“Kechikkan” suhbatlar

Ancha-muncha kitobni o'qib qo'ygan o'ninchi sinf o'quvchisi bu safar mutolaadan boshqacha, juda boshqacha ta'sirlandi: Dadaxon Nuriyning “Oqshom qo'shiqlari” lirik qissasida bayon etilgan voqea va fojiali qismat tasviri unga shu paytga dovur o'qib chiqqan kitoblaridan butunlay farqli tuyuldi. Xotimasi ham kutilmagan, nogahon ro'y bergan. Kitobxon qahramon taqdiri mavhumligidan hapriqdi, nimadir yo'qotgandek yoki shu yo'qotishda nimadir topgandek tuydi o'zini. Yechim tushuniksiz, xafa bo'lish kerakmi yo xursand — buni-da bilmasdi. Ammo shunisi aniqki, qissadagi tog' qizining suvrati uni butunlay maftun etgan, fikru yodi uning bilan band edi. Maktabga ketar chog'i, dars mahali, suhbatlarda yoki uy yumushlarini bajarayotib — qaerda bo'lmasin, uning ko'z o'ngida o'sha tog' manzarasi, turfa chechaklar barq urgan bog' uzra uzoq-uzoqlarga tikilayotgan lo'ppi yuz go'zal qiz. Xullas, bu xayolning hali tugamagan xayoliy ishqi edi…

Oradan ancha kun, hafta, oylar o'tdi. O'quvchi har gal kutubxonaga kirganda o'zi bilmagan holda o'sha his-tuyg'uni izlardi. Bu gal “O'zbek she'riyati antologiyasi” tomlaridan birini olib varaqlay boshladi. Nenidir izlardi, lekin aniq nima ekanini o'zi-da bilmasdi. Navbatdagi sahifani ocharkan, beixtiyor “Voh!” deb yubordi. Go'yo butun olam chaqmoq chaqqandek yorishib ketdi! Chunki antologiya sahifasida o'zbek shoirasi, jarqo'rg'onlik Ra'no Uzoqova haqida ma'lumot bor edi!

Ra'no Uzoqova. Bu nom tanishdek tuyuldi, uni oldindan biladigandek. “Jarqo'rg'ondan ham shoir-yozuvchilar chiqqan ekan!” deb ko'zlariga ishonmay, quvonchdan to'lqinlandi. Shu uchunmi, Ra'no Uzoqova nomi qalbining to'r-to'riga o'rnashib qoldi va Dadaxon Nuriy yaratgan tog' qizi obrazi xayolidan sekin-asta chekina boshladi.

Birdan aytib qo'yamiz: shoirani jarqo'rg'onlik deyilgan biror ma'lumot keyinchalik uchramadi. Ammo baribir qalb qo'rida go'zal va parivash bir siymo saqlanib qoldiki, bu uning o'z Ra'nosi, o'zining jarqo'rg'onlik Ra'nosi edi.

Oradan tag'in yillar o'tdi. Yigit Samarqand dorilfununida o'zbek filologiyasi bo'yicha tahsil ola boshladi. Shunday kunlarning birida Samarqand viloyat gazetasi katta bayram munosabati bilan taniqli shoira Ra'no Uzoqovaga bag'ishlangan bir sahifalik materiallarni chop etdi. Keyinroq esa shoiraga atab “Zarvaraq” maxsus nashri chiqdi, unda ham shoiraning she'r-g'azallari bosildi.

Bular yigit uchun qiyossiz baxtli, quyoshdek porloq damlar edi. Qo'lida ancha-muncha material to'plandi, xullas.

O'qishi tugab, yigit xalq maorifi sohasida emas, Jarqo'rg'on gazetasida ishlay boshladi. Tahririyat ishlaridan ortgani hamonoq shoira haqida so'rab-surishtirar, afsuski, hech kim, hatto oqqo'rg'onliklar ham u haqda aytarli ma'lumotga ega emasdi.

Har ne o'z vaqti-soati bilan, albatta. Tasodifni qarang, taqdir yigitni Bolta Boyg'uchev degan bobo bilan ro'para qildi. Bolta bobo Ikkinchi jahon urushiga yaqin yillarda boshlang'ich sinf o'qituvchisi bo'lib ishlagan, eng muhimi, shoiraning bolalik damlariga guvoh, u bilan birga o'ynaganlarini aniq eslaydi, ammo bo'lak narsa bilmaydi.

Shu bilan tamom deysizmi? Yo'q!

Tag'in tasodifga rahmat.

Xo'shlashar chog'imiz mototsiklning o't olib tarillashi shovqinida boboning balandlashgan ovozi keladi.

— Bobo biz bilan xayrlashyapti, — dedi mototsiklchi gazni qayta-qayta burab, jo'nashga chog'lanarkan. Mening esa yuragim bezovta, nimadir sezgandek jiddu jahd bilan “Bobo bir nima demoqchi, to'xtang!” deb qo'limni musht qilib, uning biqiniga kuchli niqtayman. Taqqa to'xtaydi. Mototsikl ovozi tinib, boboning nima deyayotganini angladik: “Badirga uchrashdilaringmi?” Voh, mana kalavaning uchi! Badir bova. Bu o'zi oddiy gap-u, ammo ma'nisi osmon qadar.

— Yozing! — dedi kasbdoshim Xolmo'min Xudoyqulov. — Sizning bu ishingiz To'xtasin Jalolov, Irakliy Andronikovlarning ishidek ulug' hodisa. Arzimas ish qildim deb hisoblamang o'zingizni! Yozing va gazeta-jurnalga bering. Hamma joyga ketadi materialingiz: viloyatda ham, respublikada ham chiqsin, qo'lma-qo'l o'qiladi, ko'rasiz.

Haqiqatan, ishlar siljib, materiallarimiz matbuotda yoritildi. Samarqand bilan aloqa bog'lanib, mavzu bo'yicha o'zaro xatlar yozishdik, Rahimaxon (shoiraning qizi) bilan uning Samarqanddagi xonadonida ko'p bora suhbat qurdik. Bu orada adabiyotshunos Abdug'afur Rasulovning bildiruviga suyanib, shoira Ra'no Uzoqova yubileyini 1976 yil 16 mart kuni Jarqo'rg'onda o'tkazish ishlariga kirishib ketdik. Xuddi shu paytlar edi, obkom partiyadagi suhbat chog'i izlanishu topganlarim haqida xabardor qilingan va o'sha kuni kechga yaqin uyimga yetib kelgan denovlik adabiyotshunos olim Toshtemir Turdiyevga to'plangan barcha qimmatli materiallarimni, safimiz kengaymoqda, deya qo'shqo'llab tutqazibman.

Respublika “O'zbekiston madaniyati” (keyinchalik “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”) gazetida yurtning eng nomdor yozuvchisi to'plangan materiallarni qo'shqo'llab taqdim etganim —  Akaga “kajavali mototsiklda, yuk mashinasida shoira daragini izlab dalayu dashtlar kezdi”, deya ma'lumlab tursa, odam bir boshqacha bo'larkan. Atrofimda buni anglagan faqat bir kishi bo'ldi: shogirdim, jurnalist Mahkamtosh Choriyeva.

O'sha yilning dekabr oyi. Yozuvchilar uyushmasi qarori bilan Termiz oliy bilimgohida shoiraning yubileyi o'tkazildi. Men, obkom partiyaning adog'i yo'q turli yumushlariga bog'lab tashlangan odam, tadbirga ilojini qilib bordim va mavzu bo'yicha so'z oldim. O'shanda ko'plarga ko'p gap anglashilganday bo'ldi, chamamda.

Shu payt telefonga chaqirildim. Uydan ekan. Kutilmaganda masala yana shu holicha qoldi va bu yog'iga ishlarni o'z ravishiga qo'yvordim.

Bulduriq qush uchganicha uchaversin qani!

Bulduriq qush zo'r uchaverdi lekin!

Mening xayolimda bo'lsa sofdan-sof niyatlar ila Ra'no Uzoqova. Jarqo'rg'onlik shoiraning she'rlari, g'azallari, dostonlari, hikoyalarini “bulduriq qush” birin-ketin kitob holicha chiqaraverdi, e'tirofu e'tibordan tushmadi. Bizning hissa-xizmatlar “o'tin yorgan bolta tashida qolar” bo'ldi.

Tegishli mavzuda maqola olib borgach, aslida, voqea qanday sodir bo'lgani jurnalist Isroil Shomirovga ayonlashdi va dastlab kaminaga g'alati munosabat bildirdi. Ishiga puxta bu odam masala mohiyatini anglamaguncha qo'yarda-qo'ymay so'radi-surishtirdi va binobarin, uning fikri tadrijiy ravishda ijobiy tomonga o'zgarganini ko'rdim. Keyinroq bilsam, boysuntog'lik bu dangalchi ijodkor Akaning o'ziga: “Hech yo'q hammualliflikda chiqarsangiz ham bo'lardi-ku”, degan ekan gapni cho'zib o'tirmay. Shuytib “Surxon yoshlari” gazetasi “Farzandini unutmagan el”, “Shoira o'qigan dargohda” kabi va boshqa nomlardagi bir nechta materiallarni chop etdi.

“Milliy tiklanish” partiyasida ishlayotgan kezlarim Denov bo'linmamiz rahbari Xurram Rayimov idoramizga shosha-pisha kirib kelarkan: “Nega shoiramizga bag'ishlangan tadbirda yo'qsiz? Axir uni siz kashf etmaganmisiz? Hoziroq o'sha joyga boring, aka”, deb qoldi. Odamga chaqmoq chaqqan kabi ta'sir qiluvchi bir holat. Sapchib o'rnimdan turib ketaman va soniyalarda o'z shashtimni o'zim qaytarib, “Taklif etilmagan bo'lsam, qanday boraman?” deyman.

— Eh, siz! — deydi qo'lini asabiy siltab Xurramboy. Biroq boshqa hech nima demadi.

2023 yilning to'rtinchi may kuni. Denov temir yo'l vokzalida meni Qo'ldosh aka Pirnayev kutib oldi. Pedkollej direktori muovinligidan nafaqaga chiqqan bu inson shoiramiz xotirasini e'zozlashda xizmatlari singgan. Xabarim borki, Samarqandgacha borgan, Ra'no Uzoqovaning qabrini ziyorat qilgan, yaqinlari bilan ham uchrashgan.

Kelishuvga ko'ra, to'g'ri Akaning uyiga yo'l oldik. Sokin Denov ko'chalaridan o'tib, katta g'ishtin ko'hna uyning mahobatli darvozasini taqillatamiz va hovlidan Akaning ovozi keladi. Ichkarilaymiz. O'rindiqda joylashgach, birmuncha muddat ilgari qaytish qilgan o'g'lining xotirasiga Qur'on tilovat qildik. Shundan keyingina maqsadga ko'chamiz. Bir vaqtlar unga berilgan hujjatlarni yo'qolib ketmasin uchun muzeyga topshirish niyatimiz borligini aytdik. Aka: “Bular menda emas, barchasi kollejda turibdi. Bemalol olib ketaveringlar!” deydi. Gapining isboti sifatida kollejga telefon ham qildi. Xushvaqt bo'ldik.

So'ng u yon-bu yondan suhbatlashib, ancha dadillashib qolgach, yoshlari saksondan oshgan kishi xafa bo'lmasin, degan ko'ngilda avaylab so'radim: “Aka, bir paytlar shoira haqidagi barcha materiallarimni sizga berganim borasida biron marta e'lon qilmadingiz, tilga ham olmadingiz-a!”

— Yo'q, e'lon qilganman.

— Qani, qaerda?

— Ko'rib aytaman…

Joyimizdan qo'zg'aldik.

Qo'ldosh aka “Qanday yurak yutib aytoldingiz? Qoyil sizga”, dedi katta taajjub bilan.

Shu ora telefon keladi, ko'rsamki, Akaning o'zi. “Topdim!” dedilar. “Qo'limda turibdi. Mana, “Muhabbat qo'shig'i” kitobi. Batafsil yozilgan. Jarqo'rg'onda so'zga chiqqansiz, izlanishlaringizni batafsil bayon etgansiz! Kitobni sizning so'zingiz, qilgan ishlaringiz bilan boshlaganman, Abdullajon!”

— Gap sizga taqdim etganim yozma dalil, ma'lumot va materiallar haqida ketyapti.

Aka taraddudlanmaydi, ikkilanmaydi ham.

— Unisini endi o'zingiz yozing!

Taqdir taqozosiga ko'ra taniqli shoira Ra'no Uzoqova Surxon yurtida yashadi. Avval Jarqo'rg'onda, so'ng Termizda. U shu yerda o'zining eng go'zal she'rlarini yozdi. So'ng Samarqandga ketadi, u yerdagi viloyat gazetasida ishlaydi. Taniqli davlat arbobi va adib Sharof Rashidov bilan birga ishlash nasib etadi. Bu borada surxondaryolik ma'naviyat fidoyisi Toshtemir Turdiyev ham ko'p izlanishlar olib borgan. Hatto o'sha vaqtlarda respublikamizning birinchi rahbari bo'lib ishlagan Sharof Rashidovning qabuliga ham kirgan. Ra'no Uzoqovaning ijodiga e'tibor qaratilib, uning yubileyi o'tkazilib, shoiraning “Subhidam qaldirg'ochi” deb nomlangan saylanma she'rlar kitobi chop etilgan.

Yuqoridagi voqealarni eslashdan murod shuki, Surxon eli Ra'no Uzoqovadek go'zal shoirasi, farzandi bor ekanligini hech qachon unutmaydi. Uni doimo ardoqlaydi.  Shoira nomini qalblariga jo qilgan insonlar hamon shu yurtda yashayotganini izhor qilishni istaydi.

Abdulla XOLMIRZAYEV,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi,

“Zarautsoy” jamoatchilik markazi rahbari.