“Dardisar”ning dardi ne?
Yozuvchi Xurshid Abdurashid qalamiga mansub “Dardisar” romanini o'qishimning o'zi ham qiziq bo'ldi. Ustozlarimdan biri: “Yangi asar chiqibdi, qani, o'qib men bilan mulohazalaringizni bo'lishing-chi”, degandan so'ng romanni tezda qo'limga oldim. Va nihoyat, avtobiografik, tarixiy, psixologik va didaktik asarlardan ortib ushbu fantastik asarni o'qishga kirishdim. Roman o'zbek adabiyotida kamroq qo'l uriladigan fantasmagoriyaga asoslangan.
Klassik adabiyotlardan so'ng bu kabi asarlarni o'qigan kitobxonlarga zamonaviy adabiyotlar go'yoki bir martalik miriqib o'qiladigan asardek tuyulishi mumkin. To'g'ri, ushbu romanda muallif Jonatan Svift singari ramziy obraz orqali butun jamiyatni titratib yuborolmas yoki Rouling kabi olam ichida sehrli olam yaratolmagandir. Ammo romanda ayni paytdagi hayotimiz, o'zimiz va o'zimizga o'xshagan odamlar tasvirlanadi. Shunday ekan, asarlarimiz ham o'zimiz kabi bir martalikdek tuyulaveradi. Endi kitoblarda yuksak, falsafiy g'oyalarni ko'tarib chiqqaniga qarab emas, bizga qay darajada ko'zgu tuta olganiga qarab baho berishimiz kerakdek. Hayotni bor bo'yicha ko'rsata olsa, yaxshi, o'xshatolmasa, yomon…
“Dardisar”ni o'qishni boshlaganimda voqealar rivojini o'zimcha taxmin qilgandim. Lekin voqealar umuman boshqa ko'chalarga burilib ketdi. Asar Ko'zaobod qishlog'ida, omadsiz va qashshoq hayotidan doimo nolib, nuqul oson yo'l bilan boyib ketishni xohlaydigan Hotam obrazi bilan boshlanadi. Asar qahramoni oilali inson bo'lishiga qaramasdan hayotdan har doim mo''jiza izlaydi. Bunga sabab uning qarzga botib ketganligidir, balki… Hotam ishlash yoki yangi kasb-hunarning boshini tutishdan ko'ra atrofdagilardan qarz so'rash yoki xayolidagi mo''jizaning amalga oshishini kutadi. Qani endi pul yomg'iri yog'sa-yu, Hotam bu yomg'irda kunlab qolib ketsa… Afsuski, bu faqat uning xayollarida edi. Hotam baxtsiz kunlarining birida yo'lda almisoqdan qolgan chiroqni topib oladi. O'sha fantaziyaga boy miyasi bilan uni “Oloviddinning sehrli chirog'i” deb o'ylaydi va ishqalaydi. Ana endi ko'ring mo''jizani: chiroqdan rostdan ham o'sha biz kino-yu multfilmlarda ko'rgan haqiqiy jin paydo bo'ladi. Ammo uning ertaklardagi jindan farqi shundaki, u bittagina sehrli tilaklarni ham bajarolmaydi.
Topilma haqiqatda noodatiy — sehrdan mahrum jin. Mana shu syujetning o'ziyoq kitobxonni anchagina qiziqtirib qo'yadi. Lekin sehrsiz jin kimgayam kerak? Hotam bechoraning quvonchi uzoqqa cho'zilmadi. Shuncha yil kutgan mo''jizasi ro'y bersa-yu, lekin tilaklarni bajo qilolmasa… Shu on Hotamning xayoliga “Hech bo'lmasa, jinning chirog'ini antiqa buyumlar do'koniga pullasam, qarzlarimdan yengillashardim”, degan fikr keladi. Ammo jinning chiroqsiz ahvoli ne kechishiga qiziqmay, mug'ombirlik bilan jindan chirog'ini so'raydi.
Asardagi voqealar xuddi mana shu joydan boshlanadi. Jin 900 yildan ortiqroq umrni yer osti saltanati Bag'dod va yer ustidagi bir necha shaharlarda yashagan bo'lsa-da, bir oddiy insonning yolg'oniga laqqa tushadi va boshpanasi bo'lgan chiroqni Hotamga berib yuboradi. Shundan so'ng uning darveshlikdagi hayoti boshlanadi. U shu vaqt mobaynida bir necha insonlar bilan tanishadi. Misol uchun, mahalla raisi Bo'taqul va uning o'g'li Tursunboy. Bo'taqul — samimiy, insonparvar va vijdonli inson. U jinga o'z uyidan boshpana beradi va chiroqni topish ishlarida yordamlashadi. Bo'taqul — tanti o'zbek timsoli. U o'zga olamdan kelgan mavjudotni ham o'zbekona siylaydi. “Olib o'tiring, ko'nglingiz nima tusaydi, mehmon?” deya samimiy lutf aylaydi. Uning o'g'li Tursunboy esa oddiy talaba yigit. Ofat ismli kursdoshiga oshiqu beqaror…
Jin va Bo'taqulning sarguzashtlari orqali ba'zi mahalla tizimidagi ichki holatlar yaqqol ochib beriladi. Misol uchun, Bo'taqul mahalla raisi sifatida ko'pchilik boqimandalik kayfiyatiga tushib qolgani va mahalla ishlarida bekorchi ro'yxatlarning avjiga chiqqanidan noliydi…
Darvoqe, jin chirog'i topilguncha biror yumush bilan band bo'lishni istaydi va axiyri mardikorlik bilan shug'ullanishga qaror qiladi. U shu payt davomida “O'zim bo'lay” partiyasidan Qo'ylibek Qultoyevning antiqa takliflariga, o'zi matematika o'qituvchisi bo'lishiga qaramay, adabiyot ixlosmandi shoir Chori Chopra, o'zi odamlarga shifo ulashib baloga qoladigan Elomon Jo'lomonovga, o'zi haqida avtobiografik asar yozdiruvchi Kattakonov, ziqna va vijdonsiz Xurramboy, poraxo'rlikni aniqlovchi apparat yaratgan ixtirochi Ixtiyor, bloger Nozim Yurtparvar, maoshining o'zi oyning u boshidan bu boshiga yetmay yana qo'shimcha hashardan oshmaydigan geografiya o'qituvchisi Olim va yana bir necha qiziqarli obrazlarga duch keladi va ular bilan suhbatdosh bo'ladi. Asardagi ushbu odamlarning hikoyalarini o'qib, jamiyatimizda kecha va bugungi kunda yuz berayotgan voqealarni eslaysan kishi. Kunda-kunora bemorlarning yaqinlari tomonidan kaltaklanayotgan shifokorlar, deputatlarning ma'nisiz takliflar bilan chiqishi, o'qituvchilarning darsdan tashqari hashar yumushlariga jalb qilinishi haqidagi xabarlar tez-tez atrofimizda aylanadi.
Qolaversa, asardagi Ko’za.uz xabarlari ham alohida diqqatga sazovor. Unda matematika fanidan g'olib bo'lgan o'quvchiga qovun-tarvuz mukofot tarzida berilganligi, deputat Qultoyevning bekorchi kishilarga soliq solish taklifi bilan chiqishi, ko'p qavatli uylardan biri ochilish marosimining o'zidayoq qulab tushishi va qandaydir aktrisaning uchinchi turmushidan ajrashganligining keng muhokamasi bugungi hayotimizda yuz berayotgan voqealarning badiiy talqini, aksi desak, xato bo'lmas.
Asardagi dardisar kim o'zi? Gap shundaki, asar boshidan buyon deyarli har bir obrazda muammo va dard bor. Hatto o'zga olamdan kelgan jin ham ushbu jamiyatga qo'shilishi bilan o'ziga dard orttirdi. Inson yashar ekan, qandaydir muammolar unga doimo sherik bo'ladi: u xoh yetti yashar bo'lsin, xoh yetmishda. Romanning qiziq tomoni ham shunda bo'lsa kerak. Asar muammolar ustiga qurilgan va bunda insonning shaxsiy muammolari emas, balki muammolar jamiyat bilan chambarchas bog'liqligi hikoya qilinadi.
Asardagi jinga kelsak, shaxsan menda ozgina tushunarsiz kechinmalarni paydo qildi. Jin deya atalgan obraz oddiy odamdan deyarli farq qilmaydi. Faqatgina bir tutam soqoli va shifoxonada undan qon olisholmaganligi, unga rasmiy hujjat tayyorlash uchun rasmga tushira olishmaganidan boshqa farq ko'rinmaydi. Balki, bu jinning o'sha joy muhitiga tez moslashishidandir. Romandagi jin obrazida esa umidsiz, qari cholni ko'roldim, xolos. U nafaqat sehrdan mahrum, balki atrofidagi “dardisar”larning muammolariga tuzuk maslahat ham bera olmaydi.
“Dardisar” forscha so'z bo'lib, “bosh og'rig'i”, “ortiqcha tashvish” ma'nolarini anglatadi. Roman bugungi dunyoda shaxslikning yo'qolib borishi, oddiy muammolar ichida o'ralashib, bosh qotirib yashayotgan, maydalashib borayotgan jamiyatning dardisari haqida. Jinning qari va tushkun obrazda tasvirlanishida ertangi kun tashvishi, dardisarlarga yechim qidirish keksalarga qolgandek, ular ham kuch-quvvati, davri o'tganidan jamiyatni o'zgartirishga ojizdek tasavvur uyg'otadi.
Asar yakunida esa… ochig'i, o'zgacha porlash kutgandim. Ammo bizning jin asardagi yomon qahramonlarni yaxshilar yoniga uloqtirishdan boshqasiga yaramadi. Voqea davomi va bu hisob-kitob qay tusda yakun topgani kitobxonga noma'lumligicha qolib ketaverdi.
Ha, mayli, nima bo'lgan taqdirda ham asar yaxshilik bilan tugadi. Six ham, kabob ham kuymadi. Jin ham chirog'ini topib, o'z Bag'dodiga eson-omon yetib olgandir. Qolganlar ham o'z qilmishlariga qaysidir ma'noda javob berishdi. Shunday qilib, o'zbek adabiyotiga fantastik, satira, yumor ruhida yozilgan “Dardisar” degan roman qo'shildi!
Dildora DO'SMATOVA,
O'zJOKU talabasi.