Yulduzning yonida…

Haq yo'lida kim senga bir harf

o'qutmish ranj ila,

Aylamak bo'lmas ado oning haqin

yuz ganj ila.

Alisher NAVOIY

Dono xalqimiz “Ustoz otangdan ulug'” deb bejiz aytmagan. Biri seni osmonlardan pastga olib tushgan bo'lsa, ikkinchisi seni pastdan ko'klarga olib chiqdi. Ammo bizga ko'p xizmati singgan, biz uchun ibrat namunasi, yuksak insoniy fazilatlar timsoli bo'lgan ustozlar haqida so'z aytish oson va shu bilan birga juda qiyin ekan. Osonligi shuki, ustoz haqida, u insonning yaxshiliklari haqida to'lqinlanib gapirish mumkin, ammo qog'ozga tushirishga kelganda kerakli so'z topish ancha qiyin bo'lar ekan. Lev Tolstoyning “Burchingni ado etishga harakat qil, shunda darhol o'zingning kimligingni bilib olasan”, degan so'zlari qo'limga qalam olishga undadi.

Men hayotimda ko'plab insonlardan yaxshiliklar ko'rdim. Eng katta ustozlarim — tog'am Abdurauf Abdurasulov, Ozod Akbarov, Qudrat Tursunov va Islom Zokirovlarni alohida ta'kidlab o'tishni istardim. Qaerdadir o'qigandim: “Tog' tog' bilan, cho'qqi cho'qqi bilan tutashib ketganidek, yulduzning yonida, albatta, yulduz porlaydi”. Topib aytilgan gap.

1981 yili o'rta maktabni bitirib, yaxshi orzu-umidlar bilan oliy o'quv yurtiga kirish uchun Toshkentga keldim. Omadim chopmadi — institutga kirishga muvaffaq bo'lmadim. Vaqtdan yutish uchun o'sha paytlarda turbatliklar uchun hamisha bag'rini ochadigan Ozod Akbarov rahbarlik qiladigan 84-hunar-texnika bilim yurtiga hujjat topshirdim. El qatori yotoqxonada yashay boshladim. Ammo ko'p o'tmay, Nuri ammamning o'g'li Qudrat akam: “Yotoqxonadan ko'ra, biznikida yashay qol”, deb qoldilar. Shu tariqa Yangioboddagi ikki xonali uyda bir emas, to'qqiz nafar turbatlik erkaklar yashay boshladik. Mana shunda men haqiqiy odamgarchilikni ko'rdim.

Asosan, Islom aka va Qudrat akalar ishlashardi, qolganlarimiz u yoki bu ta'lim dargohida o'qirdik. Kechqurungi gurunglar tufayli siyosatga, tarixga, adabiyotga qiziqib qoldim. Chunki fikri teran insonlar davrasiga tushib qolgan edim. Qudrat va Islom akamlarning dunyoqarashi keng edi. Uyda katta magnitofon bo'lib, Faxriddin Umarov va Baxtiyor Xolxo'jayev qo'shiqlari yozilgan atigi bitta lenta bo'lardi (hamma narsasi smartfonida mavjud bo'lgan hozirgi avlod bu magnitofonni ham, lentalarni ham bilmaydi. Katta avlodning yodiga tushsin, deya yozyapman. Sh.T.)

Keyin armiyaga — harbiy xizmatga ketdim. Ikki yildan keyin Toshkentga kelganimda, Islom akam hovli olib chiqib ketgan edilar. Ammo Yangiobodda Qudrat akam bilan qo'shni yashashardi. Men Qudrat akamning uyida turardim. Kunduzi Ozod Akbarov direktorlik qiladigan hunar-texnika bilim yurtida ishlab, kechqurun Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining tarix fakultetida o'qirdim. O'qishga kirishimda katta mehnati singgan Ozod Akbarov, Qudrat Tursunov va Islom Zokirovdan bir umr minnatdorman. Agar mana shu insonlar bo'lmaganida, hayotim mutlaqo boshqa yo'ldan ketgan bo'lardi. Bu aniq. Shu o'rinda Abdulla Oripovning “Yaxshilarning mehri unutilmas, unutilmas ular oldidagi qarz”, degan satrlari ham yodga tushadi.

Islom Zokirovdan o'rganadigan jihatlar rosa ko'p. Katta arava qaerdan yursa, kichik arava shu yo'ldan yuradi, degan gap bor. Islom aka ustozlarning hurmatini joyiga qo'yadi. Mana shu xislat ozmi-ko'pmi bizlarga ham yuqqan desam, yanglishmagan bo'laman. Islom aka mehnatdan qochmaydi. Juda katta lavozimlarda ishladilar — oddiy o'qituvchilikdan to hunar-texnika bilim yurti direktori, tuman Xalq ta'limi bo'limi boshlig'i, Toshkent shahar Xalq ta'limi boshqarmasi boshlig'i, Respublika Ta'lim boshqarmasi rahbari lavozimlarida faoliyat yuritdilar. Shunga qaramay, o'sha oddiylikni, kamtarlikni saqlab qoldi. Shu o'rinda donishmandlarning “Haqiqiy buyuklik o'zni tuta bilishdan iborat” degan gaplari esga keladi. Haqiqatan ham o'zni tuta bilish hayotdagi eng oliy ne'matlarning biridir. Esimda, Toshkent shahar Xalq ta'limi boshqarmasi rahbari edilar (bu u vaqtlarda salkam Toshkent shahar hokimi o'rinbosari degani), qaysidir o'rtoqlari o'g'lini uylantirdi. To'yda boshqalar qatori dasturxon atrofida o'tirsalar bo'lardi. Ammo do'stlarning yonida turib, yelib-yugurib xizmat qilgan edilar. Keyinchalik ham Islom akaning bemalol dasturxon atrofida o'tirganini eslay olmayman. Faqat xizmatda bo'ladilar. Mana shu birgina holat men uchun bir umrlik saboq. Ustozdan o'rnak olib, men ham dasturxon to'rida o'tirgandan ko'ra, iloji bo'lsa, do'stlar xizmatida bo'lishga intilaman.

Islom akaning eng katta xizmatlaridan biri — bu turbatlik yoshi ulug' insonlarni bir joyga to'plab “gap” uyushtirishi. Mana, 20 yildan oshibdiki, turbatlik keksalarning “gapi” har oyda bir marta o'tkazib turiladi. Keksalarning mana shu uchrashuvi tarixiy va buyuk bir vazifani bajardi. “Gap”da, asosan, ziyolilar to'plangani bois, ma'rifiy mavzularda suhbatlar uyushtirilardi. Mana shu suhbatlardan birida ona qishlog'imiz Turbat haqida kitob yozish fikri o'rtaga tashlandi.

Islom aka respublika Ta'lim markazi rahbari bo'lib ishlardilar. Imkoniyatlar borligi, bundan foydalanib qolgan holda ustozlar vasiyatini bajarish uchun kitob chiqarish g'oyasi Islom akaga tinchlik bermadi. 2015 yilda “Turbat tarixi” kitobini yozishga jiddiy kirishildi va bu kitob 2016 yilda G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan nashr qilindi. Kitobning O'zbekistondagi nufuzli nashriyotda bosmadan chiqishida ham Islom akaning xizmatlari katta bo'ldi. To'g'ri, o'quvchilar uchun kitobning qaysi nashriyotda bosmadan chiqishining farqi yo'qdir. Ammo kitobni yaxshi tushunadiganlar uchun nashriyotlarning ham ahamiyati bor. Ona qishlog'imiz tarixi aks etgan kitob nufuzli nashriyotda bosmadan chiqishi katta voqea bo'ldi, deya ayta olamiz.

Bugun kitob chiqarish ham oson va qiyin. Osonligi shundaki, nashriyotga olib borasiz va chiqarasiz. Qiyinligi shundaki, kitob chiqarish uchun mablag' kerak. Pul to'lamasangiz, kitob chiqara olmaysiz. Bu borada Islom aka nashriyot rahbariyati bilan gaplashganiga kitob mualliflaridan biri sifatida men guvohman. Agar Islom aka bo'lmaganida, kitob chiqmasligi aniq edi. Yaxshiyam, akaga o'xshagan vatanparvar odamlar bor. Aynan shunday insonlarning xizmati, himmati bilan Turbat qishlog'ining qadimiy tarixi kelajak avlodlarga yozma tarzda meros bo'lib qolishiga erishildi. “Ezgulik faqat insonga xos xususiyat, binobarin, birov birovning baxti va rohati uchun xizmat qilsa, bu yana ham insoniy xususiyatdir”, degan edi donishmandlardan biri. Haq so'z. Ezguliksiz yaxshilik yo'qdir. Islom aka ana shunday ezgu ishlar uchun tug'ilgandek.

O'ylashimcha, mana shu kabi jihatlarni inobatga olgan holda Islom akadan vatanparvarlikni o'rganish kerak. Islom aka bir voqeani aytib berganlarida, rosti, ko'zimdan yosh chiqib ketgan edi. Qaysidir yili Misrga borishadi. Kechqurun Nil sohillarida osmonga qarab yotganini ko'rgan sheriklaridan biri Islom akadan: “Nimani o'ylab qoldingiz?” deya so'raydi. Shunda Islom aka: “Ko'kka qarab, Misr osmonidagi yulduzlar Turbat osmonidagi yulduzlarga o'xshab ketar ekan, yoshligim, bolaligim yodga tushdi”, debdi. Shunda sheriklari Islom akaga qoyil qolganini tan olgan ekan. Haqiqatan ham, ming yillik tarixga ega bo'lgan qadimiy Misrda yurib ham o'z ona qishlog'ini unutmagan insonni haqiqiy vatanparvar deyish mumkin-da! Keyinchalik men ham Xitoy, AQSh, Turkiya, Rossiya kabi davlatlarda tungi samoga boqib, Turbat osmonini, Hind, Tinch okeani sohillarida esa oyoqlarimni suvga solib o'tirganimda faqatgina bahor faslidagina o'zining borligini eslatib qo'yadigan Toshloq suvlarida cho'milgan davrimizni eslaganman. Qo'msaganman ona qishlog'imni!

So'nggi so'z o'rnida yana bir narsani aytib o'tmoqchiman. Turbat ayni damda 12 mingdan sal ko'proq aholi istiqomat qiladigan mo''jazgina qishloq. Ammo mana shu mo''jazgina qishloqdan ulug' insonlar yetishib chiqqan. Ayniqsa, Alisher Navoiyning nazari tushgan — “Nasoyim ul-muhabbat”, “Majolis un-nafois” asarlarida tilga olib o'tilgan Ismoil ota, Ishoq ota, Atoiylarni eslatib o'tish joiz. Turbatliklar o'zlarining halol mehnatlari bilan O'zbekiston siyosiy, ijtimoiy, madaniy hayotida ham iz qoldirishgan. Ularning xizmatlari inobatga olinib, faxriy unvonlar, orden-medallar berilgan. Shu o'rinda O'zbekiston xalq shoiri Turob To'la, O'zbekiston Xalq artisti Zohid Haqnazarov, O'zbekiston xalq o'qituvchisi Ozod Akbarov, O'zbekiston xalq artisti Rixsivoy Avazov va O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist Jo'ra Isroilovlar qatorida O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan xalq ta'limi xodimi, pedagogika fanlari nomzodi Islom Zokirovning hamqishlog'imiz — turbatlik ekanligidan faxrlanamiz.

Sharofiddin TO'LAGANOV