalarning dunyoviy, diniy, falsafiy bilim olishlari majburiy edi. Bu vazifa buyuk Amir Temur saltanatining bosh malikasi Bibixonim zimmasida edi.

Bibixonim — 1341-1346 yillar Movarounnahr (Chig'atoy ulusi) taxtiga o'tirib, to'rt yil hukmronlik qilgan 22-xon jo'jinajot shahzoda Sulton Qozonxon Yasovurxon o'g'lonning qizi — Saroymulk­xonim o'tgan yili kuzda payg'ambar yoshiga to'lgan bo'lsa-da, hali qarilikka bo'y bermagan, qomati tik, yonoqlari bilinar-bilinmas bo'rtib turgan, oppoq kulcha yuzlari ajinsiz, bodom qovoqlari ustidan hiloldek egilgan qoshlari ingichka va qora edi. Qo'ng'ir qorachiqli, xiyol qisiq ko'zlarining nigohlari jiddiy, lab­lari kichik, lekin qalinligi uchun gapirganda istarasi yanayam issiq ko'rinar, shu bois tabassum qilganda muloyim tortardi. Ovozi sokin va ohangli, nafasidan taralayotgan so'zlar suhbatdoshining ko'ngliga oqib kirayotgan kabi uni bir zumda o'ziga el etardi.

Ulug'bek Mirzo ota-onasidan yiroqda doimo bobosi va bibisi tarbiyasida ulg'ayayotgani uchunmi, Bibixonimga suyanib qolgan, hozir ham xuddi bo'taloqlardek ortidan ergashib bormoqda edi.”

Ulug'bek Mirzoning bo'taloqlarday ergashib yurishi… Ulug' ayol, mehribon buvijon Saroymulkxonim — Bibixonim ortidan… Ehtimol, buvi-yu nabira tunlari oy shu'lalarida porlab yotgan, yulduzlar jilva qilgan samoga soatlab tikilib o'tirgan bo'lsa, ajab ermas. Ehtimol, Ulug'bekning yosh idrokining ipak shu'lalari ulug' Ayol bois ko'k toqiga chirmashgandir?! Har holda, bu mening ojiz tasavvurlarim… Ammo asarga juda yarashib turgan bu jumla adibaning bizning qalbimizga nozik ishoratidir, balki?

Shahodat Isaxonova romanlarini o'qib, bir narsaga amin bo'ldimki, adiba ularni yaratish jarayoni oldidan tarixning o'quvchiga ma'lum va ma'lum bo'lmagan dalillarini chuqur o'rganib, avval ham ushbu mavzuda yozilgan manbalar bilan sinchiklab chog'ishtirgan. Yangi-yangi manbalarni izlashga harakat qilgan. Badiiy asarlardagi har bir lavha, shaharlar tarixi, ular qurilishidagi tarixiy aniqlik manbalari ko'rsatib o'tilib, o'quvchi uchun ham yoqimli taassurot uyg'otgan. “Bibixonim” tarixiy romanining bosh­lanishida Samarqand shahri tarixi, Amir Temur hazratlari tomonidan yaratilgan ulug' va latif bog'larning shoirona tasviri yoki tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir Temur hijriy 801 yili (milodiy 1399) Bag'dod shahrini bir yil ichida qayta tiklash xaqida farmon berishi, muhandislar tomonidan zudlik bilan tayyorlangan mukammal loyiha asosida ko'pgina turar-joy binolari, bozor, maydon, hammomlar qurilishi, bog'-rog'lar, bog'chalar, xiyobonlar bunyod etilishi, Araks daryosidan kanallar chiqarilib, shahar suv bilan ta'minlanishi, Boilkon qo'rg'on-shahri qaytadan qurilishi, shaharning uzunligi ikki yuz ming to'rt yuz gazdan iborat aylanma mudofaa devori qayta tiklanishi haqidagi ma'lumotlar juda qiziqarli bo'lib, adibaning qizg'in ijod jarayonlarini ko'z o'ngingizda gavdalantiradi.

Asarni o'qish jarayonida Bibixonim teran aqli, sharqona odobi va hayosi, bag'rikengligi, davlat boshqaruvidagi siyosiy tafakkuri bilan o'quvchini hayratga soladi. Sohibqiron Amir Temur hazratlarining ayol tafakkuri va salohiyatini naqadar qadrlashi, taloto'p dunyo ziddiyatlariga yechim topishda unga suyanishi asarda juda go'zal talqin qilingan: “Amir Temurning chehrasi yorishib, Bibixonim tomon yuzlandi. Bibixonim Almaliqiyning so'zini tasdiq ishorasi ila ifoda etarkan, so'zlamakka tutindi.

— Shunday, hazrati oliylari, maktub so'ngida Sulton Ahmad Jaloyir va qora Yusuf Turkmanlar ila bog'liq so'rovingizda zikr etildi.

Ma'lumingizkim, elchi Mangliy Bug'ai hojib janoblari keltirg'an maktubda Nosir Faraj ularni tutib, zindonband qilg'onlig'i xususinda so'z ketmishdi…

— Ko'p va xo'b yaxshi, bibim… — Bibixonimning so'zini bo'lib minnatdorchilik izhor etdi Amir Temur. — Ularnig taqdiru a'mollarini ham bizg'a qo'yib berish­larig'a sha'ma ettingizmi?

— Shunday, hazrati oliylari! Har ikkisini ham elchimiz Abdulloh Koshiy janoblari birlan borg'on navkarlarimiz ilkiga tayin etdim.”

“Turkiy malikalar”ning ham sharafli, ham fojiaviy qismati, toj-taxt uchun kurash, saroy xonimlarining chegara bilmas fitnalari, jangu jadallarda daryo-daryo to'kilgan qonlar, oddiy xalqning qalbidagi ushalmas armonlari badiiy asarda g'oyat mahorat bilan tasvirlanishi o'quvchi qalbini o'ziga oshufta qiladi. Malikalarning g'oyat kuchli irodasi, matonati, mamlakat miqyosidagi hayratomuz ishtiroki, guldan-da nozik shoirona qalbining tahqir tig'larida tilinib, umriga yakun yasalishi qalbni larzaga soladi. Bibixonimga zahar bergan kimsaning ham itdek xor bo'lib o'lishi “qaytar dunyo” haqidagi achchiq haqiqatni yodga soladi.

Yana savol tug'iladi: malika Gavharshod begim qanday ayol edi? Iste'dodli adiba tanazzulga yuz tutib borayotgan temuriylar davlati inqirozidan qalbi iztirobga chulg'anib, bir nafas xayolga cho'mgan malikaning ko'nglidan kechgan tug'yonlarni mohirlik bilan shunday ifodalaydi:

“Shahzodalarni o'ylasa, Gavharshod begimning fig'oni falakka o'rlab, yuragi siqilardi. Ular na sohibqironga, na xoqoni saidga o'xshashdi. Hatto ayol boshi bilan saltanat posangisini qirq yildan oshiq Shohrux mirzo bilan birga tutishgan Gavharshod begimga ham tortishmadi. Hali bolalik chog'larida rahmatli qiblagohi G'iyosiddin Tarxon qo'lida qilich o'ynatib, ot choptiradigan Gavharshod begimni o'g'lonlariga o'rnak qilib ko'rsatardi.

— Egachingiz qiz bola bo'lsa ham anda ulug' bobomiz Kuchlukxonning siyog'i bor! Samanni qanday boshqarishini ko'rdingizmu?! Haqiqiy nayman bahodirlari tulporni ana shunday yeldiradurlar! Qarang, tulpor tamoman aning itoatinda! Chunki otga yoshning farqi yo'q, ul jonivor uchun chavandozning salohiyati qadrli. Salohiyatli chavandozlar otini ham, o'zini ham asraydur. Otini ham, o'zini ham asray bilgan odamgina dunyo tizginini qo'lda tuta biladur! Agar egachingiz o'g'lon bo'lib tug'ilganinda erdi… Ulug' bobomiz kibi naymanlarning sardori bo'lurdi! Naymanlar o'r, jangari esa-da, mard, adolatli, jasoratli, eng asosiysi, bir so'zli qavmdur. Alar sotilmaydur, xiyonat qilmaydur, or-nomus uchun o'limga tik boradur! Alarni Chingizxon ham yenga olmagan. Yo'qsa, naymanlarning sakson foiz elini mo'g'ullar qirib tashlashgan. Baribir bo'ysundira olishmagan. Shundin so'ng, Chingizxon alarning jasurligiga qoyil qolib, o'ziga esh qilgan, saltanatining nonini bo'lishgan va alarni maxsus “Tarxon” unvoni birlan siylagan… — hayajonlanib naymanlarning “Tarxon” unvoni-yu uning darajasi, hatto o'limga hukm qilingan taqdirda ham necha marotaba kechirilishi haqida faxrlanib, qayta-qayta so'ylardi G'iyosiddin Tarxon.

G'iyosiddin Tarxon bashorat qilganidek, Gavharshod begim “sardor” bo'lmasa-da, Yaratganning inoyati bilan unga malikalik nasib etdi. Hukmdorning zavjalaridan biri yoki shunchaki yostiqdoshi emas, balki uning mashaqqatli hayot yo'lidagi sodiq yo'ldoshi, qo'sh qanoti bo'ldi…”

Ayolning tilsimli kuchi har qaysi zamon va makonda ham jamiyat taraqqiyoti uchun naqadar muhimligi ushbu badiiy bo'yoqlarda haqqoniy o'z ifodasini topgan. Malikaning mamlakat obodligi uchun o'z hukmdorining qanotida turib, amalga oshirgan savobli ishlari zargarona qalam bilan qalbimizga kirib boradi.

“Nodirai davron yoxud amirning tavqi la'nat to'ni” romanida xalqimizning qalbida asrlar mobaynida ardoqlanib kelayotgan, she'rlari qonimizga singib ketgan Ho'qandi latif malikasi shoira Nodirabegimning ruhiy olamiga duch kelamiz. “Maqsad na edi, kelding jahona, Kayfiyatini bayon etib ket”, degan satrlari yodimizdan o'tadi. Akademik shoir G'afur G'ulomning “Momoyi gisu naburida” nomli yonishlarini azob bilan xotirlaymiz. Yupungina kiyingan Uvaysiy onamizning Nodirabegim tegrasida parvona misol o'rtanishlari, hur fikrat egalariga qilingan tazyiqlar, bedavo dardga chalingan amir Umarxonning o'lim oldi tavbalari… kitobxonni beixtiyor o'z komiga tortib ketadi. Husnda benazir, aql-zakovatda benazir, sadoqatda benazir malikaning gunohi nima edi? Zamon uchun ayol muhabbati, ayol zakosi shunchalar beqadr edimi? Voqealar shiddati qalbni g'alayonga soladi. Amir Umarxonning birodarkushligu xunrezliklari, axloqsizliklari, mayxo'rliklari Alloh qahriga uchraydi. Qarg'ish olgan butun bir avlod halokatga yuz tutadi. Adiba bemor amir Umarxon bilan Nodirabegim orasida bo'lgan suhbatda olingan qarg'ishni eslatadi. Adibaning zulm ko'rgan qalblarning nolasi uchun osmon eshiklari hamisha ochiq ekanligiga qilgan bu ishorasi kitob qo'liga tushgan har bir insonni o'ylashga majbur qiladi:

“— Og'angiz… Elga zulm etgan gunohkor erkan, lek aning norasidalarining aybi ne erdi? Alarni nechun qatl ettirdingiz? Toshkand hokimi Sheralixon endi 18 yoshga to'lib erdi! Qolg'on ikki o'g'lonlari ersa bizning farzandlarimiz Muhammadalixon birlan Sulton Mahmudxonlar kibi endi bir muchal yoshga yetgan bir go'dak erdilar-ku! Shunday murg'ak insonlarga, buning ustiga, jon-jigarlaringizga, jiyanlaringizga bul qadar ayanchli qismatni qanday ravo ko'rdingiz, olampanoh?!

— Pushaymonmen, malikam… — Umarxon boshini xontaxtaga urib yig'lab yubordi. — pushaymonmen!

— Oh… Bul pushaymonlig', dod-voylaru oh-vohlar, ko'z yoshlari birlan yuvilsa koshki erdi, — Nodirabegim boshini nadomat bilan chayqadi. — Aning to'lovi, tavoni og'ir bo'ladir! Yo, Rab! O'zing kechir! O'shal kuni ammaginam ne deb qarg'aganini eslaysizmu?

— Eslaymen, malikam… Har kuni eslaymen! Eslamasam, unutsam koshki erdi…

— Yo, Alloh, o'shal nolalar hamon quloqlarim ostinda jaranglayotir! “Menga bu kunni ravo ko'rganlarning o'zlari ham, zurriyodlari ham qirchiningda qiyilsun!” deb duoyibad etgan erdilar-a!

— Ha, qirchinimdan qiyilmoq fursati yetdi, kecha tabiblar bedavo dardga mubtalo bo'lganimni so'ylashdi… Tabiblar bir oylik umrim qolg'onini so'yladilar… Qazoi qismatga rozi bo'lmoqdin o'zga ilojim yo'q…”

Shunday… Umr karvoni shu taxlit asrlarni ortda qoldirib, ketib boraverarkan. Tarix esa o'zining adolat qalami bilan o'z zarvaraqlariga kechmishni yozib borib, bizni ogoh qilaverarkan.

Nodirabegim shunday yozadi:

Na gul sayr ayla,

                       na fikri bahor et,

Jahondin kech, hayoli vasli yor et.

Muhabbatsiz kishi odam emasdur,

Gar odamsen, muhabbat ixtiyor et.

Uzoru qaddu raftoringni ko'rsat,

Chaman sarvu gulini sharmsor et.

Labi maxmurdurmen jomi may tut,

Karam qil, soqiyo, daf'i xumor et.

Analhaq mojarosin aylading fosh,

Kel, ey, Mansur, istiqboli dor et.

Duri ashku aqiqi, xuni dilni,

Kelu yoring ayog'iga nisor et.

Kuyib, ey Nodira, olam elig'a

Muhabbat shevasini oshkor et.

Quyoshdek lovullab turgan ayol qalbi — malika Nodirabegim ruhiyatini adiba roman sahifalariga nurdek singdirib yuboradi.

Amir Nasrullo kabi qalb ko'zi ko'r bo'lgan gumrohlar taraqqiyotni jilovlab, xalq ongini o'rta darajadan past ushlab turuvchi, Nodirai davron qatliga hech ikkilanmay muhr bosuvchi kimsalardir. Ayolning hur qalbi, tiniq fikri va iste'dodi, ozod ruhiyati uchun g'ov bo'lgan Amir Nasrullo kabi johillar millat onalari, tarix oldida abadiy gunohkor bo'lib qoldi. O'tmishning qora kunlarini mohirona qalamga olgan Shahodat Isaxonova ayol ma'rifati dunyolarni jaholatdan qutqaruvchi nur ekanligining qalb tarjimalaridir.

O'zbek adabiyoti muhtasham, ulug' adabiyot. Zabardast shoir, yozuvchilarimiz, iste'dodli azamat o'g'lonlari bor bu adabiyot qahkashonida Shahodat Isaxonova kabi ayol dunyosini tarix qatidan kaftlariga ohista qo'yib bizga tutayotgan go'zal va dilbar, iste'dodli adibaning borligi va peshqadamligi hammamiz uchun quvonchdir.

…Dengiz sohilida uzoq o'tirganimda bir holat meni hayratga solgandi. Oppoq qumli sohilni betinim yuvayotgan to'lqinlar go'yo poygaga shaylangan go'zal arg'umoqlarga o'xshardi. Boshi va oxiri ko'rinmayotgan dengiz, to'lqinga to'sh berib uchayotgan chag'alaylarning qanotlarida suv tomchilari quyosh nurida yarqirardi. Nima demoqchiman? Hassos qalbi dengizday teran adibamiz beorom qalbi qatidagi durlarni xalqimizga — o'z o'quvchilariga baxshida qildi. Bu durlar chag'alay qanotidagi shaffof tomchilarni eslatdi menga. Zero, tomchida quyosh aks etadi. To'lqinlarning abadiy qo'shig'ida esa sir bor, sinoat bor. Adiba Shahodat Isaxonovaning dengizdek qalbidan esa adabiyot yana betakror mo''jizalar kutib qoladi.

Sharifa SALIMOVA,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi,

shoira.